> Брэсцкая вобласць > Пружанскі раён > мястэчка Ружаны > Могілкі габрэйскія
Ружаны. Могілкі габрэйскія
Ружаны. Могілкі габрэйскія

Могілкі габрэйскія | Ружаны

Каардынаты:
52° 52'28.13"N, 24° 53'59.78"E

Фотагалерэі

Выбраныя здымкі

Ружаны. Могілкі габрэйскія

Фота © К. Шастоўскі |

Ружаны. Могілкі габрэйскія

Фота © К. Шастоўскі |

Ружаны. Могілкі габрэйскія

Фота © К. Шастоўскі |

Завяршаючы невялікі трыптых пра Ружаны, я папрасіў расказаць пра ружанскі Галакост аднаго са старажылаў, майго сябра Аляксандра Пракапеню. У 1939 г. яму было 14 гадоў, ён добра ўсё памятае. Вось што ён расказаў.

– У Ружанах пры паляках было пяць тысяч жыхароў, і ажно чатыры тысячы зь іх – габрэі. Ружанцы-беларусы жылі на ўскраінах, на “канцах”, мелі зямлю, трымалі коні, каровы, гадавалі сьвіньні. А габрэі займаліся ў асноўным гандлем і жылі ў цэнтры, у камяніцах. Яны самі выраблялі тавары на продаж, шылі адзежу, абутак. Прывозілі тавар і з Польшчы. У цэнтры, дзе цяпер сквэр, былі гандлёвыя рады, больш за 60 лавак і лавачак. Як заможны габрэй, то і лаўка вялікая, у бяднейшых – як сёньняшнія шапікі. Яшчэ было некалькі гарбарняў, габрэі езьдзілі па вёсках, куплялі ў гаспадароў скуры, выраблялі. З інтэлігенцыі то былі дактары ў больніцы, рабіны, супрацоўнікі ў аптэках, настаўнікі іхныя. Пры сынагогах (а іх было каля дзесяці) працавалі габрэйскія школкі. Праўда, габрэйскія дзеці вучыліся і ў польскай школе, разам зь беларусамі і палякамі.

Жылі габрэі таксама ў Паўлаве, гэта кілямэтра з паўтара адсюль, і ў Канстанцінове. Некалі іх продкі купілі зямлю ў Сапегаў і пасяліліся калёніяй, каб жыць сялянскім жыцьцём. Але ня надта ў іх атрымлівалася, бо заўсёды наймалі мужыкоў араць і сеяць, нават я з мамаю хадзіў да іх у заробкі, бульбу выбіралі. У Паўлаве іх жыло чалавек 500. Вялікія сем’і... двароў са 100. А ў Канстанцінове меней – чалавек 200.

Кожны панядзелак у Ружанах быў кірмаш. У нядзелю ці на дзяржаўнае сьвята гандляваць забаранялася. Але ж на сьвяты народу ў Ружанах зьбіралася – пальца не ўваткнуць. Самы заробак для гандляра. Дык патаемна гандлявалі. Падыдзе чалавек да хаты гандляра, пастукае, той паглядзіць праз шчыліну ці ў акенца – усё ў парадку, можна ўваходзіць. Памятаю, купляў я новую шапку, злоты і дзевяноста грошаў каштавала. Памераў – вялікая, на вушы ўпала. Габрэй кажа: “Нічога, хлопец, пайшлі са мною”. Завёў ён мяне некуды, там машынка стаіць, тут жа распароў, ушыў: “Насі, на здароўе!”

Наагул, пры Польшчы жылося ім няблага, ніхто не прыцясьняў. Але гэта пры Пілсудзкім, бо ў таго жонка была габрэйка. А як стаў Рыдз-Сьміглы, то і ў газэтах пачалі іх выкрываць, і ў нас, у Ружанах, на прылаўках зьявіліся надпісы і нават улёткі: Nie kupuj u zyda!

Як немцы напалі на Польшчу, павалілі ў Ружаны бежанцы-габрэі зь Беластоку, з Варшавы, зь іншых гарадоў. У асноўным моладзь, чыесьці сваякі ці знаёмыя. Тысячы паўтары прыбыло. А праз тры дні ў Ружаны прыйшлі, як мы кажам, першыя саветы. Лаўкі іхныя пазачынялі. Але яны тавар па хатах пахавалі і ўсё роўна гандлявалі, падпольна, як сёньня кажуць, “па бартэры”, – абменьвалі тавар на харчаваньне. Моладзь габрэйская была за савецкую ўласьць. Абіралі мы дэлегата на Ўсебеларускі сход, калі далучаліся да БССР, то ўсю агітацыю яны праводзілі. Чалавек 20 моладзі езьдзілі па вёсках навакольных на роварах, раздавалі і расклейвалі ўлёткі і ўсё песьню сьпявалі: “Кіпучая, магучая, нікім не пабядзімая...” Ніхто іх асабліва не чапаў, быў нават судовы працэс над адным тутэйшым за слова “жыд”. Але чалавек выратаваўся, бо змог даказаць, што ён паляк, а ў польскай мове няма слова “габрэй”, толькі zyd. Працавалі яны пры першых саветах і ва ўстановах, і ў школе расейскай, і на торфапрадпрыемстве. Але праз паўтара году – ізноў вайна. Тут яны, вядома, трапілі ў пастку. Вайна пачалася раніцай, а пасьля абеду немцы былі ўжо ў Ружанах.

Немцы загадалі габрэям насіць на правым рукаве белую павязку з надпісам jude. Сынагогі разбурылі, каторыя драўляныя. Гета зрабілі ўвесну 42-га. Бяз дроту, без вартавых. Проста пазначылі, якія вуліцы, якія дамы ў гета. І ні кроку за межы. Хадзілі, праўда, рызыканты, усякае было. Ганялі іх на работы цяжкія, на дарогі, на траншэі, рамонты, будоўлі. У гета сагналі і габрэяў-каляністаў, з Паўлава і Канстанцінова. Цывільным начальнікам пры немцах быў войт Рапацкі, у 44-м уцёк разам зь імі. Былі яшчэ солтысы, на кожнай вуліцы – свой.

Як габрэі выжывалі, цяжка і ўявіць. Столькі народу на невялікай плошчы!.. Было ў іх даваеннае золата, былі нейкія тавары, каштоўнасьці, працавалі па-ранейшаму рамесьнікі. Я сам насіў у гета гадзіньнік рамантаваць да майстра – малады такі, харошы быў хлопец з Варшавы, то ён зь мяне шклянку фасолі ўзяў. Была камэнданцкая гадзіна: пасьля 21.00 на вуліцу носа не высоўвай, маглі застрэліць, а “гумаў” па срацы то напэўна заробіш. Немец, армскамісар, неяк на падпітку добрым ад каханкі вяртаўся ўначы. Вартавы на яго: Halt! А той – нуль увагі: начальнік жа. То вартавы яго і застрэліў.

Увосень 43-га немцы абкружылі Ружаны войскам, усюды кулямёты, пачалі габрэяў з гета выганяць і калёнаю, пешкі на Ваўкавыск, на станцыю. Старых, хворых, нямоглых пабілі адразу. Астатнія жыцьцё скончылі хто ў Трэблінцы, хто ў Асьвенцыме, хто яшчэ дзе. Да аднаго прыйшлі выганяць з хаты, а ён сядзіць у пограбе зь вінтоўкаю і патронаў паўсотні. Нават ня стрэліў ні разу, аддаў і вінтоўку, і патроны, і пайшоў пад аўтаматамі.

Пару дзясяткаў маладзейшых зьбеглі, хаваліся па лясах, па вёсках. Усіх знайшлі, вылавілі, пастралялі. Адзін забег да нас у Бярэзьніцу, а там гаспадар з сынам у гумне малоцяць. Ён і просіць схаваць, золата аддаў. Тыя паказваюць на салому – лезь, хавайся. Не пасьпеў, уварваліся немцы, вывелі за гумно і з аўтаматаў паклалі.

Выратаваліся з ружанскіх габрэяў чалавекі са тры-чатыры. Адзін, Савульскі Довыд, да вайны яшчэ заляцаўся да вясковай дзяўчыны. То яна яго неяк вывела з Ружанаў, а як усё сьціхла – пераправіла да партызанаў, у Гута-Міхалінскую пушчу. Там ён і прабыў да вызваленьня рэзьнікам у партызанаў. Прыгоняць тыя зь вёсак скаціну – ён яе рэжа, разьдзяляе на мяса. Пры кухні, адным словам. Пасьля вайны ажаніўся зь мясцоваю дзяўчынай, але ня з тою, што яго выратавала. Дажыў да старасьці і памёр сваёй сьмерцю. Яшчэ ў Ружаны вярнуўся Рома Сланімчык. Быў шафёрам у начальства, то зьехаў у першы ж дзень вайны. Ну і Вэйвэль Кузьнец, бо ў 39-м завэрбаваўся на шахты расейскія. Пасьля вайны прыехаў з адным мэдалём і адным вокам. А гета і наагул увесь цэнтар Ружанаў немцы выпалілі пры адступленьні. Хадзіў немец і падпальваў дом за домам з ракетніцы. Адна кабета тутэйшая, не габрэйка, выбегла да яго з малаком, яйкамі, на калені ўпала, прасіла хату не паліць. Немец малака папіў, яйкі забраў і прайшоў хату, не запаліў.

Вось і ўся гісторыя Ружанскага габрэйства. Зараз няма ніводнага габрэя. Уся памяць пра былое – каменны будынак сынагогі ды старыя напаўразбураныя могілкі – пабітыя, урослыя ў зямлю, перакуленыя надмагільлі, хмызьнякі і пні, малады сасоньнік, ямы.

Уладзімер Ратней
Газэта "НАША НІВА"