Ludzie kultury i sztuki, dokumentujący przeszłość Wilna

Upamiętnili przeszłość Wilna

Nigdy od ciebie, miasto, nie mogłem odjechać.
Długa była mila ale cofało mnie jak figurę w szachach.
Uciekałem po ziemi obracającej się coraz prędzej
A zawsze byłem tam…
Czesław Miłosz

Wilno w swych dziejach ulegało wielu przemianom, na ogół gwałtownym – było burzone w czasie licznych wojen, niszczyły je pożary; zmieniano celowo jego oblicze by zatrzeć unikalny charakter miasta, a narzucić styl zaborców. Wielu jest ludzi zasłużonych dla Wilna; wspaniali twórcy - architekci, artyści, naukowcy, profesorowie. Na przykład: J.K. Glaubitz, W. Gucewicz, Sz. Czechowicz, F. Ruszczyc, B. Bałzukiewicz, Cz. Miłosz, M. Ciurlionis, J. J. Śniadeccy. Nie sposób wymienić wszystkich. Ale kilka nazwisk powraca w każdej monografii - tych, którzy dokumentowali jego piękno i je upowszechniali; opowiadali w swoich dziełach o ranach i bliznach, o ważnych dla miasta zdarzeniach i jego codzienności. Propagowali jego niepowtarzalny urok, będący wytworem wielokulturowej barwności. Ukochali to miasto i dużą część swego życia zawodowego mu poświęcili – malując, fotografując, opisując, zbierając na jego temat materiały.
Nie wiedzielibyśmy dzisiaj, jak wyglądało Wilno niegdyś, gdyby nie ludzie, którzy uwiecznili dla nas dawne Wilno.

Franciszek Smuglewicz (1745-1807)
Malarz i wybitny twórca wileńskiego klasycyzmu.

Uczył go malarstwa początkowo ojciec, Łukasz, również malarz. Potem wybitny twórca, Szymon Czechowicz. Od 1763 doskonalił warsztat malarski w Rzymie, u Antonio Marconiego. W 1765 roku, po uzyskaniu stypendium króla Stanisława Augusta, wstąpił do rzymskiej akademii św. Łukasza. W tym czasie wykonał wspaniałą dekorację w kościele św. Stanisława w Rzymie przedstawiającą świętych Polski i Litwy. Brał udział w inwentaryzacji pałacu Nerona (Domus Aureus). Po powrocie do kraju w roku 1784 założył prywatną szkołę malarstwa w Warszawie. Od roku 1795 mieszkał w Wilnie, gdzie kontynuował działalność pedagogiczną. Od 1797 prowadził na Uniwersytecie Wileńskim katedrę rysunku i malarstwa. Stał się twórcą „szkoły wileńskiej” w malarstwie. Był artystą wszechstronnym. Tworzył obrazy religijne, alegoryczne, rodzajowe, portrety i obrazy historyczne. Nie ukończył zamierzonego ostatniego dzieła „Obrazów historii polskiej w stu rycinach” – ilustracji do „Historii narodu polskiego” Adama Naruszewicza.

Jest autorem cyklu akwarel przedstawiających architekturę Wilna (1785-86). Także, a może w większości tej, której już nie ma, jak mury miejskie i bramy, wielka synagoga, pałac Słuszków przed brutalną przebudową, okazałe jeszcze pozostałości zamku górnego i dolnego przed zburzeniem, stary arsenał.

Nie sposób wymienić wszystkich obrazów jego pędzla, zdobiących świątynie Wilna. W samej tylko katedrze to: obraz ołtarzowy, dwanaście obrazów apostołów na filarach i dwa w nawach bocznych, dwa wielkie malowidła na płótnie w kaplicy św. Kazimierza; w kaplicy N.M.P. obraz św. Jana Nepomucena, a w kaplicy św. Piotra – obraz „Św. Piotr w okowach”. W kościołach św. Jakuba i Filipa – obraz św. Jakuba; w kościele św. Piotra i Pawła - obraz ołtarzowy. Aula uniwersytetu była ozdobiona pięknymi malowidłami Smuglewicza, zamalowanymi potem przez Rosjan.

Pochowany na Rossie, w kolumbariach. Na skutek zawirowań historii, którą dokumentował, nie wiemy, gdzie spoczywają prochy największego malarza przełomu XVIII i XIX wieku.

Jan Kazimierz Wilczyński (1806-1885)
Lekarz, kolekcjoner, wydawca.

Ukończył w 1827 roku studia medyczne na Uniwersytecie Wileńskim. Przez pewien czas prowadził praktykę lekarską. Po jej zarzuceniu zajął się ulubionymi dziedzinami – sztuką, archeologią i historią. W 1835 roku wydał dzieło swego życia, „Album de Wilna” (fr.), Album Wileński. Zawiera on zbiór najcenniejszych pamiątek historycznych Wilna i okolic – architektury, malarstwa, dzieł sztuki. Z innych pozycji wydawniczych Wilczyńskiego znane są albumy kijowski i warszawski, „Herbarz starodawnej szlachty”, „Ołtarzyk Ostrobramski”, „Tablice numizmatyczne”.
Album Wileński stanowi skarbnicę informacji o mieście i często jedyne źródło wiedzy o jego zaginionym pięknie.
Zmarł w Wilnie, pochowany na Rossie.

Juliusz Kłos (1881-1933)
Architekt, znawca i miłośnik Wilna.

Urodzony w Warszawie, swoje życie zawodowe związał z Wilnem. Od 1919 lub 1920 roku był profesorem Uniwersytetu Stefana Batorego. Brał czynny udział w pracach związanych z otwarciem uniwersytetu po długiej przerwie (został on zamknięty po Powstaniu Listopadowym w 1831 r.). Wykonał prace projektowe przystosowujące pomieszczenia uczelni dla współczesnych potrzeb i rekonstruował dziedziniec Piotra Skargi uniwersytetu. Był dziekanem wydziału sztuk pięknych, który wówczas zlokalizowano w klasztorze bernardyńskim i częściowo w obiekcie uniwersytetu przy dziedzińcu Smuglewicza. W latach 1920-29 kierował katedrą architektury, następnie był wykładowcą historii architektury. Nadzorował renowację wileńskich kościołów, także zamku w Trokach. Zajmował się inwentaryzacją zabytków południowo-wschodniej Litwy i Białorusi, tworząc ich dokumentację fotograficzną. Zaprojektował między innymi kompleks „kolonii urzędniczej” w Brasławiu. W latach 20. XX wieku wykonał badania, na podstawie których ustalił miejsce „celi Konrada” w klasztorze bazylianów, czyli miejsce uwięzienia Adama Mickiewicza od października 1823 do kwietnia 1824. W czasie wielkiej powodzi 1931 roku dokonał słynnego odkrycia grobów królewskich w podziemiach katedry. Zaprojektował kryptę na prochy królewskie. Jego projektu była kwatera żołnierzy polskich na Rossie, poległych w latach 1919-1920.

Prawdopodobnie jest to tylko drobna część jego dokonań. Brak dostępnej monografii na temat jego prac i życia. Nie ma jego zdjęć ani portretów - prawdopodobnie na skutek dużej osobistej skromności. Napisał „Wilno, Przewodnik Krajoznawczy”. Okładkę zaprojektował wspaniały wileński malarz, Ferdynand Ruszczyc. Ilustracja fotograficzna „Przewodnika” w znacznej większości jest dziełem Jana Bułhaka, jest też kilka fotografii autora. Przewodnik czyta się jak wspaniałą powieść, której bohaterem jest miasto. Mówi o historii, architekturze, sztuce. O historycznych uwarunkowaniach w przemianach prądów artystycznych. Mówi z miłością. Nie uznaje kompromisów – chwali lub gani – obiekt lub twórcę. W książce pulsuje życie; i taki musiał być autor. Jego przewodnik jest cytowany we wszystkich późniejszych, nowszych edycjach wydawnictw o Wilnie; do dzisiaj jest niezastąpionym źródłem wiedzy.

Zmarł w Wilnie; pochowany na Rossie, na „Górce Kłosa”. Niedaleko kaplicy, między alejkami, w gąszczu mogił i cieniu potężnych drzew. Nie łatwo znaleźć jego grób, nawet posługując się planem. Jakby dalej otaczała go tajemnica – jak jego osiągnięcia zawodowe i postać.

Jan Bułhak (1876-1950)
Fotografik, nazywany „Mistrzem z Wilna”.

Rozpoczął swoją przygodę z fotografią w 1905 roku. Za radą Ferdynanda Ruszczyca założył w Wilnie pracownię fotograficzną. Doskonalił warsztat w Dreźnie; jego wystawy były nagradzane w Brukseli i Antwerpii, a zdjęcia publikowane w prasie zagranicznej. Od 1912 roku fotografował dla Zarządu Miasta Wilna; wtedy powstał cykl „Wilno” i „Okolice Wilna”. Fotografował też inne rejony, a szczególnie często Ziemię Wileńską. Z jego prac powstało 158 albumów poświęconych ziemiom II Rzeczypospolitej. Dokumentował nie tylko architekturę i pejzaże; tworzył piękne portrety a także fotografię reportażową. Dokumentował ważne zdarzenia, jak otwarcie Uniwersytetu Wileńskiego w roku 1919, konserwację obrazu Matki Boskiej Ostrobramskiej w 1927, odkrycie grobów królewskich w katedrze w 1931 i inne. Od roku 1919 do 1939 prowadził na USB Zakład Fotografii Artystycznej na Wydziale Sztuk Pięknych. Był współzałożycielem Fotoklubu Wileńskiego, od 1929 Fotoklubu Polskiego.

Ostatnie zdjęcia Wilna wykonał w 1944 roku po wkroczeniu Armii Czerwonej, na zlecenie Wojennej Komendantury miasta Wilna. Po wojnie zamieszkał w Warszawie. W 1946 roku został współzałożycielem Związku Fotografików Polskich. Fotografował Warszawę i Ziemie Zachodnie; zaprezentował w Muzeum Narodowym wystawę „Ruiny Warszawy”.

Opublikował kilka pozycji książkowych: „Fotografika, zarys fotografii artystycznej” (1931), „Kraj lat dziecinnych”, „Bromografika” (1933), „Estetyka światła. Zasady fotografiki (1936), „Fotografia ojczysta” (1951). Jego fotografie ilustrowały książki o Wilnie i Wileńszczyźnie; znajdowały się na licznych kartach pocztowych.

Kto z nas nie widział zdjęć Jana Bułhaka? Jego okiem widzianego Wilna, Wileńszczyzny, ziem Litwy i Białorusi? Kto nie podziwiał piękna ujęć i gry światłocienia na jego fotogramach? Kogo nie wzruszyły zdjęcia często już nieistniejących pięknych kościołów, pałaców? Ludzi i zdarzeń o znaczeniu historycznym i codziennego życia utrwalonego w jego obiektywie? I chwała mu za to!
Zmarł w Giżycku; pochowany na Cmentarzu Powązkowskim.

A.O.
Na podstawie:
„Encyklopedia Kresów” (Wydawnictwo Kluszczyński, Kraków)
„Wikipedia, wolna encyklopedia”
Witryna „Fotopolis”
Witryna „Artbiznes”
Witryna „Nasz-czas”, Nasza gazeta
Podtytuły – z „Encyklopedii Kresów”