Выбраныя здымкі
Першае з летапісных упамінанняў пра Мір адносіцца да 1395 г., калі крыжакі на чале з грасмайстрам Конрадам фон Юнінгенам спустошылі яго і разрабавалі ваколіцы. У хуткім часе паселішча было адбудавана. Відаць, месца яго размяшчэння — перакрыжаванне гандлёвых гасцінцаў са Слоніма на Менск і далей на Смаленск і з Вільні праз Наваградак на Слуцк на левым беразе ракі Алітуўкі (цяпер Міранка) не было выпадковым.
Граматай вялікага князя літоўскага Сігізмунда Кейстутавіча ў 1434 г. Мір быў перададзены будучаму віленскаму кашталяну Сеньку Гедыгольдавічу. І хаця ў гэтай грамаце ўпамінаецца ўсяго адна curia (двор) нейкага Дзяміда, археалагічныя матэрыялы пачатку XV ст. сустракаюцца не толькі на тэрыторыі сучаснага мястэчка, але і на другім беразе ракі, менавіта на тым месцы, дзе ўзвышаецца цяпер Мірскі замак. Рэшткі выяўленых дазамкавых пабудоў сведчаць аб тым, што яны былі даволі багатымі для свайго часу. Дастаткова хаця б таго факта, што ў культурным слоі замкавага двара знойдзены рэшткі печы, складзенай з гаршковай кафлі. Выключная роля гэтай curii вызначаецца таксама і яе размяшчэннем, якое вельмі адпавядала планіровачным прынцыпам фармавання еўрапейскіх прыватнаўласніцкіх гарадоў. Гэтыя прынцыпы адасаблення горада ад рэзідэнцыі магната заставаліся для Міра нязменнымі на ўсім працягу яго існавання. Яны амаль не парушаны да нашага часу.
З 1490 г. Мір належыць беларускім магнатам князям Іллінічам. Першы ўладальнік мястэчка з гэтага роду - Юры Іллініч — і з'явіўся ініцыятарам будаўніцтва ў Міры мураванага замка. Дакладная дата ўзнікнення помніка невядомая. Першыя ўпамінанні аб ім адносяцца да 1531 (1527 ?) года. Відавочна, заснаванне мела месца дзесьці на мяжы XV-XVI стст.
10.7.1555 Ю.Ф. Іллініч, унук Ю.І. Іллініча, атрымаў тытул графа «Свяшчэннай Рымскай імперыі на Міры», а замак набыў статус адміністрацыйнага цэнтра Мірскага графства. Але род Іллінічаў валодаў замкам даволі нядоўга - усяго толькі на працягу трох пакаленняў. Названы ўжо ўнук першага будаўніка замка - першы граф Свяшчэннай Рымскай Імперыі з гэтага роду - быў і наогул апошнім яго прадстаўніком. У 1568 г., паміраючы бяздзетным, ён у якасці падзякі за апёку (выхаваннем Юрыя Іллініча малодшага займаўся Мікалай Радзівіл Чорны), перадаў Мір разам з графскім тытулам сыну свайго выхавацеля Мікалаю Крыштофу Радзівілу. Мірскае графства ўвайшло ў склад Нясвіжскага маярата Радзівілаў, якія валодалі Мірам на працягу больш чым двух стагоддзяў.
Даследчыкі лічаць, што Мірскі замак будаваўся Іллінічамі не для абарончых мэтаў, а для прадстаўнічых функцый і набыцця графскага тытулу, які магчыма было атрымаць толькі калі валодаешь замкам. Але так сталася, што замак удзельнічаў практычна ва ўсіх войнах, якія толькі праносіліся ў свой час па шматпакутнай беларускай зямлі: пачынаючы з маскоўскай навалы (1654—1667 гг.) і да грамадзянскай вайны 1812 г. Прычыняемыя кожны раз разбурэнні былі вельмі значнымі. І як толькі блізіліся больш-менш да завяршэння аднаўленчыя работы, — праносіліся новыя ваенныя кампаніі.
У 1655 замак зведаў аблогу ўкраінскага гетмана І. Залатарэнкі і маскоўскага ваяводы А.М. Трубяцкога, моцна пацярпеў ад артылерыйскага абстрэлу шведскім атрадам. У Паўночную вайну 1700—21 шведы на чале з каралём Карлам XII у 1706 узялі замак штурмам і спалілі яго. У час падаўлення паўстання Тадэвуша Касцюшкі замкам у 1794 авалодала прыступам войска А. Суворава. Найбольшыя разбурэнні Мірскі замак зведаў у грамадзянскую вайну 1812. Пад яго сценамі 9—14.7.1812 адбыліся жорсткія баі паміж кавалерыяй генерала М.І.Платава і конніцай французскага маршала Л.Н. Даву, 10—11.11.1812 — паміж расейскай арміяй адмірала П.В. Чычагава і французамі. Выбух парахавога склада, які размяшчаўся ў паўночна-ўсходняй вежы, раскалоў яе зверху да нізу. Назаўсёды былі страчаны замкавыя гарматы і іншае ўзбраенне, расейцамі былі разрабаваны багацці палаца Радзівілаў.
З 1812 г. моцна пашкоджаны замак доўга не выкарыстоўваўся. Яго руіны ў сувязі з раздзелам маёмасці Радзівілаў, звязанымі з гэтым абменамі і больш познімі перапродажамі, не адзін раз пераходзілі з рук у рукі. У 1828 Мірскі замак стаў уласнасцю князя Л.Вітгенштэйна і паступова ператвараўся ў руіны. Толькі ў 1870 на 4 вежах былі зроблены часовыя дахі. Тэрыторыя помніка здавалася ў арэнду і выкарыстоўвалася ў асноўным для вырошчвання садавіны. Такое становішча не адразу і не поўнасцю змянілася і пасля набыцця замка з навакольнай тэрыторыяй у 1891 г. героем турэцкай кампаніі князем Мікалаем Святаполк-Мірскім. Новы ўладальнік збіраўся распрадаць замак на цэглу, але ж пад уплывам грамадзянскай думкі быў вымушаны спыніць разбурэнне. Для сваіх патрэб з усходу ад замка ім быў збудаваны новы, эклектычны палац ,які згарэў у 1914 г. Паміж новым палацам і замкам быў створаны пейзажны парк. З поўдня, на месцы зарослых старых вадаёмаў, у 1898 г. быў выкапаны новы вялікі стаў. У парку побач з усходнім абарончым замкавым валам у 1904 г. была збудавана радавая капліца-пахавальня Святаполк-Мірскіх.
Міхаіл Святаполк-Мірскі, атрымаўшы мірскія ўладанні ў спадчыну, прыняў рашэнне аднаўляць не згарэўшы ў 1914 г. новы палац, а менавіта стары замак. Рамонтныя работы былі распачаты ў 1920-я гады. Імі кіравалі: варшаўскі кансерватар Тэадор Буршэ, інжынер Фелікс Блёх і мясцовы муляр Ян Пушкарскі. Да 1938 г. былі адбудаваны частка ўсходняга палацавага корпуса, гарматная і тынкаваная вежы. Работы праводзіліся і ў іншых месцах.
У канцы 1939 г. ужо пры саветах у замку была арганізавана вытворчая арцель. Падчас гітлераўскай акупацыі ў ім быў створаны лагер ваеннапалонных і гета. Побач з помнікам было расстраляна шмат мірных жыхароў. Пасля вайны, у сувязі з тым, што значная частка забудовы Міра была спалена, у прыдатных да жылля памяшканнях замка аж да 1956 г. жылі пагарэльцы.
Размяшчэнне фартэцыі на перакрыжаванні значных гандлёвых шляхоў мела важнае стратэгічнае значэнне. Планіровачныя асаблівасці замка (вынясенне за знешні контур абарончых сцен чатырох вуглавых і адной брамнай вежаў, наяўнасць гарматных байніц, якія, дарэчы, размяшчаліся не толькі ў дзвюх абарончых сценах (паўднёвай і ўсходняй), але і на трэцім ярусе паўднёва-заходняй «гарматнай» вежы, сведчаць аб тым, што будаваўся ён з улікам вынаходніцтва пальнай зброі і мог уяўляць сабой адзін з лепшых узораў мясцовай фартэцыі свайго часу.
Сістэма блакіроўкі ўваходу ў замак была настолькі складанай, што яе аднаўленне ўяўляе зараз вельмі няпростую задачу. Гэта была адзіная сістэма, у якую ўваходзілі пад'ёмныя драўляныя, акутыя жалезам краты (герса), двое дубовых варот і пад'ёмны мост, які перакідаўся з больш высокага, чым узровень глебы, брамнага праезду на размешчанае на пэўнай адлегласці ад вежы завяршэнне дарожнага насыпу, накшталт невялікага трампліну. На заходняй і паўночнай абарончых сценах існавалі галерэі верхняга бою. У саміх вежах было ўладкавана шмат накіраваных у розныя бакі байніц, прыстасаваных для выкарыстання больш лёгкай пальнай зброі. Сувязі паміж абарончымі вежамі па сценах і баявых галерэях былі арганізаваны так, каб заблытаць упершыню трапіўшага туды чужаніцу. Не ўсе з гэтых таямніц разгаданы нават зараз.
Не выключана, што існавалі або меркаваліся і іншыя хітрыя прыёмы і прыстасаванні. Аднак ацаніць усю паўнату задумы першых стваральнікаў помніка ніхто, акрамя іх саміх, ніколі так, бадай, ужо не зможа. Натурныя даследаванні пераканаўча сведчаць а6 тым, што ў першапачатковым варыянце замак не быў дабудаваны. Відавочна, так і не ўбачылі свет абарончыя карпусы ўздоўж паўднёвай і ўсходняй сценаў, незавершанай некаторы час заставалася паўночна-заходняя вежа. Яе верхнія паверхі былі дабудаваны пазней і з'явіліся ўжо часткаю пласта новай эпохі — эпохі Рэнесансу.
Асаблівай увагі заслугоўвае эстэтычнае вырашэнне і аздабленне помніка. Мірскі замак уражвае ў першую чаргу не сваёй суровасцю і пагрозлівасцю, а прыгажосцю, велічнасцю і своеасаблівай мастацкай вытанчанасцю. Заварожвае гледача маштаб пабудовы, прапарцыянальныя суадносіны паміж яе асобнымі фрагментамі, дэталямі і чляненнямі, якія да таго ж удала стасуюцца з памерамі самога чалавека. Адчуць гэта можна толькі непасрэдна на месцы.
Спачатку былі ўзведзены 5 вежаў (вышынёй 25—27 м) і сцены паміж імі. Крэпасць у плане ўяўляла сабой блізкі да квадрата чатырохвугольнік, утвораны бакамі даўжынёй каля 75 м. Па вуглах стаяць 4 пяціпавярховыя вежы, якія выступаюць за межы сцен. Пасярэдзіне заходняй сцяны знаходзіцца 5-я шасціпавярховая вежа — галоўная. У ёй маецца ўязная брама, абсталяваная варотамі і герсай — каванымі жалезнымі кратамі, якія звычайна знаходзіліся ўверсе ў зафіксаваным становішчы, а ў выпадку небяспекі падалі ўніз перад нападаючым ворагам. Падмуркі вежаў і сцен заглыблены на 5 м. Галоўная вежа ў ніжнім сячэнні блізкая да квадрата (11,7 х 12 м), памеры астатніх — 10,7 х 11,5 м; 10,7 х 10 м; 10 х 9,75 м; 10,8 х 9,8 м. Усе 4 вежы з чатырохграннага сячэння пераходзяць у васьміграннае на ўзроўні 4-га паверха, галоўная вежа — на ўзроўні сцен. Яе 2-і і 3-і паверхі са скляпеністымі перакрыццямі мелі адпаведна 6 і 7 байніц для стральбы з гармат і мушкетаў, астатнія паверхі — па 8 гарматных байніц.
Знізу пачыналася і праходзіла ў тоўшчы вежавай сцяны каменная лесвіца, якая даходзіла да 4-га паверха з выхадамі на кожны ярус бою. На самым версе вежы былі машыкулі і «варавыя вокны» для навеснага бою і скідвання на ворага камянёў або гарачай смалы. З вуглавых вежаў лепш захавалася паўднёва-заходняя. Яна падзялялася на 5 ярусаў, у цокалі знаходзіўся склад ваеннай амуніцыі. На 1-м паверсе было 7 гарматных байніц, якія фланкіравалі агнём уязную браму, заходнюю і паўднёвую сцены.
На 2-м паверсе размяшчаліся 6 гармат. На верхніх паверхах меліся байніцы, адкуль можна было весці стральбу з гармат і ручной агнястрэльнай зброі. Сцены Мірскага замка змураваны з камянёў і цэглы на вышыню 13 м. Таўшчыня сцен каля падмурка да 3 м. Ніжнія зоны сцен праразалі гарматныя байніцы ў выглядзе прасторных камер. Сярэдні ярус ішоў у цэнтры сцен на адлегласці прыблізна 8 м ад зямлі. Верхні ярус — гэта баявая галерэя, прыкрытая парапетамі з байніцамі.
Нават беглае параўнанне архітэктурна-мастацкага вырашэння асобных вежау помніка выяўляе, што, разам з агульнымі рысамі, кожная з іх мае свае асаблівасці. Больш за ўсё гэта датычыць мастацкага аздаблення фасадаў. Брамная і паўночна-ўсходняя вежы былі скрозь пакрыты вытанчаным, дасканалым арнаментам. Аздабленне гарматнай вежы таксама багатае, але не такое вытанчанае. Мастацкае вырашэнне фасадаў тынкаванай і, відавочна, напластаванай вежаў было, параўнальна, вельмі сціплым. Каб вызначыць прычыны такой розніцы ў падыходах, неабходна паспрабаваць пранікнуць у атмасферу даўно мінулай эпохі. У той час у жывапісе, нават у бытавых сцэнах, побач з людзьмі, як аб'ектыўная рэчаіснасць, маляваліся нябачныя ім нячысцікі, з якімі трэба было змагацца. Не выключана, што арнаментальнае аздабленне Мірскага замка, таксама, як арнамент народнага адзення, мае семантычнае паходжанне. Яно было заклікана адагнаць злых духаў, абараніць гаспадароў ад злога лёсу. Чым важнейшую ролю ў фартэцыі павінен быў выконваць той ці іншы элемент, тым надзейней, відаць, намагаліся яго «абараніць». Безумоўны рудымент паганства. І ўсё гэта адначасова з тым, што ў помніку існавала хрысціянская капліца.
Менавіта пад уплывам язычніцтва нашы продкі замуравалі ў паўднёвую сцяну сімвалічную каменную «галаву барана». Паводле старажытнай легенды, пакуль існуе гэты «баран», стаяць будзе і Мірскі замак. З выказанай семантычнай гіпотэзай досыць удала спалучаецца і размеркаванне функцыянальнага прызначэння вежаў. Выключнае значэнне брамнай вежы, у якой да таго ж — «пад аховай замоваў і чараў» (!) — размяшчалася капліца, сумненню не падлягае. Гарматная была, відаць, вельмі важным фартыфікацыйным элементам.
Гэта відавочна. А вось для вызначэння ролі паўднёва-ўсходняй вежы (бадай што самай прыгожай да перабудовы на мяжы XVI—XVII стст.) патрэбна зрабіць невялічкі аналіз. Ускосныя гістарычныя звесткі сведчаць аб тым, што нават недабудаваны ў першапачатковым варыянце замак выкарыстоўваўся як магнацкая рэзідэнцыя. 10.7.1555 Ю.Ф. Іллініч, унук Ю.І. Іллініча, атрымаў тытул графа «Свяшчэннай Рымскай імперыі на Міры», а замак набыў статус адміністрацыйнага цэнтра Мірскага графства. Мураваныя гатычныя карпусы наогул ніколі завершанымі не былі. Да таго ж наўрад ці яны меркаваліся як жылыя пакоі князя. Напластаваная вежа была недабудаванай, інтэр'еры брамнай і гарматнай пераканаўча сведчаць аб тым, што жылымі яны ніколі не былі. Інтэр'еры паўночна-ўсходняй і тынкаванай вежаў пазней былі перароблены, што не дае магчымасці правесці іх падрабязны аналіз. Тым не менш, арыгінальныя вінтавыя сходы тынкаванай вежы — самыя стромыя і нязручныя для карыстання ва ўсім замку. Да таго ж, гледзячы па агульнай кампазіцыі абарончых элементаў помніка, размяшчалася яна ў больш небяспечным, чым паўночна-ўсходняя вежа, месцы (на стыку карпусоў з гарматнымі байніцамі ніжняга бою). Усё гэта, а таксама некаторыя іншыя сведчанні прыводзяць да высновы, што ў першапачатковым варыянце жылыя пакоі князя размяшчаліся ў паўночна-ўсходняй вежы.
Першапачатковыя элементы замка вызначаны як гатычныя. Аднак іх эстэтычныя ўласцівасці, дэталіроўка, прапорцыі, тое ўражанне, якое аказвае помнік на гледача, ужо не адпавядае класічнай характарыстыцы готыкі як архітэктуры сярэднявечнага абсалютызму. У гэтым сэнсе аблічча Мірскага замка розніцца ад больш ранніх беларускіх фартэцыяў у Лідзе, Навагрудку, Крэве і іншых месцах.
У сваіх шматлікіх вандроўках Мікалай Крыштоф Радзівіл (па мянушцы Сіротка) пазнаёміўся з лепшымі дасягненнямі тагачаснай архітэктуры. Прага ўдасканалення сваіх уладанняў і давядзення іх да ўзроўню вышэйшых узораў еўрапейскай цывілізацыі прымусіла яго распачаць беспрэцэдэнтныя будаўнічыя работы. Для гэтага ім былі спецыяльна запрошаны майстры з Італіі, пад кіраўніцтвам якіх, верагодна, праводзілася і завяршэнне будаўніцтва Мірскага замка.
У гэты перыяд назіраецца рэзкі уздым патрабаванняў магнатаў да камфорту. Калі раней побыт князя мала чым адрозніваўся ад побыту воіна - жыллём яму звычайна служыла адна з абарончых вежаў,— то пры дабудове замка для гэтай мэты былі ўзведзены два карпусы трохпавярховага з лёхамі палаца. Месца іх размяшчэння рознілася ад першапачатковай задумы (адзін з карпусоў быў прыбудаваны не да паўднёвай, а да паўночнай сцяны). Відавочна, да ўвагі прымаліся ўжо не толькі стратэгічныя меркаванні, але і такія нязначныя раней акалічнасці, як, напрыклад, асвятленне фасадаў і двара промнямі сонца. Гэта стала магчымым дзякуючы таму, што мураваныя сцены і вежы страцілі сваё абарончае значэнне: байніцы былі закладзены, прабіты вялікія аконныя праёмы, верхняя частка сцен разабрана і змуравана нанова. Усё збудаванне ў цэлым фактычна пераўтварылася ў палац. Функцыю абароны ўзялі на сябе ўзведзеныя ў той жа час земляныя валы з бастыёнамі. Гэта знайшло сваё адлюстраванне нават у тэрміналогіі — замак у XVII—XVIII стст. ва ўсіх апісаннях называецца земляным, і тут жа ўказваецца, што ўнутры гэтага землянога замка размешчаны мураваны палац. Перад галоўнай вежай пабудавалі перадбрам'е, т.зв. барбакан, сцены якога мелі таўшчыню 1,25 м, у вышыню дасягалі ўзроўню замкавых сцен. Унутры барбакана быў катлаван, які закрываўся пад'ёмным мостам памерамі 9,75 х 9,5 м. Ён падымаўся і поўнасцю закрываў браму. На версе мелася баявая галерэя — памост для стралкоў. З паўночнага боку ад валоў быў створаны рэгулярны парк (так званы «Італьянскі сад») з будынкам аранжарэі, у якім налічвалася больш за 400 цеплалюбівых раслін з розных куткоў свету. Трапіць у парк можна было непасрэдна з палаца па перакінутым з другога паверха праз вал мосціку. У галоўнай вежы ўстанавілі вялікі гадзіннік са званамі, у тым ліку і ажурнымі. У Мірскім замку існаваў патаемны ход. Магчыма, пачатак яго і выявіў Ю. Ядкоўскі ў 1912 у час раскопак у замку.
Структура новых карпусоў палаца, адпаведна часу, была вельмі рацыянальна прадумана і размеркавана. Яна прадугледжвала своеасаблівы падзел нанава ўзведзеных аб'ёмаў як па вертыкалі, так і па гарызанталі. Так, лёхі і першы паверх адводзіліся ў асноўным пад кладоўкі. Другі паверх быў месцам пражывання прыслугі і толькі трэці, самы верхні — парадны магнацкі. Адпаведна афармляліся і інтэр'еры пакояў розных узроўняў. У лёхах падлога была брукаванай, сцены не тынкаваліся, з ацяпляльных прыстасаванняў мелі месца толькі прымітыўныя каміны — простыя нішы ў сценах з каналам для коміна. Сталярка вельмі простая, «цяслярскай работы». На першым і другім паверхах падлога выкладвалася керамічнай пліткай (на другім паверсе пазней пачалі высцілацца драўляныя падлогі), сцены тынкаваліся і бяліліся, уладкоўваліся печы, прычым на першым паверсе абкладзеныя, як правіла, непаліванай кафляй, а на другім — паліванай, але аднатоннай (часцей за ўсё зялёнай). Затое трэці паверх зіхацеў усімі фарбамі вясёлкі і асляпляльна ззяў пазалотай. У апісаннях сустракаюцца ўпамінанні аб французскім жывапісе на сценах (відаць, аб распісных фрызах), кесонных столях з разьбой, ляпнінай, расфарбоўкай і пазалотай, паркетных падлогах, багата упрыгожаных камінах і печах, якія былі аздоблены паліванай кафляй (паліхромнай, па чатыры і больш колераў на адной кафліне) рознай формы ў залежнасці ад месца ўстаноўкі і г. д.
Абліцаваныя каштоўнымі пародамі дрэва дзверы «сталярскай работы» ўстаўляліся у прыгожа прафіляваныя каменныя (з пяскоўца) абрамленні. Кампазіцыю інтэр'ераў цудоўна дапаўняла багатая мэбля, творы мастацтва і іншыя прадметы ўнутранага ўбранства. Адпаведна часу змянілася і наваколле Мірскага замка. З поўдня і паўднёвага захаду ад яго была створана сістэма ставаў з млынамі. Абарончымі вежамі з бастыёнамі быў абнесены і сам горад. З усходу ад замка ўзнік фальварак. Усё гэта разам з памянёным «Італьянскім садам» адыграла станоўчую ролю ў эстэтызацыі асяроддзя помніка.
З 1969 вядзецца рэстаўрацыя. У 1994 Мірскі замак аднесены ЮНЕСКА да вышэйшай катэгорыі помнікаў сусветнай культуры. Архітэктурна-археалагічныя даследаванні праводзілі М.А. Ткачоў (1972), А.А. Трусаў (1980—84, 1989—91), І.М. Чарняўскі (1982). У адной з вежаў замка зроблена невялічкая экспазыцыя, дзе можна пабачыць археалагічныя знаходкі, зробленыя пры рэстаўрацыі замка, архіўныя фотаздымкі і некаторыя іншыя матэр'ялы.
Граматай вялікага князя літоўскага Сігізмунда Кейстутавіча ў 1434 г. Мір быў перададзены будучаму віленскаму кашталяну Сеньку Гедыгольдавічу. І хаця ў гэтай грамаце ўпамінаецца ўсяго адна curia (двор) нейкага Дзяміда, археалагічныя матэрыялы пачатку XV ст. сустракаюцца не толькі на тэрыторыі сучаснага мястэчка, але і на другім беразе ракі, менавіта на тым месцы, дзе ўзвышаецца цяпер Мірскі замак. Рэшткі выяўленых дазамкавых пабудоў сведчаць аб тым, што яны былі даволі багатымі для свайго часу. Дастаткова хаця б таго факта, што ў культурным слоі замкавага двара знойдзены рэшткі печы, складзенай з гаршковай кафлі. Выключная роля гэтай curii вызначаецца таксама і яе размяшчэннем, якое вельмі адпавядала планіровачным прынцыпам фармавання еўрапейскіх прыватнаўласніцкіх гарадоў. Гэтыя прынцыпы адасаблення горада ад рэзідэнцыі магната заставаліся для Міра нязменнымі на ўсім працягу яго існавання. Яны амаль не парушаны да нашага часу.
З 1490 г. Мір належыць беларускім магнатам князям Іллінічам. Першы ўладальнік мястэчка з гэтага роду - Юры Іллініч — і з'явіўся ініцыятарам будаўніцтва ў Міры мураванага замка. Дакладная дата ўзнікнення помніка невядомая. Першыя ўпамінанні аб ім адносяцца да 1531 (1527 ?) года. Відавочна, заснаванне мела месца дзесьці на мяжы XV-XVI стст.
10.7.1555 Ю.Ф. Іллініч, унук Ю.І. Іллініча, атрымаў тытул графа «Свяшчэннай Рымскай імперыі на Міры», а замак набыў статус адміністрацыйнага цэнтра Мірскага графства. Але род Іллінічаў валодаў замкам даволі нядоўга - усяго толькі на працягу трох пакаленняў. Названы ўжо ўнук першага будаўніка замка - першы граф Свяшчэннай Рымскай Імперыі з гэтага роду - быў і наогул апошнім яго прадстаўніком. У 1568 г., паміраючы бяздзетным, ён у якасці падзякі за апёку (выхаваннем Юрыя Іллініча малодшага займаўся Мікалай Радзівіл Чорны), перадаў Мір разам з графскім тытулам сыну свайго выхавацеля Мікалаю Крыштофу Радзівілу. Мірскае графства ўвайшло ў склад Нясвіжскага маярата Радзівілаў, якія валодалі Мірам на працягу больш чым двух стагоддзяў.
Даследчыкі лічаць, што Мірскі замак будаваўся Іллінічамі не для абарончых мэтаў, а для прадстаўнічых функцый і набыцця графскага тытулу, які магчыма было атрымаць толькі калі валодаешь замкам. Але так сталася, што замак удзельнічаў практычна ва ўсіх войнах, якія толькі праносіліся ў свой час па шматпакутнай беларускай зямлі: пачынаючы з маскоўскай навалы (1654—1667 гг.) і да грамадзянскай вайны 1812 г. Прычыняемыя кожны раз разбурэнні былі вельмі значнымі. І як толькі блізіліся больш-менш да завяршэння аднаўленчыя работы, — праносіліся новыя ваенныя кампаніі.
У 1655 замак зведаў аблогу ўкраінскага гетмана І. Залатарэнкі і маскоўскага ваяводы А.М. Трубяцкога, моцна пацярпеў ад артылерыйскага абстрэлу шведскім атрадам. У Паўночную вайну 1700—21 шведы на чале з каралём Карлам XII у 1706 узялі замак штурмам і спалілі яго. У час падаўлення паўстання Тадэвуша Касцюшкі замкам у 1794 авалодала прыступам войска А. Суворава. Найбольшыя разбурэнні Мірскі замак зведаў у грамадзянскую вайну 1812. Пад яго сценамі 9—14.7.1812 адбыліся жорсткія баі паміж кавалерыяй генерала М.І.Платава і конніцай французскага маршала Л.Н. Даву, 10—11.11.1812 — паміж расейскай арміяй адмірала П.В. Чычагава і французамі. Выбух парахавога склада, які размяшчаўся ў паўночна-ўсходняй вежы, раскалоў яе зверху да нізу. Назаўсёды былі страчаны замкавыя гарматы і іншае ўзбраенне, расейцамі былі разрабаваны багацці палаца Радзівілаў.
З 1812 г. моцна пашкоджаны замак доўга не выкарыстоўваўся. Яго руіны ў сувязі з раздзелам маёмасці Радзівілаў, звязанымі з гэтым абменамі і больш познімі перапродажамі, не адзін раз пераходзілі з рук у рукі. У 1828 Мірскі замак стаў уласнасцю князя Л.Вітгенштэйна і паступова ператвараўся ў руіны. Толькі ў 1870 на 4 вежах былі зроблены часовыя дахі. Тэрыторыя помніка здавалася ў арэнду і выкарыстоўвалася ў асноўным для вырошчвання садавіны. Такое становішча не адразу і не поўнасцю змянілася і пасля набыцця замка з навакольнай тэрыторыяй у 1891 г. героем турэцкай кампаніі князем Мікалаем Святаполк-Мірскім. Новы ўладальнік збіраўся распрадаць замак на цэглу, але ж пад уплывам грамадзянскай думкі быў вымушаны спыніць разбурэнне. Для сваіх патрэб з усходу ад замка ім быў збудаваны новы, эклектычны палац ,які згарэў у 1914 г. Паміж новым палацам і замкам быў створаны пейзажны парк. З поўдня, на месцы зарослых старых вадаёмаў, у 1898 г. быў выкапаны новы вялікі стаў. У парку побач з усходнім абарончым замкавым валам у 1904 г. была збудавана радавая капліца-пахавальня Святаполк-Мірскіх.
Міхаіл Святаполк-Мірскі, атрымаўшы мірскія ўладанні ў спадчыну, прыняў рашэнне аднаўляць не згарэўшы ў 1914 г. новы палац, а менавіта стары замак. Рамонтныя работы былі распачаты ў 1920-я гады. Імі кіравалі: варшаўскі кансерватар Тэадор Буршэ, інжынер Фелікс Блёх і мясцовы муляр Ян Пушкарскі. Да 1938 г. былі адбудаваны частка ўсходняга палацавага корпуса, гарматная і тынкаваная вежы. Работы праводзіліся і ў іншых месцах.
У канцы 1939 г. ужо пры саветах у замку была арганізавана вытворчая арцель. Падчас гітлераўскай акупацыі ў ім быў створаны лагер ваеннапалонных і гета. Побач з помнікам было расстраляна шмат мірных жыхароў. Пасля вайны, у сувязі з тым, што значная частка забудовы Міра была спалена, у прыдатных да жылля памяшканнях замка аж да 1956 г. жылі пагарэльцы.
Размяшчэнне фартэцыі на перакрыжаванні значных гандлёвых шляхоў мела важнае стратэгічнае значэнне. Планіровачныя асаблівасці замка (вынясенне за знешні контур абарончых сцен чатырох вуглавых і адной брамнай вежаў, наяўнасць гарматных байніц, якія, дарэчы, размяшчаліся не толькі ў дзвюх абарончых сценах (паўднёвай і ўсходняй), але і на трэцім ярусе паўднёва-заходняй «гарматнай» вежы, сведчаць аб тым, што будаваўся ён з улікам вынаходніцтва пальнай зброі і мог уяўляць сабой адзін з лепшых узораў мясцовай фартэцыі свайго часу.
Сістэма блакіроўкі ўваходу ў замак была настолькі складанай, што яе аднаўленне ўяўляе зараз вельмі няпростую задачу. Гэта была адзіная сістэма, у якую ўваходзілі пад'ёмныя драўляныя, акутыя жалезам краты (герса), двое дубовых варот і пад'ёмны мост, які перакідаўся з больш высокага, чым узровень глебы, брамнага праезду на размешчанае на пэўнай адлегласці ад вежы завяршэнне дарожнага насыпу, накшталт невялікага трампліну. На заходняй і паўночнай абарончых сценах існавалі галерэі верхняга бою. У саміх вежах было ўладкавана шмат накіраваных у розныя бакі байніц, прыстасаваных для выкарыстання больш лёгкай пальнай зброі. Сувязі паміж абарончымі вежамі па сценах і баявых галерэях былі арганізаваны так, каб заблытаць упершыню трапіўшага туды чужаніцу. Не ўсе з гэтых таямніц разгаданы нават зараз.
Не выключана, што існавалі або меркаваліся і іншыя хітрыя прыёмы і прыстасаванні. Аднак ацаніць усю паўнату задумы першых стваральнікаў помніка ніхто, акрамя іх саміх, ніколі так, бадай, ужо не зможа. Натурныя даследаванні пераканаўча сведчаць а6 тым, што ў першапачатковым варыянце замак не быў дабудаваны. Відавочна, так і не ўбачылі свет абарончыя карпусы ўздоўж паўднёвай і ўсходняй сценаў, незавершанай некаторы час заставалася паўночна-заходняя вежа. Яе верхнія паверхі былі дабудаваны пазней і з'явіліся ўжо часткаю пласта новай эпохі — эпохі Рэнесансу.
Асаблівай увагі заслугоўвае эстэтычнае вырашэнне і аздабленне помніка. Мірскі замак уражвае ў першую чаргу не сваёй суровасцю і пагрозлівасцю, а прыгажосцю, велічнасцю і своеасаблівай мастацкай вытанчанасцю. Заварожвае гледача маштаб пабудовы, прапарцыянальныя суадносіны паміж яе асобнымі фрагментамі, дэталямі і чляненнямі, якія да таго ж удала стасуюцца з памерамі самога чалавека. Адчуць гэта можна толькі непасрэдна на месцы.
Спачатку былі ўзведзены 5 вежаў (вышынёй 25—27 м) і сцены паміж імі. Крэпасць у плане ўяўляла сабой блізкі да квадрата чатырохвугольнік, утвораны бакамі даўжынёй каля 75 м. Па вуглах стаяць 4 пяціпавярховыя вежы, якія выступаюць за межы сцен. Пасярэдзіне заходняй сцяны знаходзіцца 5-я шасціпавярховая вежа — галоўная. У ёй маецца ўязная брама, абсталяваная варотамі і герсай — каванымі жалезнымі кратамі, якія звычайна знаходзіліся ўверсе ў зафіксаваным становішчы, а ў выпадку небяспекі падалі ўніз перад нападаючым ворагам. Падмуркі вежаў і сцен заглыблены на 5 м. Галоўная вежа ў ніжнім сячэнні блізкая да квадрата (11,7 х 12 м), памеры астатніх — 10,7 х 11,5 м; 10,7 х 10 м; 10 х 9,75 м; 10,8 х 9,8 м. Усе 4 вежы з чатырохграннага сячэння пераходзяць у васьміграннае на ўзроўні 4-га паверха, галоўная вежа — на ўзроўні сцен. Яе 2-і і 3-і паверхі са скляпеністымі перакрыццямі мелі адпаведна 6 і 7 байніц для стральбы з гармат і мушкетаў, астатнія паверхі — па 8 гарматных байніц.
Знізу пачыналася і праходзіла ў тоўшчы вежавай сцяны каменная лесвіца, якая даходзіла да 4-га паверха з выхадамі на кожны ярус бою. На самым версе вежы былі машыкулі і «варавыя вокны» для навеснага бою і скідвання на ворага камянёў або гарачай смалы. З вуглавых вежаў лепш захавалася паўднёва-заходняя. Яна падзялялася на 5 ярусаў, у цокалі знаходзіўся склад ваеннай амуніцыі. На 1-м паверсе было 7 гарматных байніц, якія фланкіравалі агнём уязную браму, заходнюю і паўднёвую сцены.
На 2-м паверсе размяшчаліся 6 гармат. На верхніх паверхах меліся байніцы, адкуль можна было весці стральбу з гармат і ручной агнястрэльнай зброі. Сцены Мірскага замка змураваны з камянёў і цэглы на вышыню 13 м. Таўшчыня сцен каля падмурка да 3 м. Ніжнія зоны сцен праразалі гарматныя байніцы ў выглядзе прасторных камер. Сярэдні ярус ішоў у цэнтры сцен на адлегласці прыблізна 8 м ад зямлі. Верхні ярус — гэта баявая галерэя, прыкрытая парапетамі з байніцамі.
Нават беглае параўнанне архітэктурна-мастацкага вырашэння асобных вежау помніка выяўляе, што, разам з агульнымі рысамі, кожная з іх мае свае асаблівасці. Больш за ўсё гэта датычыць мастацкага аздаблення фасадаў. Брамная і паўночна-ўсходняя вежы былі скрозь пакрыты вытанчаным, дасканалым арнаментам. Аздабленне гарматнай вежы таксама багатае, але не такое вытанчанае. Мастацкае вырашэнне фасадаў тынкаванай і, відавочна, напластаванай вежаў было, параўнальна, вельмі сціплым. Каб вызначыць прычыны такой розніцы ў падыходах, неабходна паспрабаваць пранікнуць у атмасферу даўно мінулай эпохі. У той час у жывапісе, нават у бытавых сцэнах, побач з людзьмі, як аб'ектыўная рэчаіснасць, маляваліся нябачныя ім нячысцікі, з якімі трэба было змагацца. Не выключана, што арнаментальнае аздабленне Мірскага замка, таксама, як арнамент народнага адзення, мае семантычнае паходжанне. Яно было заклікана адагнаць злых духаў, абараніць гаспадароў ад злога лёсу. Чым важнейшую ролю ў фартэцыі павінен быў выконваць той ці іншы элемент, тым надзейней, відаць, намагаліся яго «абараніць». Безумоўны рудымент паганства. І ўсё гэта адначасова з тым, што ў помніку існавала хрысціянская капліца.
Менавіта пад уплывам язычніцтва нашы продкі замуравалі ў паўднёвую сцяну сімвалічную каменную «галаву барана». Паводле старажытнай легенды, пакуль існуе гэты «баран», стаяць будзе і Мірскі замак. З выказанай семантычнай гіпотэзай досыць удала спалучаецца і размеркаванне функцыянальнага прызначэння вежаў. Выключнае значэнне брамнай вежы, у якой да таго ж — «пад аховай замоваў і чараў» (!) — размяшчалася капліца, сумненню не падлягае. Гарматная была, відаць, вельмі важным фартыфікацыйным элементам.
Гэта відавочна. А вось для вызначэння ролі паўднёва-ўсходняй вежы (бадай што самай прыгожай да перабудовы на мяжы XVI—XVII стст.) патрэбна зрабіць невялічкі аналіз. Ускосныя гістарычныя звесткі сведчаць аб тым, што нават недабудаваны ў першапачатковым варыянце замак выкарыстоўваўся як магнацкая рэзідэнцыя. 10.7.1555 Ю.Ф. Іллініч, унук Ю.І. Іллініча, атрымаў тытул графа «Свяшчэннай Рымскай імперыі на Міры», а замак набыў статус адміністрацыйнага цэнтра Мірскага графства. Мураваныя гатычныя карпусы наогул ніколі завершанымі не былі. Да таго ж наўрад ці яны меркаваліся як жылыя пакоі князя. Напластаваная вежа была недабудаванай, інтэр'еры брамнай і гарматнай пераканаўча сведчаць аб тым, што жылымі яны ніколі не былі. Інтэр'еры паўночна-ўсходняй і тынкаванай вежаў пазней былі перароблены, што не дае магчымасці правесці іх падрабязны аналіз. Тым не менш, арыгінальныя вінтавыя сходы тынкаванай вежы — самыя стромыя і нязручныя для карыстання ва ўсім замку. Да таго ж, гледзячы па агульнай кампазіцыі абарончых элементаў помніка, размяшчалася яна ў больш небяспечным, чым паўночна-ўсходняя вежа, месцы (на стыку карпусоў з гарматнымі байніцамі ніжняга бою). Усё гэта, а таксама некаторыя іншыя сведчанні прыводзяць да высновы, што ў першапачатковым варыянце жылыя пакоі князя размяшчаліся ў паўночна-ўсходняй вежы.
Першапачатковыя элементы замка вызначаны як гатычныя. Аднак іх эстэтычныя ўласцівасці, дэталіроўка, прапорцыі, тое ўражанне, якое аказвае помнік на гледача, ужо не адпавядае класічнай характарыстыцы готыкі як архітэктуры сярэднявечнага абсалютызму. У гэтым сэнсе аблічча Мірскага замка розніцца ад больш ранніх беларускіх фартэцыяў у Лідзе, Навагрудку, Крэве і іншых месцах.
У сваіх шматлікіх вандроўках Мікалай Крыштоф Радзівіл (па мянушцы Сіротка) пазнаёміўся з лепшымі дасягненнямі тагачаснай архітэктуры. Прага ўдасканалення сваіх уладанняў і давядзення іх да ўзроўню вышэйшых узораў еўрапейскай цывілізацыі прымусіла яго распачаць беспрэцэдэнтныя будаўнічыя работы. Для гэтага ім былі спецыяльна запрошаны майстры з Італіі, пад кіраўніцтвам якіх, верагодна, праводзілася і завяршэнне будаўніцтва Мірскага замка.
У гэты перыяд назіраецца рэзкі уздым патрабаванняў магнатаў да камфорту. Калі раней побыт князя мала чым адрозніваўся ад побыту воіна - жыллём яму звычайна служыла адна з абарончых вежаў,— то пры дабудове замка для гэтай мэты былі ўзведзены два карпусы трохпавярховага з лёхамі палаца. Месца іх размяшчэння рознілася ад першапачатковай задумы (адзін з карпусоў быў прыбудаваны не да паўднёвай, а да паўночнай сцяны). Відавочна, да ўвагі прымаліся ўжо не толькі стратэгічныя меркаванні, але і такія нязначныя раней акалічнасці, як, напрыклад, асвятленне фасадаў і двара промнямі сонца. Гэта стала магчымым дзякуючы таму, што мураваныя сцены і вежы страцілі сваё абарончае значэнне: байніцы былі закладзены, прабіты вялікія аконныя праёмы, верхняя частка сцен разабрана і змуравана нанова. Усё збудаванне ў цэлым фактычна пераўтварылася ў палац. Функцыю абароны ўзялі на сябе ўзведзеныя ў той жа час земляныя валы з бастыёнамі. Гэта знайшло сваё адлюстраванне нават у тэрміналогіі — замак у XVII—XVIII стст. ва ўсіх апісаннях называецца земляным, і тут жа ўказваецца, што ўнутры гэтага землянога замка размешчаны мураваны палац. Перад галоўнай вежай пабудавалі перадбрам'е, т.зв. барбакан, сцены якога мелі таўшчыню 1,25 м, у вышыню дасягалі ўзроўню замкавых сцен. Унутры барбакана быў катлаван, які закрываўся пад'ёмным мостам памерамі 9,75 х 9,5 м. Ён падымаўся і поўнасцю закрываў браму. На версе мелася баявая галерэя — памост для стралкоў. З паўночнага боку ад валоў быў створаны рэгулярны парк (так званы «Італьянскі сад») з будынкам аранжарэі, у якім налічвалася больш за 400 цеплалюбівых раслін з розных куткоў свету. Трапіць у парк можна было непасрэдна з палаца па перакінутым з другога паверха праз вал мосціку. У галоўнай вежы ўстанавілі вялікі гадзіннік са званамі, у тым ліку і ажурнымі. У Мірскім замку існаваў патаемны ход. Магчыма, пачатак яго і выявіў Ю. Ядкоўскі ў 1912 у час раскопак у замку.
Структура новых карпусоў палаца, адпаведна часу, была вельмі рацыянальна прадумана і размеркавана. Яна прадугледжвала своеасаблівы падзел нанава ўзведзеных аб'ёмаў як па вертыкалі, так і па гарызанталі. Так, лёхі і першы паверх адводзіліся ў асноўным пад кладоўкі. Другі паверх быў месцам пражывання прыслугі і толькі трэці, самы верхні — парадны магнацкі. Адпаведна афармляліся і інтэр'еры пакояў розных узроўняў. У лёхах падлога была брукаванай, сцены не тынкаваліся, з ацяпляльных прыстасаванняў мелі месца толькі прымітыўныя каміны — простыя нішы ў сценах з каналам для коміна. Сталярка вельмі простая, «цяслярскай работы». На першым і другім паверхах падлога выкладвалася керамічнай пліткай (на другім паверсе пазней пачалі высцілацца драўляныя падлогі), сцены тынкаваліся і бяліліся, уладкоўваліся печы, прычым на першым паверсе абкладзеныя, як правіла, непаліванай кафляй, а на другім — паліванай, але аднатоннай (часцей за ўсё зялёнай). Затое трэці паверх зіхацеў усімі фарбамі вясёлкі і асляпляльна ззяў пазалотай. У апісаннях сустракаюцца ўпамінанні аб французскім жывапісе на сценах (відаць, аб распісных фрызах), кесонных столях з разьбой, ляпнінай, расфарбоўкай і пазалотай, паркетных падлогах, багата упрыгожаных камінах і печах, якія былі аздоблены паліванай кафляй (паліхромнай, па чатыры і больш колераў на адной кафліне) рознай формы ў залежнасці ад месца ўстаноўкі і г. д.
Абліцаваныя каштоўнымі пародамі дрэва дзверы «сталярскай работы» ўстаўляліся у прыгожа прафіляваныя каменныя (з пяскоўца) абрамленні. Кампазіцыю інтэр'ераў цудоўна дапаўняла багатая мэбля, творы мастацтва і іншыя прадметы ўнутранага ўбранства. Адпаведна часу змянілася і наваколле Мірскага замка. З поўдня і паўднёвага захаду ад яго была створана сістэма ставаў з млынамі. Абарончымі вежамі з бастыёнамі быў абнесены і сам горад. З усходу ад замка ўзнік фальварак. Усё гэта разам з памянёным «Італьянскім садам» адыграла станоўчую ролю ў эстэтызацыі асяроддзя помніка.
З 1969 вядзецца рэстаўрацыя. У 1994 Мірскі замак аднесены ЮНЕСКА да вышэйшай катэгорыі помнікаў сусветнай культуры. Архітэктурна-археалагічныя даследаванні праводзілі М.А. Ткачоў (1972), А.А. Трусаў (1980—84, 1989—91), І.М. Чарняўскі (1982). У адной з вежаў замка зроблена невялічкая экспазыцыя, дзе можна пабачыць археалагічныя знаходкі, зробленыя пры рэстаўрацыі замка, архіўныя фотаздымкі і некаторыя іншыя матэр'ялы.
Літ.:
Міхась Гурын, Міхась Ткачоў
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т.6.
Мінск, "Беларуская Энцыклапедыя", 1999
Д.С. Бубноўскі
Мірскі замак. (са скарачэннем)
Мінск, 1992
Паведамленні
The village of Mir became famous and renowned for many years in the whole world and the Jewish world. In the world, this was due to the Fortress which was built in the 15/16 centuries by local Nobleme...
Do you have photos of interal part of the castle.
do you know that here was a getto during may 1942 until 1381942.I was there ...
Сучасны стан замка-хутчэй руйнаваньне, чым рэканструкцыя. ...