Uniwersytet Wileński | Wilno

Więcej zdjęć (34) >>

UNIWERSYTET WILEŃSKI

Zarys historii uczelni

Początki Uniwersytetu Wileńskiego sięgają roku 1570, gdy staraniem biskupa wileńskiego, Waleriana Protasewicza utworzono przy kościele św. Janów Kolegium Jezuickie (1570-1579). Kolegium, aktem erekcyjnym wydanym przez króla Stefana Batorego i zatwierdzonym w roku 1579 bullą papieża Grzegorza XIII, zostało przekształcone w uniwersytet o nazwie „Academia et Universitas Societatis Jesu”.

Academia et Universitas Societatis Jesu (1579-1773).

Akademia początkowo miała dwa wydziały: teologiczny (bez prawa kanonicznego) z literaturą rzymską i grecką, oraz filozoficzny z logiką, dialektyką i retoryką. Z czasem zakres nauczania poszerzono o ufundowane przez kanclerza Kazimierza Sapiehę wydziały prawa kanonicznego i cywilnego. Bibliotekę uniwersytecką zapoczątkowali szczodrzy fundatorzy – kanclerz Sapieha, król Zygmunt August i biskup Protasewicz. Podarowali uczelni ogromny księgozbiór liczący 3000 tomów, tworzących „Bibliothecae Sapiehana”. Drukarnię ufundował Akademii Mikołaj K. Radziwiłł.

W 1641 roku otwarto wydział medyczny, nie cieszący się jednak większym zainteresowaniem. Dzięki pracującemu tu od 1764 roku profesorowi matematyki i astronomii Marcinowi Poczobuttowi-Odlanickiemu i z finansową pomocą księżny Elżbiety Puzyniny wybudowano w 1771 roku (rozpoczęte w 1753) obserwatorium astronomiczne. Językiem wykładowym w Akademii była łacina, a wykładowcami byli między innymi:
– Piotr Skarga Powęski (1536-1612), teolog, pisarz, kaznodzieja, rektor w latach 1579-1584;
– Jakub Wujek (1541-1597), teolog, autor przekładu Biblii na język polski,
– Marcin Śmiglecki (1564-1618), logik,
– Maciej Sarbiewski (1595-1640), poeta, „Polski Horacy”, teoretyk literatury,
– Wojciech Wijuk-Kojałowicz (1609-1677), historyk, teolog, filozof, autor pierwszej historii Litwy, od 1653 rektor,
– Marcin Poczobutt-Odlanicki (1728-1810), astronom, matematyk, rektor w latach 1780-1799.

Gdy zakon jezuitów został skasowany przez papieża Klemensa XIV (w 1773 roku), Akademia została przekształcona przez Komisję Edukacji Narodowej w uczelnię świecką o nazwie „Academia et Universitas Vilnensis”.

Academia et Universitas Vilnensis (1773-1781),
następnie przemianowana na
„Szkołę Główną Wielkiego Księstwa Litewskiego”
(1781-1795).

Reforma Komisji Edukacji Narodowej wprowadziła polski i litewski jako języki wykładowe na wydziałach literatury, historii Polski i Litwy, nauk przyrodniczych i matematycznych. Był to okres znacznego wzrostu rangi uczelni, rozszerzenia zakresu nauk matematyczno-przyrodniczych, humanistycznych i wysokiego poziomu wydziału medycznego. Nastąpiło to w wielkiej mierze za sprawą wybitnego rektora uczelni, Marcina Poczobutta-Odlanickiego. Zostali sprowadzeni do Wilna uczeni z różnych stron Europy i Rzeczypospolitej. Byli to:
– Stefan Bisio (Bisius) z Pawii (1724-1790), doktor nauk medycznych, fizjolog,
– Jan E. Gilibert z Lyonu (1741-1814), przyrodnik,
– Mikołaj Regnier z Francji (1746-1800), chirurg-położnik,
– Johan Peter Frank z Austrii (1745-1821), fizjolog, twórca podstaw nowoczesnej higieny i epidemiologii,
– Franciszek Narwojsz (1742-1819), matematyk,
– Michał Karpowicz (1744-1803), teolog, słynny kaznodzieja,
– Gwilhelm Kaliński (1747-1789), historyk kościoła,
– Hieronim Stroynowski (1752-1815), ekonomista, członek Komisji Edukacji Narodowej, reformator szkolnictwa na Litwie i Białorusi, rektor w latach 1799-1808,
– Jan Lobenwein (1758-1820), lekarz i anatom, rektor.

Po III rozbiorze Polski przemianowano uczelnię na „Szkołę Główną Wileńską”.

Szkoła Główna Wileńska (1795-1803).

W tym czasie uczelnia pozyskała dwie wspaniałe osobowości profesorskie:
– Jędrzej Śniadecki (1768-1838), chemik, twórca polskiego słownictwa chemicznego, lekarz i filozof, w uniwersytecie od 1797 roku,
– Franciszek Smuglewicz (1745-1807), malarz, twórca „szkoły wileńskiej”, kierownik nowo powstałej w 1798 roku przy wydziale humanistycznym katedry malarstwa.

Staraniem księcia Adama Czartoryskiego, w 1803 roku car Aleksander I podpisał dekret o utworzeniu „Cesarskiego Uniwersytetu w Wilnie”.

Cesarski Uniwersytet w Wilnie (1803-1832).

Zgodnie z koncepcją Czartoryskiego, uniwersytet zachował postępowe zasady nauczania nadane przez Komisję Edukacji Narodowej. Posiadał silną niezależność finansową związaną z przejęciem majątków jezuickich przez Wileński Okręg Naukowy, instytucję nadrzędną uniwersytetu. Przez kolejną zmianę nazwy i zależności organizacyjnej przeprowadził uczelnię Hieronim Stroynowski, rektor w latach 1799-1808. Kontynuował politykę poprzednika utrzymania wysokiego poziomu uczelni. Wysyłał wileńskich absolwentów do znanych ośrodków w celu doskonalenia wiedzy; do Wilna zaś sprowadzał wybitnych naukowców. Byli to miedzy innymi:
– Gotfryd E. Goddeck (1762-1825), filolog,
– Józef Frank (1771-1842), specjalista medycyny klinicznej,
– Jan Śniadecki (1756-1830), astronom, matematyk, filozof; 1807-1815 rektor,
– Joachim Lelewel (1786-1861), historyk, ideolog demokracji, polityk.
Z Cesarskim Uniwersytetem związana jest bardzo znana w Wilnie postać:
– Józef Zawadzki (1781-1838), księgarz, wydawca, „Typograf Cesarskiego Uniwersytetu”.

Wielu ówczesnych studentów uczelni zapisało się w historii jako najsławniejsi:
– Adam Mickiewicz (1798-1855), słynny poeta,
– Juliusz Słowacki (1809-1849), słynny poeta,
– Tomasz Zan (1796-1855), poeta,
– Ignacy Domeyko (1802-1889), geolog, inżynier górnictwa, organizator przemysłu wydobywczego w Chile i reformator szkolnictwa wyższego,
– Antoni E. Odyniec (1804-1885), poeta, tłumacz,
– Józef Ignacy Kraszewski (1812-1877), słynny pisarz, poeta,
– Taras Szewczenko (1814-1861), poeta ukraiński, malarz.

W roku 1812 znaczna część kadry naukowej opuściła Wilno z obawy przed armią napoleońską idącą na Moskwę, część pozostałych naukowców i studentów zaciągnęło się do wojska. Wkrótce na uniwersytecie rozpoczął się ruch Filomatów (1817-1823) i Filaretów (1820-1823), zakończony procesami w 1823 roku i represjami. Uniwersytet chylił się ku upadkowi, a ówcześni rektorzy Józef Twardowski (1823-24) i Wacław Pelikan (1824-32) nie potrafili temu zapobiec. W roku 1832, po upadku Powstania Listopadowego, uniwersytet zamknięto, pozostawiając szczątkowe akademie:

„Akademia Medyko-Chirurgiczna” i
„Akademia Teologiczna” (1832-1842).

Obie akademie zamknięto w 1842 roku. Po odzyskaniu niepodległości, w roku 1919, otwarto uniwersytet jako „Uniwersytet Stefana Batorego”

Uniwersytet Stefana Batorego (1919-1939).

Po koniecznej odbudowie i przystosowaniu obiektów uniwersyteckich (Komitet Odbudowy Uniwersytetu), otwarto sześć wydziałów – humanistyczny, teologiczny, prawa i nauk społecznych, sztuk pięknych, matematyczno-przyrodniczy. W 1922 otwarto studium rolnicze, przekształcone w 1937 w siódmy wydział – rolniczy. Językiem wykładowym był polski; rozpoczęło studia około 550 osób, w latach 20 liczba studentów wzrosła do około 3000. Uniwersytet zatrudniał wspaniałą kadrę naukową, byli to między innymi:
– Alfons Parczewski (1849-1933), prawnik, historyk, rektor w latach 1922-24,
– Marian Zdziechowski (1861-1938), historyk idei i literatury, filolog, filozof, rektor w latach 1925-26,
– Feliks Koneczny (1862-1949), historyk, historiozof,
– Ferdynand Ruszczyc (1870-1936), malarz, grafik, scenograf,
– Aleksander Januszkiewicz (1872-1955), lekarz, rektor w latach 1930-32,
– Michał M. Siedlecki (1873-1940), zoolog, biolog, filozof i pedagog, rektor w latach 1919-21,
– Aleksander Wóycicki (1878-1954), prawnik, specjalista nauk politycznych i społecznych, rektor w latach 1937-39,
– Władysław Dziewulski (1878-1962), astronom, rektor w latach 1924-25,
– Stefan Ehrenkreutz (1880-1945), historyk prawa, rektor w latach 1939-45,
– Stanisław Kościałkowski (1881-1960), historyk,
– Juliusz Kłos (1881-1933), architekt,
– Stanisław Pigoń (1885-1968), historyk literatury,
– Władysław Zawadzki (1885-1939), ekonomista, teoretyk ekonomii,
– Władysław Tatarkiewicz (1886-1980), filozof, historyk filozofii, etyk,
– Czesław Falkowski (1887-1969), historyk kościoła, rektor w latach 1928-30,
– Witold Staniewicz (1888-1966), ekonomista, rektor w latach 1921-22 i 1933-36,

W okresie dwudziestolecia międzywojennego na USB studiowało bardzo wiele osób wybitnych, o znanych nazwiskach. Wielu z nich pozostało na USB jako pracownicy naukowi. Byli to, między innymi:
– Jerzy Hoppen (1891-1969), malarz, grafik, historyk sztuki,
– Stanisław Świaniewicz (1899-1997), ekonomista, historyk idei,
– Henryk Niewodniczański (1900-1968), fizyk jądrowy,
– Tadeusz Łopalewski (1900-1979), prozaik, poeta,
– Seweryn Wysłouch (1900-1968), prawnik, historyk państwa i prawa polskiego, prawa litewskiego,
– Wiktor Sukiennicki (1901-1983), prawnik, historyk, sowietolog,
– Wacław Korabiewicz (1903-1994), lekarz, etnograf, prozaik i poeta, podróżnik,
– Teodor Bujnicki (1907-1944), poeta, satyryk, krytyk literacki,
– Jerzy Putrament (1910-1986), pisarz, publicysta, działacz,
– Czesław Miłosz (1911-2004), pisarz, poeta, laureat Nagrody Nobla.

Wokół uniwersytetu i w środowisku uniwersyteckim intensywnie rozwijało się życie kulturalne we wszystkich dziedzinach: teatr, literatura, sztuki piękne.
17 września 1939 roku Wilno zajęły wojska radzieckie; w utworzonej Republice Litewskiej zezwolono na pracę uniwersytetu do końca roku 1939. Został nazwany „Vilniaus Universitetas”.

Vilniaus Universitetas (1939).

Zamknięty w końcu 1939 roku. Uniwersytet Stefana Batorego i Vilniaus Universitetas działały w czasie wojny konspiracyjne. Część wykładowców polskich i litewskich została uwięziona i zamordowana na Łukiszkach, część wywieziono w głąb ZSRR. Ci, którzy ocaleli, repatriowali się do Polski lub znaleźli się na emigracji, tam pracując naukowo.

Uniwersytet Wileński (1940-1955).

Uniwersytet otwarto jako uczelnię LSRR, z językiem wykładowym rosyjskim i litewskim na wydziale filologii litewskiej. Rektorami wtedy byli:
– Mykolas Birziska, 1940-1943,
– Kazys Bieliukas, 1944-1946,
– Zigmas Zemaitis, 1946-1948,
– Jonas Kubilius, 1948-1955.

W 1955 roku nadano uniwersytetowi imię komunisty, Vincasa Kapsukasa.

Uniwersytet im. Vincasa Kapsukasa (1955-1990).

Jego rektorami byli:
– Jonas Bucas, 1955-1956,
– Juozas Bulavas, 1956-1958,
– Jonas Kubilius, 1958-1990.

Po odzyskaniu niepodległości w 1990 roku, uniwersytet wrócił do nazwy z 1939 roku.

Vilniaus Universitetas (1990-2007).

Językiem wykładowym jest litewski. Uniwersytet jest sygnatariuszem Wielkiej Karty Uniwersytetów Europejskich i członkiem europejskich stowarzyszeń akademickich; także współpracuje z instytucjami naukowymi Azji, Ameryki Północnej, Południowej i Australii. Rektorzy uczelni:
– Rolandas Pavlionis, 1990-2000,
– Benediktas Juodka , 2001.

Obiekty Uniwersytetu

Kompleks zabudowań uniwersyteckich zgrupowanych wokół kościoła świętych Janów składa się z wielu obiektów pochodzących z XV-XIX wieku. Wielokrotnie przebudowywany, odbudowywany po pożarach, zmieniany – stanowi „skomplikowany konglomerat budowlany” (J. Kłos). W tym „skomplikowanym konglomeracie” orientację ułatwiają dziedzińce. Jest ich kilkanaście i każdy z nich posiada nazwę. Połączone są przejściami, bramami, schodkami. W zawiłości budowli i położeniu poszczególnych dziedzińców i obiektów pomocny jest plan uniwersytetu.

Z XV i XVI wieku pochodzą najstarsze obiekty kompleksu głównego, pozostały z nich tylko fragmenty:
– gotycka sala dwunawowa (z późniejszymi przeróbkami) przy Uniwersyteckiej 3, dawniej dziekanat Wydziału Sztuk Pięknych,
– część zabudowy między dziedzińcami Skargi (Wielki) i Sarbiewskiego ze średniowiecznymi skarpami,
– część skrzydła północnego dziedzińca Sarbiewskiego z attyką polską z XVI wieku,
– plebania kościoła świętych Janów ze skarpami i zamurowanym podcieniem arkadowym.

Z XVII wieku pochodzi większość budynków z czasu Kolegium Jezuickiego (wzniesionego w latach 1578-1620). Są to obiekty przy dziedzińcach Skargi (Wielki) i Poczobutta (Obserwatorium), tworzące przepiękne, barokowe arkady od strony dziedzińców. Arkady były dwukondygnacyjne i biegły na parterze i piętrze. Arkady piętra zostały zamurowane w czasie zaborów. Kondygnację drugiego piętra dobudowano pod koniec XVII wieku, o czym świadczą pozostałe sklepienia barokowe (w skrzydle północnym dziedzińca Skargi) i w XIX wieku (skrzydło południowe dziedzińca Skargi). W XVII wieku istniało też arkadowe wschodnie skrzydło dziedzińca na wysokości dzisiejszej Auli Kolumnowej, blisko fasady głównej kościoła. Prawdopodobnie uległo ono zniszczeniu wraz z kościołem w pożarze w roku 1737. Przebudowano wtedy kościół (J. K. Glaubitz) i nie odtworzono wschodniego skrzydła – prawdopodobnie dlatego, by nie zasłaniać przepięknej fasady kościoła. Do obiektów Kolegium należał też przepiękny, arkadowy budynek alumnatu papieskiego, wzniesiony w 1622 roku na mieszkania dla alumnów wyznania unickiego.

W XVIII wieku (druga połowa) dobudowano budynki na północ od dziedzińca Skargi, jako mieszkalne dla profesorów uniwersytetu. XVIII-wieczne są „Dom Rektorów” i Collegium Medium przy ulicy Zamkowej, kupione przez uniwersytet w XIX wieku. W latach 1782-88 wybudowano staraniem rektora Marcina Poczobutta budynek obserwatorium astronomicznego, zaprojektowany przez Marcina Knackfusa. Budynek jest ozdobiony znakami zodiaku i łacińskimi sentencjami. W nadbudówce mieści się wspaniała „Biała Sala”. U schyłku wieku wzniesiono przy zbiegu ulic Wolana i zaułka św. Michała Gmach Chemii z dwupiętrową salą wykładową i kopułą.

W XIX wieku, za czasów Cesarskiego Uniwersytetu, dobudowano obiekty z północnej strony dziedzińca Smuglewicza (Dowkonta) i Mickiewicza. W latach 1814-17 Karol Podczaszyński wykonał wystrój wewnętrzny Sali Kolumnowej, przeznaczonej na bibliotekę. Po zamknięciu uniwersytetu w roku 1832, zarządzeniem władz carskich urządzono w kompleksie uczelni dwa gimnazja, archiwum, bibliotekę publiczną, urzędy i mieszkania dla urzędników. Doprowadziło to w konsekwencji do bardzo licznych przeróbek, dobudówek, czynionych bez względów dla piękna zabytkowej architektury.

W XX wieku, po odzyskaniu niepodległości i wznowieniu działalności uczelni jako Uniwersytetu Stefana Batorego, „dużo zrobiono dla odczyszczenia gmachów z ich naleciałości rosyjskich” (J. Kłos) i przywrócenia uniwersytetowi dawnej jego świetności. Usunięto dobudówki, przebudowano cerkiew gimnazjalną na salę Śniadeckich i otwarto arkady parterowe w dziedzińcu Skargi (1923). Zamierzano odtworzyć arkady pierwszego piętra w dziedzińcach Skargi i Poczobutta, do czego jednak nie doszło. Odtworzono klasycystyczny portal wejścia na teren uniwersytetu. Odrestaurowano w roku 1928 malowidła Smuglewicza w sali jego imienia.

Rozwijający się uniwersytet nie mieścił się w obrębie dawnych obiektów. Dołączono więc inne, poza głównym kompleksem uniwersyteckim: przy ulicy Zakrętowej, Nowogrodzkiej, Zakręt, Objazdowej, klasztor pobernardyński, część terenu Szpitala Wojskowego na Antokolu. Lokalizację współczesnych obiektów Vilniaus Universitetas w mieście pokazuje zamieszczony plan.

Wnętrza

Wiele pięknych wnętrz i detali wystroju znikło bezpowrotnie. Należą do nich między innymi rzeźbione plafony w pomieszczeniach w północnym skrzydle dziedzińca Sarbiewskiego – prawdopodobnie dzieło Kanckfusa lub Gucewicza; zamalowane i prawdopodobnie częściowo zniszczone w czasie zaborów malowidła Smuglewicza w dawnej auli Akademii na parterze obecnej biblioteki.

Niemniej wspaniałych i godnych podziwu wnętrz pozostało wiele: Sala Smuglewicza. Dawny refektarz, a potem aula Akademii. W pierwszych latach XIX wieku aula została ozdobiona przez F. Smuglewicza pięknymi malowidłami, ornamentami roślinnymi i płaskorzeźbionymi popiersiami uczonych i artystów starożytnej Grecji. W czasie zaborów dekoracje zostały zamalowane. W roku 1928 odtworzono malowidła Smuglewicza na stropie, a także płaskorzeźby i wspaniałą ornamentykę. Przy restauracji odkryto „…i z pietyzmem odczyszczono i wypunktowano, w czym nie mała jest zasługa artysty malarza, Jerzego Hoppena” (J. Kłos), XVII wieczne malowidło, umieszczone centralnie na stropie „Najświętsza Panna Maria, opiekunka jezuitów”. Barokowy obraz przedstawia Matkę Boską otulającą płaszczem grono jezuitów. J. Kłos sądzi, że postaci jezuitów były malowane z natury, są to więc portrety z XVII wieku. W sali czynna jest ekspozycja starych druków i rękopisów.

Sala Lelewela. Pochodzi z XVIII wieku, jej piękne sklepienie ozdobił dekoracją malarską w 1930 roku Jerzy Hoppen. Zachowana jest stylistyka barokowa, bliska malarstwu Hoppena. W sali są przechowywane między innymi prywatne zbiory słynnego profesora i historyka, Joachima Lelewela.

Sala Biała. Mieści się w nadbudówce obserwatorium astronomicznego i jest projektu Marcina Knackfusa. Wystrój w stylu wczesnego klasycyzmu z cechami baroku. W portalu sali umieszczono płaskorzeźby przedstawiające króla Stanisława Augusta i księżną Elżbietę Puzyninę, fundatorkę obserwatorium.

Sala Kolumnowa (Mała). Znajduje się w południowym skrzydle dziedzińca Skargi, na piętrze, nad wejściem na teren uniwersytetu. Zaprojektowana jako sala biblioteczna przez Karola Podczaszyńskiego w latach 1814-17. Ma wystrój klasycystyczny; a nazwa pochodzi od wspierających ją kolumn korynckich. Głowice kolumn i płaskorzeźby gzymsu są dziełem Kazimierza Jelskiego (1817). Tu znajdują się obecnie ocalałe popiersia (5) profesorów uniwersytetu wykonane przez K. Jelskiego w początku XIX wieku. W 1978 roku zniszczone lub zaginione popiersia profesorów odtworzył Jonas Jagela.

Sala Śniadeckich (Teatralna). Znajduje się na II piętrze południowego skrzydła dziedzińca Skargi. W roku 1919 została przebudowana z cerkwi gimnazjalnej. Ozdobiona drewnianą galerią i kasetonowym sufitem. W latach 1919-78 była to sala reprezentacyjna uniwersytetu. Odbywały się w niej przedstawienia teatralne.

W różnych częściach uniwersytetu znajdują się liczne dekoracje wykonane przez współczesnych malarzy litewskich. Mają one głównie motywy etnograficzne i mitologiczne.

A.O.
Na podstawie:
– Juliusz Kłos, „Wilno, Przewodnik Krajoznawczy”, Wyd. Oddziału Wileńskiego Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, Wilno 1923, 1929
– Tomas Venclova, „Wilno”, R. Paknio Leidykla, Wilno 2001, 2002
– Anna Supruniuk, „Uniwersytet Wileński 1579-2004”, glos.umk.pl
– Wikipedia, wolna encyklopedia
– Wiem, portal.wiedzy.onet.pl
– vu.lt