Cmentarz na Rossie | Wilno

Więcej zdjęć (84) >>

Cmentarz na Rossie

Największy i najstarszy z istniejących cmentarzy wileńskich. Starsze - średniowieczny cmentarz żydowski (1477) i XVI-wieczny cmentarz parafii jezuickich (na Pióromoncie, na północnym brzegu Willi, naprzeciwko ujścia Wilenki) oraz cmentarz parafialny św. Rafała na Śnipiszkach zostały zniszczone.

W przeszłości grzebano zmarłych w kościołach lub na cmentarzach przykościelnych. W XVIII wieku cmentarze przykościelne były już przepełnione; także ze względów sanitarnych wyniesiono nekropolie poza obręb miasta.

Na miejscu obecnej „Nowej Rossy” dawno temu istniał cmentarz zmarłych na zarazę, samobójców i poległych żołnierzy; a także cmentarz jezuicki, wzmiankowany w 1690 roku. Ze względu na dużą odległość od kościołów parafialnych i potrzebę rozszerzenia cmentarzy, za Ostrą Bramą powstała parafia i kościół Świętych Józefa i Nikodema (nie istniejące). W 1769 parafia uzyskała od miasta nowy teren na cmentarz obok starszego, jezuickiego. Był to teren dzisiejszej „Starej Rossy”. Jest to udokumentowana data powstania cmentarza. Brak przekazów o cmentarzu z tego okresu.

Niemniej przypuszcza się, że w obrębie skarpy przy obecnej Alei Głównej istniał podłużny budynek co najmniej trzykondygnacyjnego kolumbarium, zwróconego tablicami ku drodze. Pozostałości tej budowli wykorzystano w XIX wieku na budowę grobowców rodzinnych. Znajdują się w ziemi Alei Głównej jeszcze resztki krypt i fragmenty murów. Kaplica cmentarna z drewnianą dzwonnicą była zlokalizowana w miejscu kaplicy obecnej, lecz brak przekazów o jej wyglądzie.

W roku 1799 parafię Św. Józefa i Nikodema przyłączono do kościoła Wniebowstąpienia Pańskiego, a cmentarz na Rossie przejęli księża misjonarze. Wystąpili do władz miasta o powiększenie terenu cmentarza i jego legalizację. W 1801 roku magistrat wileński wyraził zgodę na lokalizację cmentarza na przedmieściu Rossa, który został poświęcony uroczyście 1 maja 1801 roku. Tą datę uważa się za oficjalny początek historii cmentarza. Posiadał wtedy powierzchnię 3,5 ha. Był otoczony drewnianym płotem (zniszczonym w 1812 roku) i posiadał dwie bramy.

W 1814 powiększono obszar cmentarza do 6,2 ha i otoczono murem z wnękami od strony wewnętrznej. Jest to tak zwana „Stara Rossa”. Wtedy też wzniesiono bramę i budynek szpitalika dla ubogich, później wykorzystywany jako dom dozorcy. Kościół Misjonarzy i klasztor zamknięto w 1844 roku; wtedy cmentarz przekazano parafii Św. Janów.

Obszar „Nowej Rossy” (od strony wschodniej, za ulicą Listopadową) o powierzchni 4,6 ha włączono do cmentarza w 1847 roku. Był nie ogrodzony; początkowo chowano tam ubogich mieszkańców i żołnierzy – i nazywano „sierocym”. Dopiero w latach 30-tych XX wieku cmentarz uporządkowano i ogrodzono.

Projekt założenia cmentarnego w obrębie „Starej Rossy” przypisywany jest Józefowi Poussier, ówczesnemu budowniczemu guberni wileńskiej. W latach 1802-07 zostały zbudowane dwa zespoły kolumbariów symetryczne do wcześniejszych. Kaplica, wybudowana w latach 1841-50 według projektu Tomasza Tyszeckiego, jest w stylu neogotyku, o cechach klasycystycznych we wnętrzu. W 1888 koło kaplicy wybudowano murowaną wieżę-dzwonnicę z kaplicą-oratorium fundacji Hilarego Raduszkiewicza z grobowcem rodzinnym w podziemiach. Dzwonnica, projektu Juliana Januszewskiego, nawiązuje do architektury kaplicy.

Murowane ogrodzenie cmentarza od strony północnej i zachodniej (od ulicy Rossa) zachowało się w pierwotnej formie. W połowie XIX wieku wybudowano dwie bramy od ulicy. Obecnie istniejąca główna brama została zbudowana w stylu pseudogotyckim. W latach 30-tych XX wieku przebudowana – tworzyły ją filary z pilastrami i czterospadowymi daszkami zwieńczonymi kutymi wileńskimi (ażurowymi) krzyżami. Również skrzydła bramy i furtek były kute z żelaza. W latach 1990-91 przywrócono bramie charakter pseudogotycki.

Po pierwszej wojnie światowej, na skutek licznych pochówków i braku dostatecznej opieki, cmentarz zaczął ulegać zniszczeniu. W roku 1936 zburzono jedno ze zniszczonych skrzydeł kolumbariów, przenosząc prochy w inne miejsca.

Cmentarz niewiele ucierpiał w czasie działań wojennych 1939-45. Natomiast lata powojenne dokonały dzieła zniszczeń. W latach 50-tych wyburzono kolumbaria, niszcząc groby i tablice (wtedy prawdopodobnie zaginęły szczątki najsłynniejszego wileńskiego malarza przełomu XVIII i XIX wieku, Franciszka Smuglewicza). Nekropolia uległa zaniedbaniu i dewastacji.

Zamknięty dla pochówków w roku 1967, w 1969 został uznany za zabytek kultury. Wobec szerokiego społecznego protestu przeciw budowie arterii komunikacyjnej w ulicy Listopadowej, podjęto prace konserwatorskie i porządkowe, a w latach 1987-91 nastąpiła ich intensyfikacja w najstarszej części cmentarza ze środków litewskich, przy współpracy z polskimi przedsiębiorstwami na terenie Wilna (nie przyjęto pomocy finansowej na restaurację ze strony polskiej).

Odbudowano kilka kaplic, uzupełniono zniszczone nagrobki. Przebudowano kwatery żołnierzy Armii Krajowej z 1944 roku. W 1992 roku wzniesiono także dwa okazałe pomniki działaczy kulturalnych i niepodległościowych – Iwana i Antona Łuckiewiczów i dramaturga i działacza Francisak`a Alachnowic`a.

Z inicjatywy Związku Polaków na Litwie powstał Społeczny Komitet Odnowy Starej Rossy. Zainicjowano budowę pomnika na mogile Juliusza Kłosa, który postawiono w latach 1992-93. Ustawiono także nagrobki na mogiłach Bolesława Bałzukiewicza i Karola Podczaszyńskiego; wszystkie trzy według projektu Edwarda Budreiki.

Cmentarz na Rossie składa się z dwóch części, przedzielonych ulicą Listopadową. Jest to: Stara Rossa, klinem wciśnięta między ulice Rossa i Listopadową - i Nowa Rossa na wschód od ulicy Listopadowej. Przepięknie położony na wzgórzach, malowniczo uformowany i ocieniony starymi drzewami. Tak pisze o cmentarzu poeta, Witold Hulewicz, w tomie „Miasto nad chmurami”:
„Wileńskie cmentarze mają pejzaż gór,
umarli tu jeden ponad drugim leżą,
szczeble innymi miarami się mierzą:
nad zapomnianym kwitną wiecznie pomne bzy,
nędzarz może górować nad panem Becu –
wszystkie widma czekają, aż zapieje kur.
Nie jest tu straszno. Mogę w północ ciemną
siedzieć na grobie, z śmierci dłonią w dłoni,
czuć wiew śmiertelny na spokojnej skroni,
Wilno pode mną, a Boga nade mną.”

Cmentarz na Rossie jest nie tylko wspaniałym zabytkiem. Rossa, to pamięć o historii tej Ziemi, o ludziach, którzy z nią związali swój los. Nekropolia, gdzie spoczywają ludzie wielcy - uczeni, artyści, ludzie zasłużeni dla kraju i Wilna – i tacy, którzy tylko je kochali.

„Stara Rossa” - Ze względu na malownicze ukształtowanie, plan cmentarza nie jest przejrzysty i nie łatwy do opisania. Nieformalnie można tu wyodrębnić miejsca: Cmentarz Wojskowy z mauzoleum Józefa Piłsudskiego, Aleja Główna (Profesorów), Górka Literacka (Wzgórze Literatów) i „Koło Kaplicy”.

Cmentarz Wojskowy założono przed bramą główną. Spoczywają tu żołnierze polscy polegli w latach 1919-20. Został przebudowany w roku 1926 według projektu Juliusza Kłosa. W 1936 powiększony i przebudowany ponownie; centralnie umieszczono urnę z sercem marszałka Józefa Piłsudskiego i prochy jego matki. Mauzoleum jest przykryte bazaltową płytą z inskrypcją z poematu Juliusza Słowackiego.

Poza bramą cmentarną, wśród tarasów, krętych, malowniczych ścieżek wspinających się i opadających, spoczywa cały panteon znanych i wielkich ludzi. Nie sposób wymienić wszystkich. Spoczywają tu między innymi:
Jan Wilczyński (1806-85), wydawca „Albumu Wileńskiego”
Antoni Wiwulski, (1877-1919) rzeźbiarz, architekt, twórca pomnika Trzech Krzyży
Mikalojus Ciurlionis, (1875-1911) malarz, kompozytor
Ludwik Kondratowicz (Władysław Syrokomla), (1823-62), poeta
Konstanty Stepovic (Kazimier Svajak), (1890-1926) ksiądz, poeta
Albin Stepovic (1894-1934), działacz społeczny
Karol Podczaszyński, (1790-1860) architekt
Juliusz Kłos, (1881-1933), architekt , profesor Wydziału Sztuk Pięknych, znawca i popularyzator Wilna i Ziemi Wileńskiej
Joachim Lelewel, (1786-1861) historyk, prezes Towarzystwa Demokratycznego, Komitetu Narodowego Polskiego (1831)
Aleksander Oskierko (1830-1911) członek Rządu Narodowego w roku 1863
Tadeusz Rostworowski, (1860-1928) architekt
Euzebiusz Słowacki, (1772-1814) poeta, ojciec Juliusza
Bolesław Bałzukiewicz, (1879-1935) rzeźbiarz
Józef Montwiłł, (1850-1911), bankowiec, społecznik, filantrop
Franciszek Smuglewicz, (1745-1807) malarz, miłośnik Wilna

Zwiedzając cmentarz, zwykle nie podziwia się artyzmu pomników, choć wiele z nich godnych jest uwagi. Dominuje zaduma i dotyk wielkości tu spoczywających. Niemniej warto zobaczyć piękne i wymowne dzieło Leopolda Wasilkowskiego z 1903 roku – Anioła Śmierci na grobie Izy Salmonowiczówny; pomniki nagrobne Józefa Montwiłła i Bolesława Bałzukiewicza, zbiorowe mogiły sióstr wizytek i księży bonifratrów. I bardzo wiele innych. A każdy chyba sympatyk Wilna zatrzyma się z wdzięcznością przy grobie Juliusza Kłosa, który z miłością i bardzo pięknie pisał o Wilnie, także o jego cmentarzach.

Nowa Rossa - Spoczywają tu żołnierze polscy i litewscy polegli w walkach o Wilno z Niemcami i Rosjanami w latach 1919-20. Centralnie ustawiono kolumnę z napisem: „Wilno swoim wybawcom”. Wieńczący ją orzeł został usunięty w 1939 roku.

A.O.
Na podstawie:
Juliusz Kłos, „Wilno, Przewodnik Krajoznawczy”, Wyd. Oddziału Wileńskiego Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, Wilno 1923
Edmund Małachowicz, „Dzieje cmentarzy wileńskich”; „Cmentarz na Rossie, Dzieje”, z Witryny „Sowa. Website.pl”
Edmund Małachowicz, „Wilno. Dzieje, architektura, cmentarze”, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław, 1996
Przemysław Włodek, „Przewodnik, Wilno”, Rewasz, 2004, 2005