Касцёл Святога Антонія і кляштар бэрнардынаў | Віцебск

Кляштар бернардзінцаў у Віцебску

Адзін з вузлавых будынкаў на Ратушнай плошчы Віцебска – бернардзінскі касцёл з велічным, звернутым да плошчы фасадам. Кляштар быў фундаваны ў 1676 г. ваяводай віцебскім Янам Антоніям Храпавіцкім, у 1685 г. пабудаваны першыя драўляныя будынкі. Праз непрацяглы час ён згарэў і быў наноў адбудаваны з дрэва ў 1700 г. Падчас пажару 1733 г. касцёл зноў згарэў. У 1737 г. пачалося будаўніцтва мураванага касцёла і кляштара на сродкі Казіміра і Тэклі (з Ларскіх) Саковічаў. У 1768 г. касцёл быў асвечаны ў імя св. Антонія беларускім біскупам-суфраганам Феліксам Тавянскім.

Кляштар размяшчаўся на землях гарадскіх жыхароў і часткова займаў, відаць, месца кальвінскай багадзельні. Касцёл і кляштар былі атынкаваны звонку і знутры і накрыты гонтай. Трохпавярховы кляштар складаўся з трох карпусоў, якія былі размешчаны ў выглядзе літары П і далучаліся да касцёла такім чынам, што ўтваралі ўнутраны светлавы двор – традыцыя, якая ўзыходзіць да сярэднявечных клуатраў. З поўдня да кляштара далучаўся вялізарны гаспадарчы двор. Землі на ўсход ад касцёла да ракі Віцьбы займаў вялікі сад, што таксама належыў кляштару.

На першым паверсе корпуса, які выходзіў на рынак, знаходзілася дзевяць лавак. Шэсць лавак цягнулася ўздоўж звернутай да плошчы часткі гаспадарчага двара. Перад лаўкамі размяшчаўся досыць глыбокі навес, які бараніў пакупнікоў ад непагадзі. Прадпрымальныя манахі выкарыстоўвалі для гандлю не толькі сам будынак кляштара, але і касцёл (ля падножжаў яго вежаў размяшчаліся дзве лаўкі). На першым паверсе кляштара апроч лавак былі глыбокія сутарэнні, частка келляў і пякарня. На другім паверсе апроч келляў манахаў размяшчаліся вялікая трапезная, якая выступала за лінію ўсходняга фасада, і кухня, што прымыкала да яе. На гэтым жа паверсе быў уваход у касцёл, які знаходзіўся на больш высокім, чым кляштар, узроўні. На трэцім паверсе размяшчаліся памяшканні для тых, хто паступаў у кляштар (навіцыят), над трапезнай знаходзілася бібліятэка. Фасады кляштара былі пазбаўлены якіх-небудзь архітэктурных упрыгожанняў. Вылучаліся толькі брама, што вяла на гаспадарчы двор і была ўпрыгожана аркай з разарваным барочным фронтонам.

Касцёл рэзка адрозніваўся ад прымыкаючых да яго па архітэктуры кляштарных пабудоў. Трохнефавы будынак меў толькі чатыры ўнутраныя апоры, дзякуючы чаму яго вонкавы контур плана блізкі да квадрата (без рызніц абапал галоўнага алтара). У адрозненні ад большасці касцёлаў Беларусі вонкавы фасад гэтага касцёла мае абрысы, якія развіваюцца ў шырыню. Магчыма, што гэта распластанасць была выклікана вялікай працягласцю самой Ратушнай плошчы, для якой быў неабходны расцягнуты па гарызанталі фасад. Верагодна, што месца, на якім стаяў храм, абумовіла і невялікую працягласць касцёла ў глыбіню.

Фасад мае трохчасткавае чляненне: дзве вежы і шырокая паласа паміж імі, якая адпавядае сярэдняму нефу. Кожная частка стылістычна блізкая да пануючага ў той час так званага “віленскага барока”, для якога характэрны стройныя, выцягнутыя па вертыкалі ажурныя сілуэты. Бернардзінскі касцёл дзякуючы свайму расцягнутаму агульнаму абрысу гармануе з працяглай па гарызанталі масай кляштара. Пры позірку з моста на рынкавую плошчу расцягнутасць фасада касцёла знікае. Успрымаюцца толькі стройныя вежы, што ідуць адна за адной, і вузкая паласа кляштара, якія абмяжоўваюць усходні бок плошчы. З гэтага месца галоўным успрымаецца фасад ратушы, а размяшчэнне элементаў фасада бернардзінскага кляштара прама ўказвае на тое, што для яго асноўнай відавой кропкай з’яўляецца іншая, на заходнім баку плошчы.

Паўкруглую апсіду ў інтэр’еры запаўняў магутны 2-ярусны барочны алтар, падсвечаны 2 высокімі бакавымі арачнымі аконнымі праёмамі. Першы ярус алтара быў вырашаны карынфскай каланадай, што несла крапаваны прафіляваны антаблемент, другі уяўляў сабой прамавугольны шчыт з ляпным пано “Глорыя” і бакавымі валютамі з фігуркамі анёлаў. Ідэнтычна, але ў меншым маштабе, былі вырашаны кулісныя алтары. Падлога была выкладзена тэракотавай пліткай. Сярод касцельнага начыння вылучаўся абраз-палатно “Св. Езафат” у фігурнай разной раме ў стылі ракако.

Другім збудаваннем, што вызначыла Ратушную плошчу, была парафіяльная ўніяцкая Уваскрасенская (Рынкавая) царква, пабудаваная ў 1772 г. на свае сродкі віцебскім мешчанінам Мікалаем Смыком. Царква была ўзведзена на месцы адной са старажытнейшых цэркваў горада. Размешчаная на гэтым месцы праваслаўная царква была зарыентавана алтаром на ўсход. Мураваная ж царква XVIII ст. – алтаром на поўнач. Традыцыя была парушана на карысць больш удалага для ўсяго ансамбля плошчы размяшчэння збудаванняў.

У параўнанні з раней пабудаваным бернардзінскім касцёлам Уваскрасенская царква займае меншую плошчу і мае толькі адзін неф. Вокны уздоўж яе падоўжаных бакоў размешчаны ў глыбокіх нішах, прамежкі паміж якімі ўяўляюць сабой контрфорсы, што стрымліваюць распор высокіх скляпенняў.

Бернардзінскі касцёл і Уваскрасенская царква ўзведзены ў самым вузкім месцы плошчы. Карпусы гасціннага двара, што разыходзяцца ад іх, не паралельныя паміж сабой, а рассоўваюцца ў напромку да ратушы, што не адчуваецца ў натуры. Таму ў перспектыве ратуша выглядае значны большай і вышэйшай, чым у сапраўднасці, што таксама падкрэслівае яе панаванне на плошчы.

Сваеасаблівая арыентацыя царквы і касцёла выклікае зусім іншае ўспрыманне гэтых будынкаў з супрацьлеглага боку плошчы – ад ратушы. Адсюль абодва храма выглядаюць як раўназначныя, дзякуючы таму, што кожная пара вежаў храмаў здаецца размешчанай на аднолькавай паміж сабой адлегласці. Паміж храмамі ўдалечыні бачны складаны контур езуіцкага калегіума, які замыкае перспектыву.

У 1832 г. кляштар бернардзінаў скасаваны. У 1843 г. касцёл стаў парафіяльным і дзейнічаў да 1920-х гадоў. Спустошаны кляштарны корпус у 1855 г. перайшоў да дзяржаўных устаноў. У 1930-я гады спецыяльнай пастановай бальшавікоў кляштар быў зруйнаваны.

Алесь Мінін