Мір

Гісторыя Міра

Былое мястэчка, а зараз – горад, Мір размешчана на р. Міранка, за 26 км на паўднёвы-ўсход ад Карэліч, на аўтамабільнай дарозе Наваградак — Менск, за 17 км ад чыгуначнай станцыі Гарадзея на лініі Менск — Баранавічы.

У пісьмовых крыніцах упершыню ўзгадваецца ў 1395, калі крыжакі захапілі і разрабавалі Мір. У 1434 вялікі князь ВКЛ Жыгімонт Кейстутавіч падараваў Мір з ваколіцамі свайму прыдворнаму Сеньку Гедыголдавічу. У XV ст. называўся горадам і быў абнесены лініяй умацаванняў. З канца XV ст. належыў Іллінічам. З XVI ст. уваходзіў у Навагрудскі павет Навагрудскага ваяводства Вялікага княства Літоўскага. У XVI ст. насельніцтва складалася з баяр і «людзей мірскіх» пад кіраўніцтвам «урадніка», прызначанага ўладальнікам Міра. У пач. 16 ст. Юрый I Іллініч заснаваў Мірскі замак. З 1555 Мір стаў цэнтрам Мірскага графства. Паводле завяшчання 1568 графа Юрыя II Іллініча Мір перайшоў да яго сваякоў князёў Радзівілаў. З 1589 у складзе Нясвіжскай ардынацыі як цэнтр самастойнай адзінкі (Мірскае графства). У 1579 атрымаў прывілей, паводле якога вызначаны чынш і іншыя павіннасці мяшчан, уведзены некаторыя правы гарадскога кіравання. Мірскія мяшчане выбіралі войта.

У XVI ст. на рыначнай плошчы пабудаваны Троіцкая царква, Мікалаеўскі касцёл. У канцы XVI — 1-й палове XVII ст. адрамантаваны гарадскія ўмацаванні, пабудаваны мураваныя Віленская, Менская, Слонімская і Нясвіжская брамы. У 1-й палове XVII ст. важны цэнтр рамяства і гандлю, у дакументах згадваюцца рамеснікі 18 спецыяльнасцей. У XVII—XVIII стагоддзях Мір — буйны гандлёвы цэнтр. У 1638 было 477 дымоў. У вайну Рэчы Паспалітай з Масковіяй (1654—1667) у верасні 1655 узяты маскоўскімі войскамі і спалены. У 1677 г. - 295 дымоў. У Паўночную вайну (1700-1721) Мір у 1706 г. быў захоплены шведскімі войскамі, а населеныя і шматзабудаваныя прадмесці спалены. У 1-й палове XVIII ст. Радзівілы здавалі Мірскае графства у арэнду, тут пабудаваны палатняныя і суконныя мануфактуры. У 2-й палове XVII ст. працавалі палатняныя і суконныя мануфактуры, мануфактура па вырабу дываноў, 2 разы на год праводзіліся чатырохтыднёвыя кірмашы. У 2-й палове XVIII ст. у Міры пасяліліся цыганы, тут была рэзідэнцыя цыганскага старшыні (караля) Вялікага княства Літоўскага, якому кароль Радзівіл (Пане Каханку) даў прывілей на вядзенне цыганскіх спраў і суд над імі. У XVII ст. ў Міры з'явіліся габрэі. У XVIII ст. Мір - важкі духоўны габрэйскі цэнтр. У 1815 адкрыты ешыбот.

У канцы XVIII ст. у пасёлку 418 дымоў. У 1795 пасля 3-га падзелу Рэчы Паспалітай у складзе Расейскай імперыі, мястэчка, цэнтр воласці Навагрудскага павета Мінскай губерні. У грамадзянскую вайну 1812 г. 27—28.06 і 29—30.10 каля Міра адбыліся бітвы напалеонаўскіх войск з рускай арміяй. На баку Наполена змагаўся тагачасны ўладальнік Міра князь Дамінік Радзівіл. У 1828 у выніку шлюбу дачкі Дамініка Стафаніі Радзівіл з князем Л. Вітгенштэйнам Мір перайшоў ва ўладанні апошняга. З 1891 ўласнасць князёў Святаполк-Мірскіх, старадаўняга шляхецкага роду герба "Бялыня".

Паводле плана 1831 на прамавугольную гандлёвую плошчу мястэчка выходзілі 5 вуліц. У 1886 у Міры 2 царквы, 7 сінагог, мячэць, павятовае вучылішча, школа, паштовая станцыя, заезны дом, 74 крамы. У 1893 пабудаваны вінакурны завод. У 1897 — 5401 жыхароў. У 1897 - 280 двароў, 5401 жыхар, мужчынскае і жаночае сельскія вучылішчы. У 1-ю сусветную вайну мястэчка ў прыфрантавой паласе. З лютага да 18.12.1918 акупаваны войскамі кайзераўскай Германіі. З сакавіка 1918 г. ў складзе абвешчанай БНР. У 1919-1939 - у складзе буржуазнай Польшчы, цэнтр гміны Нясвіжскага павета. У 2-й палове 1930-х г. каля 6 тыс. жыхароў, паштовае ўпраўленне, гарадскі суд, 7-класная школа. З канца 1939 у складзе БССР. З 1940 - гарадскі пасёлак, цэнтр раёна Баранавіцкай вобласці. У 2-ю сусветную вайну з 26.6.1941 да 7.7.1944 акупаваны нямецка-фашысцкімі захопнікамі. З 8.1.1954 цэнтр раёна Гродзенскай вобласці, з 17.12.1956 у Карэліцкім раёне.

У пасёлку працуюць хлебазавод, спіртзавод, птушкафабрыка (у 2004 невядомая птушка знесла самая вялікае яйка ў свеце), камбінат бытавога абслугоўвання, лясніцтва, сярэдняя і музычная школы, дзіцячыя яслі-сад, 2 бібліятэкі, Дом культуры, бальніца, мастацкае прафесійна-тэхнічнае вучылішча. Традыцыйны цэнтр рамеснай кафлянай і ганчарнай вытворчасці. На 1.1.2000 - 2685 жыхароў. У 2001 Мір атрымаў герб, які уяўляе сабой iспанскi шчыт, якi падзелены зубчатымi паясамi; у верхняй частцы ў залатым полi змешчана выява чорнага арла герба Радзівілаў, унiзе – у чырвоным полi – тры паралельныя балкi, якiя звужаюцца ўнiзе, з герба Іллінічаў.

Археалагічныя раскопкі пасёлка ў 1982—1984 праводзіў А. К. Краўцэвіч. Культурны пласт 1—3,5 м. Верхняя яго частка 0,6—1,45 м датуецца XVIII—XX стагоддзямі, ніжэй залягае пласт 0,15—1 м, які адносіцца да XVI—XVII стагоддзяў. Найбольш старажытныя наслаенні 0,4—0,9 м выяўлены ў заходняй частцы гарадскога пасёлка непадалёку ад Мікалаеўскага касцёла. Яны датуюцца канцом XIV—XVI ст. Каля сквера ў цэнтры пасёлка знойдзены рэшткі вялікага мураванага будынка XVII ст., магчыма, ратушы. На паўднёвай ускраіне адкапаны падмурак будынка з ніжняй часткай кафлянай печы 2-й паловы XVII ст., побач — напаўразбураны ганчарны горан XVIII ст. Археалагічная калекцыя складаецца з керамічных, шкляных, металічных, касцяных вырабаў. Асартымент керамічнага посуду ўключае гаршкі, макотры, міскі, збаны, кубкі і інш. Найбольш старажытная кафля — гаршковая, датуецца XV—XVI стагоддзямі. Для ўпрыгожвання карабковай кафлі XVI—XVII стагоддзяў выкарыстоўвалі раслінны, геаметрычны, геральдычны, зааморфны і рэлігійны арнаменты. Матэрыялы раскопак захоўваюцца у Карэліцкім гісторыка-краязнаўчым музеі і Музеі старажытнай беларускай культуры ІМЭФ АН Беларусі.

Захаваліся помнікі архітэктуры і культуры XVI—XX ст. — Мірскі замак, Троіцкая царква, Мікалаеўскі касцёл, капліца-пахавальня Святаполк-Мірскіх, сінагогальны двор. Радзіма філосафаў Фларыяна Бохвіца і Саламона Маймана, вядомых беларускіх акцёраў братоў Ільінскіх - Аляксандра і Мікалая, беларускіх пісьменнікаў Р. Я. Тармолы-Мірскага, В. М. Іпатавай.

Літ.:
Памяць. Карэліцкі раён
Мінск, "Ураджай", 2000
Міхаіл Гурын
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т.5.
Мінск, "Беларуская Энцыклапедыя", 1999