> Мінская вобласць > Стаўбцоўскі раён > вёска Вялікі Двор (Гародзяй) > Сядзібна-паркавы ансамбль Брахоцкіх
Вялікі Двор (Гародзяй). Сядзібна-паркавы ансамбль Брахоцкіх
Вялікі Двор (Гародзяй). Сядзібна-паркавы ансамбль Брахоцкіх

Сядзібна-паркавы ансамбль Брахоцкіх | Вялікі Двор (Гародзяй)

Год пабудовы (перабудовы): > 1800
Каардынаты:
53° 21'16.56"N, 26° 32'27.78"E

Фотагалерэі

Выбраныя здымкі

Вялікі Двор (Гародзяй). Сядзібна-паркавы ансамбль Брахоцкіх

Палац. Галоўны фасад Фота © К. Шастоўскі |

Вялікі Двор (Гародзяй). Сядзібна-паркавы ансамбль Брахоцкіх

Палац. Агульны выгляд Фота © К. Шастоўскі |

Вялікі Двор (Гародзяй). Сядзібна-паркавы ансамбль Брахоцкіх

Пограб. Фрагмент муроўкі скляпеньняў Фота © К. Шастоўскі |

Памяць маіх суразмоўцаў не сягала далей за Адама Брахоцкага, уладальніка маёнтку і 1830-1840 гг. Адам Брахоцкі і пабудаваў маёнтак, рэшткі якога захаваліся й дагэтуль. Да яго гэта быў занядбаны куток з драўлянымі старымі пабудовамі. На месцы калісьці драўлянага двара ён паставіў палац і двор, дзе ўсе пабудовы былі мураваныя. Брахоцкі заклаў парк, выкапаў сажалку і новае возера, насыпаў вялікія грэблі праз багністыя лугі, што атачалі двор з трох бакоў. Цяпер Старое возера зьнікла, а Новае павялічана.

З паўночнага боку Новага возера быў невялікі луг, абсаджаны дрэвамі і кустамі. Цяпер гэта можна было б назваць пляж. Там быў невялікі памост, стаялі прагулачныя лодкі, на траве арганізоўвалі абеды. З возера пэўны час спускалі ваду і вывозілі мул.

Дно возера ля апісанага лугу было высыпана пяском, прывезеным зь пяскоўні (кар’еру), якая знаходзілася на поўнач ад маёнтку пры скрыжаваньні дарог на Варацішча і Падлесьсе (каля паловы кілямэтру ад брамы маёнтку). Тую пяскоўню я яшчэ памятаю.

Кожная дарога была абсаджаны дрэвамі. Па ўсім маёнтку было шмат дрэў, сярод якіх вылучаліся шыкоўныя срэбныя таполі і каштаны. Газон і ўсе пабудовы, нават стайні і аборы, абсадзілі кустамі бэзу. Я яшчэ памятаю рэшткі таго бэзу вакол некаторых будынкаў. Маляўнічыя купы кустоў раслі вакол паркавых палян, а перад палацам з паўночнага боку стаялі дзьве альтанкі з бэзу. Дахамі ім служылі дрэвы, пасаджаныя пасяродку альтанкі.

Перад палацам высаджвалі газон з кветкамі, а цераз рэчку, на якой былі выкапаны Новае і Старое возера, быў масток, які выводзіў проста на насыпаную цераз багну грэблю аж да тракту Мір–Нясьвіж. Палац было відаць з тракту, добра што дарога ішла простая, як страла, высаджаная часткова бярозамі, пра што сьведчыць яшчэ нямецкая мапа часоў Першай сусьветнай вайны. Газон быў абсаджаны кустамі, а за імі ад палацу вакол таго газону да мастка беглі дзьве дарогі. Руіны мастка, што намаляваў Наполеон Орда, я яшчэ памятаю.

Палац, пабудаваны ў гадах 1830–1840, меў прымітыўную, але каналізацыю. Пры абодвух крылах палацу былі сходы ў падвал — піўніцу. З усходняга боку сходы вялі да службовых памяшканьняў, скарбчыку і так званага кухоннага выхаду. Гэтымі сходамі насілі гарачаю ежу ў сталовую з кухні, якая была за аранжарэяй. У самім палацы кухні не было. У скарбчыку ніякіх скарбаў не трымалі, а хавалі там віно, гарэлку, цукар, мёд, перац і іншыя прыправы – вядома, дужа дарагія. Ключ ад скарбчыку мела гаспадыня. Меней каштоўныя прадукты – малако, мяса – перахоўваліся ў склепе і кладоўцы пры кухні.

Пад палацам бег канал, даходзіў да заходняга ўваходу ў падвал і далей цераз парк да рэчкі, што сілкавала возера. У піўніцах былі пакладзены млынавыя камяні з дзіркамі пасярэдзіне. Тут вылівалі нечыстоты. Да каналу былі падведзены трубы, каб цераз яго выводзілася і дажджавая вада.

Пад час рамонту палацу пад школу (вясна–лета 1934 г.) вада не пайшла каналам. Гаварылі, што пад будынкам, паміж усходнімі і заходнімі сходамі, канал чысты. Адзін з працаўнікоў вырашыў прайсьці па канале цераз парк да рэчкі. Канал меў такія памеры, што чалавек сярэдняга росту мог прайсьці яго на карачках. З электрычным ліхтаром ахвотнік да бадзяньня прайшоў меней за 10 мэтраў ад палацу і сказаў, што далей канал завалены цэглай са скляпеньняў і зямлёй.

Канал ужо не адбудавалі. Раней да сыстэмы каналізацыі была далучана афіцына. Вада зьбягала з даху афіцыны і каналам выводзілася ў рэчку. Той выхад да рэчкі я яшчэ пабачыў, але гэта была ўжо куча цэглы з заваленага скляпеньня.

На так званых “сьляпых вокнах” палацу былі намаляваныя аконныя рамы і шыбы, якія яшчэ былі на маёй памяці. На вокнах паўднёвага боку ў кожным пакоі была ўсталявана адна каляровая шыба. Памятаю, што яшчэ перад рамонтам палацу ў 1934 г. у пакоі, што па правы бок ад салёну з трыма дзьвярамі, якія вялі на тэрасу (цяпер замураваныя), была шыба фіялетавая, а ў пакоі, што ў левы бок – памаранчовая. Усе іх зьмянілі на звычайныя шыбы пад час рамонту.

Сярод мураванага двара вылучаліся будынкі афіцыны, аранжарэі, бровару, сьвірну, пограб.

Будынак афіцыны, простакутны ў пляне, меў толькі адно памяшканьне зь дзьвярамі з боку палацу і з боку парку. У куце былі кручаныя сходы на дах. Той дах быў дужа дзіўны. Нідзе болей я такога ня бачыў. Быў ён увагнуты ў сярэдзіну, а дажджавая вада з даху перацякала да трубы, якая праходзіла цераз сярэдзіну пакоя і цякла далей да палацавага каналу і да рэчкі. У афіцыне жылі госьці-мужчыны.

Аранжарэя з прылеглым да яе “трэпхаўзам” (“цёплы дом” – ням.) стаяла насупраць афіцыны па другі бок ад палацу. Побач была цяплярня (цяпліца). Аранжарэю ацяплялі ўзімку. Тут вырошчвалі дрэвы памаранчу, лімону, і нейкія іншыя цеплалюбныя расьліны і кветкі. Улетку іх выносілі і ўстанаўлівалі на тэрасе. Цяплярня была нібыта працягам аранжарэі. Яе ацяплялі таксама праз усю зіму. Тут вырошчвалі розныя расады, якія потым высаджвалі (салата, рэдзька, агуркі, памідоры).

За аранжарэяй знаходзіўся будынак, у якім месьцілася кухня, кладоўка, піўніца, у іншых памяшканьнях шылі, пралі, прасавалі і, здаецца, была сталярня.

Бровар. За Брахоцкім тут варылі піва, а ў прыбудаванай валоўні гадавалі валоў на продаж. Калі дачкі Адама Брахоцкага распачалі выраб “галяндэрскага” сыру, бровар зьліквідавалі і перабудавалі на памяшканьне для працаўнікоў.

Пограб. Унікальная пабудова з каменю і арачным скляпеньнем з цэглы, заглыбленая ў зямлю, служыла для перахоўваньня і даходжаньня піва да пэўнай кандыцыі. Зь ліквідацыяй бровару пограб служыў піўніцай для працаўнікоў. Унутры ён быў падзелены на некалькі памяшканьняў. Скляпеньні пограбу былі прысыпаныя зямлёй, на ім расьлі кветкі і нават дрэва. На маёй памяці быў яшчэ ў добрым стане, дзеці выкарыстоўвалі насып для катаньня на санках.

Побач стаіць вялікі будынак сьвірну. У падвале хавалі нафту, змазку для змазваньня восі вазоў (каламазь), дзёгаць, лапаты, граблі і іншы гаспадарчы інструмэнт. На першым і другім паверсе быў збожжавы магазын (склад). Паміж сьвірнам і пограбам была так званая паветка – дах на чатырох мураваных слупах. Тут у выпадку дажджу хавалі вазы са збожжам. Апроч сходаў, пры выхаду да збожжавага магазыну быў прыбудаваны драўляны памост і мяшкі было можна зацягваць на яго вяроўкаю цераз кружок (блёк). На маёй памяці гэтая канструкцыя ўжо не выкарыстоўвалася.

Вяндлярня стаяла побач сыраварні, у піўніцах месьціліся лядоўня, кладоўкі... і мажліва, што тут даходзіў да патрэбнай кандыцыі “галяндэрскі” сыр. Вяндлярня была спалена ў Першую сусьветную вайну.

Сажалка – штучнае, невялікае вадасховішча. Сюды запускалі злоўленую ў іншым месцы рыбу, і тут яе можна было пры патрэбе лёгка адлавіць ізноў.

Пры дарозе на Дзярэчынцы здаўна быў натуральны пагорак. Усе называлі яго Астраўком. Тут стаяла капліца Брахоцкіх, вакол якой расьлі каштаны. Непадалёку была хата вартаўніка. Ці пільнаваў ён толькі за капліцай, ці меў якія іншыя заданьні, ня ведаю. У Першую сусьветную вайну на гэтым пагорку хавалі памерлых ад ран расейскіх, германскіх і польскіх жаўнераў. Яны былі эксгумаваны ў 1935 ці 1936 г. Памятаю яшчэ фундамэнт той капліцы і каштаны, што расьлі вакол.

Гаркухня. Будынак, у якім гатавалі ежу і кармілі працаўнікоў, якія не жылі ў маёнтку. З расповедаў вынікала, што ў самім маёнтку мела жыльлё няшмат працаўнікоў, і разьмяшчаліся яны ў сутарэньнях палацу. Кухаркі, прачкі, парабкі прыходзілі зь бліжэйшых вёсак – Новай Вёскі, Дзярэчынцаў, можа яшчэ зь якіх іншых. Галяндэр, які вырабляў сыры, жыў у будынку сыраварні, працаўнікі бровару – у будынку бровару. Упраўляючы маёнткам меў памяшканьне над канцылярыяй.

Расказвалі, што жыхары маёнтку пры Брахоцкім мусілі быць бяз жонкі ці без дзяцей. А на якую халеру тут дзеці? Дзеці – гэта народ шкодны, паўсюды ўлазяць, могуць што зламаць. Крычаць, плачуць, гойсаюць дзе можна і дзе нельга.

“Млынок”. Збудаваньне над Новым возерам, якое называлі млынком, было насамрэч алейняй. Тут выціскалі алей з ільнянога семені. Чытаў у якойсьці кніжцы, што ў ваколіцах Гародзяю быў найлепшы лён ў сьвеце. Доўгія і дужа мяккія валокны льну дазвалялі вырабляць найлепшыя гатункі льнянога палатну.

Адам Брахоцкі, як стары палкоўнік, трымаў у маёнтку ўсё жалезнай рукою, вымагаў вайсковай дысцыпліны ды, шчыра кажучы, быў тыранам і для службовага люду, і для родных. Казалі, што ў сваіх вёсках загадваў засаджваць сады, садзіць дрэвы. Потым некаторыя сяляне зьліквідавалі ў сябе тую панскую фанабэрыю.

Уздоўж усходняга і заходняга бакоў палацу былі алеі стогадовых ліп, іх памятаў яшчэ мой айцец. Я ж памятаю толькі па чатыры ліпы ў адным радку, а далей –дзьве старыя лістоўніцы па абодвух баках газону.

Сыракомля, які быў госьцем Брахоцкага, захапляўся маёнткам і ваколіцамі. Так, маёнтак быў прыгожы і добра дагледжаны, гаспадар знакаміты. Дык хто б распавёў Уладзіславу аб стасунках Адама з дочкамі і службай?

Уся служба дрыжэла перад панам. Быў толькі адзін чалавек, які не баяўся Брахоцкага. Гэта садоўнік – Немец. Калі Брахоцкі крычаў і біў кулаком у стол, садоўнік таксама крычаў і біў кулаком. “Па якому яны між сабой размаўлялі?” – неяк спытаў мой бацька. – “Як па якому? па-польску”, – адказаў суразмоўца. Садоўнік, малады чалавек, відаць паходзіў з той часткі Польшчы, што тады належала Прусіі.

Марыя, дачка Брахоцкага, закахалася ў таго Немца. Калі Адам даведаўся аб гэтым, садоўніка звольніў, а дачку замкнуў у пакойчыку, выйсьце зь якога было толькі празь ягоны габінэт. Ён забараніў ёй выходзіць, а службе загадаў пільнаваць яе на ўсе вочы. Садоўнік жа спыніўся недзе недалёка ад маёнтку і праз падкупленую службу перапісваўся з Марыяй. Праз недагляд Брахоцкага Марыя зьвязала прасьціны і ў акно вылезла да каханага, які яе ўжо чакаў. Гавораць, што служба выпусьціла яе празь дзьверы, а прасьціны зьвязала для адводу гневу панскага ад сябе. Адам Брахоцкі пракляў Марыю, а ўсе маёнткі запісаў на другую дачку – Эмілію.

Пад старасьць Брахоцкі цярпеў ад бяссоньня і ўсю ноч (да першых пеўняў) сядзеў пры сьвятле – відаць, чытаў. Начныя вартаўнікі, якія бачылі сьвятло, пыталі лёкаяў, што гэта пан робіць ўначы. Для людзей, змораных працай, якія клаліся спаць “з курамі”, тое было незразумела. Лёкаі адказвалі, што пан уначы чытае “чорныя кнігі”. Так Брахоцкага і пачалі называць чараўніком.

Аб ягонай строгасьці шмат распавядалі. Калі Брахоцкі ўжо ня мог хадзіць, лёкаі насілі яго на насілках. Калі авадзень усядаўся на твар лёкая, кусаў, а па шчацэ ліўся струмень крыві, лёкай ня мог адагнаць таго авадня.

Тут мушу патлумачыць, што насілкі трымалі не чацьвёра лёкаяў, тады б адна рука была вольная, а двое. І абедзьве рукі былі занятыя. Каб адагнаць авадня, трэба было паставіць насілкі, а зрабіць таго яны ня сьмелі. Назіральніку гэта падавалася дзікунствам.

Калі Адам памёр, труну з целам перавазілі з палацу да капліцы на Астравок (недзе з кілямэтар). Гавораць, труна была такая цяжкая, што з чацьвёркі коней ляцела пена. Для мясцовага люду і гэта быў знак, нібыта вязуць чараўніка. Мой дзядуня гаварыў, што ў той час было вельмі горача і пена з коней магла ляцець і без цяжкай труны.

Паведамленні