Бабруйск - фота і помнікі

Гісторыя Бабруйска

Бабруйск, горад абласнога падпарадкавання, цэнтр Бабруйскага раёна, порт на р. Бярэзіна. Вузел чыгунак на Асіповічы, Жлобін, Акцябрскі і аўтадарог на Мінск, Гомель, Магілёў, Калінкавічы, Рагачоў, Слуцк. За 110 км ад Магілёва. Насельніцтва 232 тыс. чал. (1990).

Тэрыторыя цяперашняга горада заселена чалавекам не пазней бронзавага веку (канец 3-га — 2-е тысячагоддзе да н. э.), пра што сведчаць знойдзеныя тут свідраваная сякера з акруглым абухом, сякера-клін, каменная матыка трапецападобнай формы і каменная ступа ўсечана-канічнай формы. На рубяжы нашай эры ўжо дзейнічаў водны шлях па Бярэзіне, тутэйшае насельніцтва падтрымлівала гандлёвыя сувязі з многімі краінамі, у т. л. з далёкім Рымам (у раёне Фарштата ў 1981 знойдзена рымская шкляная ромбападобная 1 сіняя пацерка). У 6—7 і 11 —13 ст. пры ўпадзенні р. Бабруйкі ў Бярэзіну існавала паселішча дрыгавічоў, жыхары якога займаліся земляробствам, рыбнай лоўляй і бабровым промыслам. Паводле старадаўняй славянскай традыцыі паселішча названа па меншай рэчцы, што ўпадала ў большую. У 12—13 ст. Бабруйск, верагодна, уваходзіў у склад Мінскага княства. Размяшчэнне горада на важнай воднай артэрыі — гандлёвым шляху адкрывала дарогу на Пд у Кіеў і на Пн Ў (праз сістэму волакаў і азёр) у Зах. Дзвіну і Балтыйскае мора. Тут жа, каля ь гарадзішча, дзейнічаў паром цераз Бярэзіну, які кантраляваў сухапутны гандлёвы шлях на Менск і Вільню. Паслугі заезджым купцам, спагнанне з іх падатку за пераправу на пароме («мыта паромнага») прыносіла гораду значны прыбытак.

Першае пісьмовае ўпамінанне пра Бабруйск (летапісны Бобровск, Бобруеск, Бобрусек) адносіцца да 1387. На мяжы 1330—40-х г. Бабруйск з ваколіцамі трапіў на ўладанне вялікага князя Альгерда і яго брата Кейстута. Паводле дамоўленасці паміж братамі, Бабруйск і воласць, а таксама падаткі з іх дзяліліся на 2 часткі — «Виленскую и Троцкую половицы», якія знаходзіліся ў судова-адміністрацыйнай залежнасці адпаведна ад Віленскага і Троцкага ключоў (ведамстваў, што збіралі і захоўвалі мядовую даніну). Гэтымі палавінамі кіравалі 2 велікакняжацкія намеснікі і 2 старцы (выбраныя асобы мясцовага самакіравання). Такі парадак пацверджаны дагаворам 1387 паміж князямі Ягайлам і Скіргайлам і дзейнічаў да 2-й паловы 16 ст. У 1502—03 горад спусташалі крымскія татары, у 1506 яго неаднаразова асаджаў мяцежны князь Міхал Глінскі. У 1540 Бабруйск упершыню пазначаны на геаграфічнай мапе Еўропы, выдадзенай у Базелі. У канцы 1550 — пач. 60-х г. спецыяльная камісія ВКЛ, створаная для межавання зямель, перамерала ворныя землі горада і раздала іх «на чынш» (у арэнду) і на розныя замкавыя службы — пушкарскую, «служковскую» і інш. З 1565 Бабруйск у Рэчыцкім павеце, цэнтр староства; уладанне вялікага князя, потым Радзівілаў, Гаштольдаў, Трызнаў. Горад меў магдэбургскае права.

У 16—17 ст. Бабруйск разросся і разбагацеў ад прыёму купцоў і збору падаткаў на сваім мытным прыкаморку. Паводле інвентара 1620 у горадзе 15 вуліц, 2 завулкі, 409 двароў, 75 крам, млын, царква, касцёл, замак (згарэў у 1649 г.). Пра шырокія гандлёвыя сувязі Бабруйск сведчаць знойдзеныя тут у 1854 і 1910 манетныя скарбы 2-й чвэрці 17 ст., якія складаліся з манет Расеі, Іспанскіх Нідэрландаў і інш. краін. Цэнтрам абароны сярэдневяковага Бабруйска ў 14—18 ст. быў замак. Увесь горад быў абнесены драўляна-землянымі ўмацаваннямі (агульная даўжыня больш за 3 км) у выглядзе абарончага вала, драўляных сцен, паркана і каля 10 вежаў. Уезд і выезд з горада ажыццяўляўся праз 4 брамы: Падольную (вяла да паромнай пераправы на Бярэзіне і далей у Магілёў), Свіслацкую (у Свіслач), Кісялёўскую (у паўд.-зах. частцы Бабруйска) і Прудовую (адкрывала дарогу цераз плаціну на Бабруйцы да зарэчных гарадскіх валок з агародамі, сенажацямі і садамі). Гараджане разам з выбранымі ад воласці сялянамі неслі ў брамах начную варту ад «свавольных людзей».

У 1627 Пётра Трызна заснаваў езуіцкую рэзідэнцыю. У 30-40 г. 17 ст. у Бабруйску, паводле некаторых звестак, налічвалася 1880 дамоў. У 1648? казацкі атрад Паддубнага пры падтрымцы некаторай часткі жыхароў горада перабілі заможную шляхту. У студзені 1649 Бабруйск вызвалены войскам гетмана Януша Радзівіла. У 1655 казакі наказнога гетмана I. Залатарэнкі зноў захапілі Бабруйск і «... без остатку спалили, чтоб впредь не было причом держатися врагом и недругом... царского величества». У 1665 горад зноў штурмавалі казакі, замак і гарадскія ўмацаванні былі разбураны, але хутка адбудаваны. Разбурэнні, прычыненыя Бабруйску ў гады маскоўскай навалы (сярэдзіна 17 ст.) і Паўночнай (1700—21) вайны, прывялі горад і акругу ў заняпад. У 18 ст. Бабруйск ператварыўся ў невялікае мястэчка. У 1764 генеральная канфедэрацыя ВКЛ зацвердзіла наданне гораду магдэбурскага права, але які герб быў атрыманы горадам, пакуль што невядома. У 1760 г. у Бабруйску пры езуіцкім калегіуме існаваў школьны тэатр.

З 1793 Бабруйск апынуўся у складзе Расейскай імперыі, з 1795 цэнтр Бабруйскага павета. У 1796 яму нададзены герб — у сярэбраным полі карабельная мачта і 2 перакрыжаваныя бервяны. У 1800 складзены першы праектны план Бабруйска, паводле якога горад забудоўваўся да 1810. Далейшае яго развіццё звязана з будаўніцтвам на месцы замка крэпасці. Гэтая крэпасць, што лічылася найлепшай у тагачаснай Еўропе, будавалася пад кіраўніцтвам будучага вядомага гісторыка Беларусі і Літвы інжынер-капітан Тэадор Нарбут.

З Бабруйскам звязаны падзеі “дзекабрысцкага руху”. Тут распрацаваны план “дзекабрыстаў” 1823 г., што прадугледжваў арышт цара і яго світы ў час агляду войск у крэпасці. У лютым 1826 прапаршчык С.I. Трусаў спрабаваў узняць паўстанне раскватараванага тут Палтаўскага палка. У крэпасці адбывалі пакаранне “дзекабрысты”.

У 1829 у Бабруйску 6,8 тыс. жыхароў, 601 дом. Развіццю горада садзейнічала пракладка шашы Масква — Варшава (1848) і Лібава-Роменскай чыгункі (1873). Дзякуючы ім, а таксама воднаму шляху па Бярэзіне, хутка развіваліся гандаль, дрэваапрацоўчыя і іншыя рамёствы і промыслы. У сярэдзіне 19 ст. ў Бабруйску каля 19 тыс. жыхароў, больш за 1300 дамоў (у т. л. 1278 драўляных, 23 мураваныя), 4 заводы (40 рабочых), 173 рамесныя майстэрні (больш за 300 рамеснікаў), 193 крамы, 4 царквы, 3 пачатковыя школы. У 1852 менскія аматары тэатральнага мастацтва паказалі ў Бабруйску музычную камедыю “Ідылія” Вінцэнта Дуніна-Марцынкевіча.

Паводле перапісу 1897 у горадзе 34,3 тыс. жыхароў (з іх 59,4 % непісьменных); у 1904 37,5 тыс. жыхароў, 52 вуліцы і завулкі агульнай працягласцю каля 46 вёрст (з іх 6 вёрст брукаваных), адна плошча, 3050 пабудоў (сярод іх 172 мураваныя, 2878 драўляных), 19 фабрык і заводаў (582 рабочыя), 191 рамесная майстэрня (1077 рамеснікаў), 2 банкі, 13 пачатковых школ (1755 вучняў, 38 настаўнікаў), гімназія (236 вучняў, 14 настаўнікаў), 2 бальніцы (70 ложкаў), 5 аптэк, 8 аптэчных магазінаў, 15 урачоў, 8 акушэрак, 7 фельчараў, 2 ветэрынары, 3 друкарні, літаграфія, 7 фатаграфій, бібліятэка-чытальня, гасцініца, 19 корчмаў. Галоўнае месца ў прамысловасці займалі дрэваапрацоўчая, цагельная, вінакурная, тытунёвая, маслабойная, мукамольная, крупадзёрная, чыгуналіцейная галіны; развіты керамічныя, ткацкія промыслы, гандаль.

Ядром радыяльна-паўкальцовай планіроўкі горада была крэпасць. У 1904 г. у Бабруйску 53 вуліцы і завулкі працягласцго каля 46 вёрст (забрукавана 6 вёрст), плошча, з 3 тыс. будынкаў 172 мураваныя. У архітэктуры адлюстраваліся розныя стылявыя кірункі другой паловы 19 — пачатку 20 ст.: мадэрн, эклектыка, неакласіцызм. Забудова канца 19 — пачатку 20 ст. захавалася на сучасных вуліцах К. Маркса, Перамогі, Свярдлова, Тухачэўскага, Чангарскай, Чыгуначнай.

У дарэвалюцыйным Бабруйску выходзілі газеты «Бобруйские отклики» (1911—12), «Бобруйская жизнь» (1913—14), «Последние новости» (1914), «Бобруйский курьер» (1914—16). У 1913 у Бабруйску 41,3 тыс. жыхароў, на пачатку 1914 27 прамысловых прадпрыемстваў (720 рабочых). З 1916 дзейнічала Бабруйская жаночая настаўніцкая семінарыя. 23.8.1915 адбылося антываеннае выступленне салдат гарнізона.

У лістападзе 1917 устаноўлена савецкая ўлада. 20.1.1918 бальшавікі выбіты з гораду корпусам Доўбар-Мусніцкага, з 23.5 да 28.11.1918 акупаваны войскамі кайзераўскай Германіі. З сакавіка 1918 уваходзіць у склад абвешчанай БНР. З 29.8.1919 да 10.7.1920 у Польшчы. Са снежня 1917 працавала Беларускае культурна-асветнае таварыства. У 1921 у Бабруйску дзейнічала павятовае аддзяленне дзяржаўнага выдавецтва БССР. У 1924 створаны Бабруйскі краязнаўчы музей. У 1920-я г. ў Бабруйску існавала філія літаратурнага аб'яднання «Маладняк», выдаваліся альманах «Уздым», «Бюллетень», газета «Пролетарская пила», часопісы «Просвещение и труд», «Наш дневник».

У 1923 было 36,7 тыс. жыхароў. З 1924 Бабруйск — цэнтр 1-га Бабруйскага і 2-га Бабруйскага, з 1927 Бабруйскага раёнаў, у 1924—30 адначасова цэнтр Бабруйскай акругі. З 1938 Бабруйск у Магілёўскай вобласці, горад абласнога падпарадкавання. За перадваенныя гады ён стаў адным з буйных прамысловых і культурных цэнтраў БССР. У 1939 у горадзе 84,1 тыс. жыхароў, у 1940 больш за 100 прамысловых прадпрыемстваў (каля 10 тыс. рабочых), 30 школ (больш за 13 тыс. вучняў, 527 настаўнікаў), 38 дзіцячых дашкольных устаноў, 17 клубаў, 2 кінатэатры, 13 бібліятэк, 3 бальніцы (825 ложкаў) і 19 інш. медычных устаноў. Тут дзейнічалі ў 1932—35 Дзяржаўны рускі драматычны тэатр БССР, у 1935—38 Тэатр рабочай моладзі, у 1938—41 калгасна-саўгасны тэатр, у 1941 абласны рускі драматычны тэатр.

У Другую сусветную вайну з 28.6.1941 да 29.6. 1944 Бабруйск акупаваны ням.-фаш. захопнікамі. Летам 1941 фашысты стварылі тут 4 лагеры смерці з 8 аддзяленнямі і філіяламі. У горадзе і наваколлі акупанты загубілі каля 100 тыс. грамадзян. Супраць захопнікаў дзейнічала падполле. Матэрыяльныя страты горада за гады вайны 471 720 тыс. руб. У 1944 у Бабруйску 28 тыс. жыхароў. У 1944—54 горад — цэнтр Бабруйскай вобласці, з 1954 у Магілёўскай вобласці.

У пасляваенныя гады тэрыторыя горада расшырана за кошт далучэння населенных пунктаў Крывы Крук, Дзеднава, Новы Свет, Цітаўка, Лагерная, Слабада, Бярэзінскі фарштат і інш. Паводле перапісу 1959 каля 97,5 тыс. жыхароў. У шматгаліновай структуры індустрыі горада галоўнае месца займае хімічная прамысловасць. Дзейнічае самае буйное ў рэспубліцы вытворчае дрэваапрацоўчае аб'яднанне. Развіта машынабудаванне і металаапрацоўка. Прадпрыемтвы лёгкай і харчовай прамысловасці. У Бабруйску 5 сярэдніх спецыяльных навучальных устаноў (аўтатранспартны, лесатэхнічны, механіка-тэхналагічны, с.-г. тэхнікумы, медвучэльня), 8 ПТВ, 40 агульнаадукацыйных, 3 дзіцячыя музычныя і мастацкая, 3 дзіцяча-юнацкія спартовыя школы, 80 дашкольных дзіцячых устаноў. У пасляваенны час працавалі тэатры: абласны рускі драматычны (1944—47), беларускі калгасна-саўгасны вандроўны (1956-62), Магілёўскі абласны музычнай камедыі (1965—70). З 1970 дзейнічае Магілёускі абласны тэатр драмы і камедыі імя В.I. Дуніна-Марцінкевіча (пісьменнік нарадзіўся пад Бабруйскам і вучыўся тут у школе). У горадзе 5 кінатэатраў, 4 масавыя бібліятэкі, 3 стадыёны, музей краязнаўчы і народнай творчасці, выставачная зала, 3 бальніцы, 4 дыспансеры, радзільны дом, 11 паліклінік, 2 паркі культуры і адпачынку.

Бабруйск — радзіма пісьменнікаў Б.М. Мікуліча і Ю.Г. Рудзько, кампазітара У.У. Алоўнікава, спевакоў I.М. Балоціна, В.I. Глушкова, піяніста С.Л. Талкачова, філосафа, акадэміка АН БССР С.Я. Вальфсона, інш. дзеячаў навукі і культуры.

Крыніца:
А.I. Валахановіч, Г.I. Дулеба, М.А. Ткачоў
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т.1.
Мінск, "Беларуская Энцыклапедыя", 1994
А.I. Валахановіч, Г.I. Дулеба, М.А. Ткачоў
Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі. Магілёўская вобласць
Мінск, Беларуская Энцыклапедыя, 1986
А.Цітоў
Сімвалы незалежнасці // Геральдыка беларускіх местаў
Менск, 1998.