Выбраныя здымкі
Паўночны бок Гандлёвай плошчы Фота © К. Шастоўскі |
Былая Базыльянская (цяпер - Паштовая) Фота © К. Шастоўскі |
Фрагмент забудовы гарадской плошчы (паўночны бок) Фота © Мікалай Гайба |
Сучасны Наваградак у сваёй цэнтральнай частцы захаваў гістарычную планіроўку. У 11—13 стст. Наваградак складаўся з умацаванага дзядзінца і вакольнага горада — пасада. Дзядзінец сфармаваўся на аснове яшчэ больш старажытнага гарадзішча, размешчанага на натуральным прыродным узвышшы вышынёю каля 40 м, якое пазней атрымала назву Замкавая гара. На тэрыторыі замка знаходзіліся харомы князя, жылыя і гаспадарчыя пабудовы. У першай палове XIV ст. тут была ўзведзена мураваная праваслаўная царква ў імя Прасвятой Багародзіцы. Нягледзячы на тое, што помнік праіснаваў да 1850 г., яго архітэктурнае аблічча вядома толькі па археалагічных даследаваннях. У другой палове XVII ст. царква была прыстасавана пад касцёл і перабудавана ў стылі барока. Да 1775 г. у гэтым храме праходзілі паседжанні трыбунала Вялікага княства Літоўскага. Сам замак быў разбураны ў Паўночную вайну 1700-21 гг. і да нашага часу на гары захаваліся толькі рэшткі замкавых вежаў. 3 поўдня і ўсходу Замкавую гару агінае ручай.
Вакольны горад таксама размяшчаўся на мясцовасці са складаным перасечаным узгорыстым рэльефам. Кампазіцыйным цэнтрам вакольнага горада была Гандлёвая (Рынкавая) плошча, размешчаная каля Замкавай гары, да якой сыходзіліся ўсе шляхі. Да плошчы прылягаў квартал з жылымі дамамі заможных гараджан. Гэтыя дамы мелі даволі значныя памеры (да 75 м2), зашклёныя вокны, чарапічныя дахі і глінабітныя печы. Дамы бедных гараджан былі цалкам драўляныя, меншай плошчы (каля 30 м2) і ставіліся больш шчыльна. На той жа Гандлёвай плошчы, якая стабільна захоўвала сваю тапаграфію на працягу ўсёй гісторыі Наваградка (акрамя апошніх камуністычных часоў), ва ўсе часы існавалі крамы.
Плошча ў плане мае складаную шматвугольную форму. На яе выходзяць асноўныя гарадскія вуліцы радыяльнага напрамку. Вылучаецца паўночная частка сучаснай плошчы — жылыя дамы 19 — пач. 20 ст. № 4, 5. 9, 10, якія разам з былым кляштарам францысканцаў ствараюць адзіны ансамбль забудовы.
Кляштар ордэна францысканцаў існаваў у Наваградку ўжо ў 1323 г., што вынікае з пісьма князя Гедыміна да Папы рымскага. Дата пабудовы драўлянага касцёла францысканцаў — 1434 г. На яго месцы па вуліцы Бернардзінскай у 1780 г. на ахвяраванні Алены Радзівіл быў змураваны новы храм у стылі позняга барока, які ўяўляе трохнефавую базіліку з бязвежавым галоўным фасадам. Адначасова з касцёлам змураваны двухпавярховы П-падобны будынак кляштара з лаканічнымі стрыманымі фасадамі, што кантраставалі з пластычнай барочнай архітэктурай храма. У 1839 г. касцёл быў зачынены і да 1846 г. пераабсталяваны пад праваслаўную царкву, асвечаную ў гонар св. Мікалая.
Паўднёвы бок плошчы замыкае касцёл Міхала Архангела — былога кляштара дамініканцаў, заснаваны віленскім ваяводам Хрыстафорам Хадкевічам у 1624 г. Праз 100 гадоў, каля 1724 г., на яго месцы дамініканцы пабудавалі новы мураваны храм у стылі сталага барока. У 1751 г. храм пацярпеў ад пажару, але хутка быў адноўлены. У 1831 г. ён зноў гарэў, і пасля перабудовы яго архітэктура набыла рысы позняга класіцызму. 3 паўднёвага боку ад касцёла ў 1829 г. была ўзведзена мураваная двух'ярусная званіца, якую можна бачыць на старых літаграфіях. Да нашага часу яна не захавалася як і П-падобны мураваны будынак кляштара дамініканцаў, пры якім у 1797—1831 гг. існавала школа. Тут у 1807—1815 гг. вучыўся А. Міцкевіч. Цяпер вядзецца яго рэканструкцыя. Увесь комплекс быў абнесены мураванай агароджай. У 1853 г. кляштар быў зачынены, а касцёл зроблены прыходскім і яшчэ раз перабудаваны. Пасля 2-й сусветнай вайны храм быў закрыты, выкарыстоўваўся пад склад і паступова разбураўся. У апошнія гады ён вернуты вернікам, адноўлены і дзейнічае.
У 17—18 стст. у Наваградку былі створаны выдатныя архітэктурныя ансамблі кляштараў каталіцкіх ордэнаў францысканцаў, езуітаў і дамініканак, якія фармавалі аблічча горада. Касцёл Дзевы Марыі жаночага дамініканскага кляштара, змураваны ў 1648—1654 гг. на фундацыю кавалера Мальтыйскага ордэна Міхала Дамброўскага, быў закрыты пасля паўстання 1863—1864 гг. і да нашага часу не захаваўся. У стане архітэктурна-археалагічным захаваліся рэшткі некалі велічнага касцёла езуітаў, крытага меднымі лістамі, з дзвюма стромкімі вежамі на галоўным фасадзе. Храм заснаваў у 1714 г. наваградскі харунжы Юры Галаўня. Будынак касцёла быў моцна пашкоджаны ў 1-ю сусветную вайну, у 1930-я гг. вялася яго рэстаўрацыя, але новая вайна і пасляваенны час зруйнавалі помнік дашчэнту. Побач з касцёлам езуітаў знаходзіліся двухпавярховыя будынкі кляштара і аптэкі, якая выходзіла фасадам на Гандлёвую плошчу.
Акрамя культавых ансамбляў сярод нізкай, пераважна драўлянай, жылой забудовы Наваградка ў 17—18 стст. ярка вылучаўся будынак гарадской ратушы, якая ўпершыню згадваецца ў сеймавай канстытуцыі 1652 г. Мяркуюць, што ў 1664 г. пад ратушу была прыстасавана камяніца (двухпавярховы мураваны прамавугольны ў плане будынак), якая стаяла на Гандлёвай плошчы. Яна згарэла падчас моцнага пажару, які здарыўся 8 мая 1751 г., разам з крамамі, культавымі будынкамі і вялікай колькасцю жылых дамоў, але хутка была адноўлена. Пры гэтым да яе тарца прыбудавалі высокую чацверыковую гадзіннікавую вежу, завершаную складаным барочным купалам і флюгерам з выявай Міхаіла Архангела — абаронцам Наваградка. У 1818 г. ратуша падверглася рэканструкцыі ў стылі класіцызму. Будынак зноў моцна пацярпеў ад пажару ў 1862 г. і быў занядбаны. На яго аснове каля 1900 г. узведзены новы будынак, вядомы па фотадакументах пачатку XX ст. як гарадскі магістрат, які быў разбураны ў час 2-й сусветнай вайны.
З усходняга боку Гандлёвую плошчу замыкаюць гандлёвыя рады, пабудаваныя ў 1812 г. і мемарыяльны сквер, у якім магіла невядомага салдата.
Сістэму вуліц вызначылі гандлёвыя шляхі, якія падыходзілі да горада і сыходзіліся на гандлёвай плошчы, дзе размяшчаліся крамы. У горадзе з-за асаблівасцей рэльефу гістарычна склалася няправільная радыяльна-кальцавая сетка вуліц са складанымі трасамі. Да Гандлёвай плошчы сыходзяцца вуліцы: Валеўская (цяпер Леніна), Слонімская (Міцкевіча), Бернардзінская (Гродзенская), Базыльянская (Паштовая), Замкавая, Траецкая (Мінская), Кавальская (1 Мая). Асноўныя вуліцы злучаны папярочнымі паўкальцавымі.
Непаўторнае горадабудаўнічае аблічча Наваградку надае гістарычная жылая забудова, якая захавалася з XIX — пачатку XX ст., з элементамі позняга класіцызму, псеўдабарока і эклектызму па вуліцах Замкавай, былой Базыльянскай, Гандлёвай плошчы і інш. Забудова ў сваей сукупнасці мае мастацкую каштоўнасць і падлягае дзяржаўнай ахове як помнік гісторыі і культуры.
Вуліца Замкавая спрадвеку злучала замак з гандлёвай плошчай. Трасіроўка вуліцы адпавядае рэльефу мясцовасці; ад плошчы яна рэзка паніжаецца, потым разгаліноўваецца на 2 вуліцы — Замкавую і Малы Замак, якія агінаюць Замкавую гару. Вуліца не мае адзінага фронту забудовы, жылыя дамы размешчаны асобнымі групамі. Вылучаюцца дамы № 3, 7, 9, 13, 15, пабудаваныя ў 2-й палове 19 ст., што ствараюць адзіную кампазіцыю.
З паўночнага боку да Гандлёвай плошчы прымыкае Базыльянская (цяпер Паштовая) вуліца. Забудоўвалася мураванымі жылымі і грамадскімі будынкамі ў канцы 19 — пачатку 20 ст. Па сваёй архітэктуры вылучаюцца жылыя дамы № 3 і 9, а таксама будынак пошты (№ 4). На гэтай вуліцы захаваліся найбольш старажытныя помнікі мураванага дойлідства Наваградка. Гэта рэшткі праваслаўнай царквы Барыса і Глеба і жылых дамоў, якія датуюцца археолагамі XII ст. У 1517—1519 гг. Барысаглебская царква была нанова адбудавана. Пры гэтым былі выкарыстаны рэшткі папярэдняга храма XII ст. Фундатарам стаў славуты князь Канстанцін Астрожскі, гетман Вялікага княства Літоўскага. Архітэктура царквы атрымала яскрава гатычны характар. З XIV ст. пры Барысаглебскай царкве існаваў праваслаўны манастыр. У Наваградку знаходзілася рэзідэнцыя праваслаўнага мітрапаліта Вялікага княства Літоўскага. Вядома, што ў 1568 г. у горадзе было 10 праваслаўных цэркваў. Пасля Берасцейскай уніі 1596 г. тут размяшчалася рэзідэнцыя уніяцкіх мітрапалітаў Рэчы Паспалітай. У 1620 г. Барысаглебская царква адышла да уніятаў, пры ёй быў заснаваны жаночы базыльянскі манастыр. На фундацыю Аляксандра Храптовіча ў 1624—1632 гг. храм быў часткова перабудаваны. У 1636 г. па загадзе уніяцкага мітрапаліта Іосіфа Вельяміна Руцкага пры царкве быў заснаваны мужчынскі манастыр базыльянаў. У другой палове XIX ст. Барысаглебская царква была перададзена праваслаўным і перабудавана ў псеўдарускім стылі. У 1923—1924 гг. рэканструявана — скляпенне цэнтральнай травеі было адноўлена. У такім выглядзе, са шматлікімі напластаваннямі, помнік дайшоў да нашага часу.
З усходняга боку ля падэшвы Замкавай гары на td width=15%/iвул. Кавальскай (цяпер 1 Мая) стаіць беласценны двухвежавы храм пад высокім дахам з чырвонай дахоўкі. Гэта фарны касцёл, у якім у 1422 г. кароль Ягайла вянчаўся з князёўнай Соф'яй Гальшанскай, а ў 1799 г. быў хрышчаны Адам Міцкевіч, адзін з самых старажытных каталіцкіх храмаў у Вялікім княстве Літоўскім. Ён быў заснаваны ў 1395 г. вялікім князем Вітаўтам, у хуткім часе пасля афіцыйнага хрышчэння Літвы па каталіцкаму абраду. Першы гатычны касцёл праіснаваў да 1712 г. На яго месцы ўзведзены новы мураваны аднанефавы храм з двухвежавым фасадам і вялікай паўкруглай алтарнай апсідай. Пры будаўніцтве старыя мураваныя часткі былі тактоўна ўключаны ў агульную кампазіцыю.
З XVII ст. у Навагрудку існавала мураваная сінагога, якая належала да распаўсюджанага тыпу цэнтрычных дзесяціпольных сінагог з элементамі архітэктуры рэнесансу. Сінагогі будаваліся мясцовымі майстрамі і спалучалі традыцыі нацыянальнага дойлідства з асаблівасцямі рэлігійнага культу.
Праекты перапланіроўкі горада, складзеныя ў 1809 і 1872 гадах, былі ажыццёўлены часткова. У 1825 г. у Наваградку было каля 3,7 тысячы жыхароў, 15 мураваных, 399 драўляных дамоў, у 1854 г. — 23 мураваныя, 415 драўляных дамоў, у 1900 г. — 7,9 тысячы жыхароў, у 1939 г. — 13,8 тысячы жыхароў.
Найбольш выдатным архітэктурным збудаваннем першай паловы XX ст. з'яўляецца ўзведзены ў 1930-ых гадах будынак ваяводскай адміністрацыі па вуліцы Міцкевіча.
Каля Замкавай гары і Малога замка ў 1930-я гады закладзены парк, рэканструяваны ў 1950-я гады (выкапана штучнае возера, пракладзены алеі, зроблены новыя пасадкі дрэў). Плошча 10,2 га. Парк пейзажны, мае веерную сістэму планіроўкі. У штучнае возера ўпадае крынічны ручай, што бярэ начатак на Замкавай гары. У 1920—30 гг. на вул. Малы замак перад уваходам у парк насыпаны Курган Бессмяротнасці на ўшанаванне памяці Адама Міцкевіча.
У 1988 г. распрацаваны праект рэгенерацыі гістарычнай забудовы і фармаванне Наваградка як цэнтра турызму.
Вакольны горад таксама размяшчаўся на мясцовасці са складаным перасечаным узгорыстым рэльефам. Кампазіцыйным цэнтрам вакольнага горада была Гандлёвая (Рынкавая) плошча, размешчаная каля Замкавай гары, да якой сыходзіліся ўсе шляхі. Да плошчы прылягаў квартал з жылымі дамамі заможных гараджан. Гэтыя дамы мелі даволі значныя памеры (да 75 м2), зашклёныя вокны, чарапічныя дахі і глінабітныя печы. Дамы бедных гараджан былі цалкам драўляныя, меншай плошчы (каля 30 м2) і ставіліся больш шчыльна. На той жа Гандлёвай плошчы, якая стабільна захоўвала сваю тапаграфію на працягу ўсёй гісторыі Наваградка (акрамя апошніх камуністычных часоў), ва ўсе часы існавалі крамы.
Плошча ў плане мае складаную шматвугольную форму. На яе выходзяць асноўныя гарадскія вуліцы радыяльнага напрамку. Вылучаецца паўночная частка сучаснай плошчы — жылыя дамы 19 — пач. 20 ст. № 4, 5. 9, 10, якія разам з былым кляштарам францысканцаў ствараюць адзіны ансамбль забудовы.
Кляштар ордэна францысканцаў існаваў у Наваградку ўжо ў 1323 г., што вынікае з пісьма князя Гедыміна да Папы рымскага. Дата пабудовы драўлянага касцёла францысканцаў — 1434 г. На яго месцы па вуліцы Бернардзінскай у 1780 г. на ахвяраванні Алены Радзівіл быў змураваны новы храм у стылі позняга барока, які ўяўляе трохнефавую базіліку з бязвежавым галоўным фасадам. Адначасова з касцёлам змураваны двухпавярховы П-падобны будынак кляштара з лаканічнымі стрыманымі фасадамі, што кантраставалі з пластычнай барочнай архітэктурай храма. У 1839 г. касцёл быў зачынены і да 1846 г. пераабсталяваны пад праваслаўную царкву, асвечаную ў гонар св. Мікалая.
Паўднёвы бок плошчы замыкае касцёл Міхала Архангела — былога кляштара дамініканцаў, заснаваны віленскім ваяводам Хрыстафорам Хадкевічам у 1624 г. Праз 100 гадоў, каля 1724 г., на яго месцы дамініканцы пабудавалі новы мураваны храм у стылі сталага барока. У 1751 г. храм пацярпеў ад пажару, але хутка быў адноўлены. У 1831 г. ён зноў гарэў, і пасля перабудовы яго архітэктура набыла рысы позняга класіцызму. 3 паўднёвага боку ад касцёла ў 1829 г. была ўзведзена мураваная двух'ярусная званіца, якую можна бачыць на старых літаграфіях. Да нашага часу яна не захавалася як і П-падобны мураваны будынак кляштара дамініканцаў, пры якім у 1797—1831 гг. існавала школа. Тут у 1807—1815 гг. вучыўся А. Міцкевіч. Цяпер вядзецца яго рэканструкцыя. Увесь комплекс быў абнесены мураванай агароджай. У 1853 г. кляштар быў зачынены, а касцёл зроблены прыходскім і яшчэ раз перабудаваны. Пасля 2-й сусветнай вайны храм быў закрыты, выкарыстоўваўся пад склад і паступова разбураўся. У апошнія гады ён вернуты вернікам, адноўлены і дзейнічае.
У 17—18 стст. у Наваградку былі створаны выдатныя архітэктурныя ансамблі кляштараў каталіцкіх ордэнаў францысканцаў, езуітаў і дамініканак, якія фармавалі аблічча горада. Касцёл Дзевы Марыі жаночага дамініканскага кляштара, змураваны ў 1648—1654 гг. на фундацыю кавалера Мальтыйскага ордэна Міхала Дамброўскага, быў закрыты пасля паўстання 1863—1864 гг. і да нашага часу не захаваўся. У стане архітэктурна-археалагічным захаваліся рэшткі некалі велічнага касцёла езуітаў, крытага меднымі лістамі, з дзвюма стромкімі вежамі на галоўным фасадзе. Храм заснаваў у 1714 г. наваградскі харунжы Юры Галаўня. Будынак касцёла быў моцна пашкоджаны ў 1-ю сусветную вайну, у 1930-я гг. вялася яго рэстаўрацыя, але новая вайна і пасляваенны час зруйнавалі помнік дашчэнту. Побач з касцёлам езуітаў знаходзіліся двухпавярховыя будынкі кляштара і аптэкі, якая выходзіла фасадам на Гандлёвую плошчу.
Акрамя культавых ансамбляў сярод нізкай, пераважна драўлянай, жылой забудовы Наваградка ў 17—18 стст. ярка вылучаўся будынак гарадской ратушы, якая ўпершыню згадваецца ў сеймавай канстытуцыі 1652 г. Мяркуюць, што ў 1664 г. пад ратушу была прыстасавана камяніца (двухпавярховы мураваны прамавугольны ў плане будынак), якая стаяла на Гандлёвай плошчы. Яна згарэла падчас моцнага пажару, які здарыўся 8 мая 1751 г., разам з крамамі, культавымі будынкамі і вялікай колькасцю жылых дамоў, але хутка была адноўлена. Пры гэтым да яе тарца прыбудавалі высокую чацверыковую гадзіннікавую вежу, завершаную складаным барочным купалам і флюгерам з выявай Міхаіла Архангела — абаронцам Наваградка. У 1818 г. ратуша падверглася рэканструкцыі ў стылі класіцызму. Будынак зноў моцна пацярпеў ад пажару ў 1862 г. і быў занядбаны. На яго аснове каля 1900 г. узведзены новы будынак, вядомы па фотадакументах пачатку XX ст. як гарадскі магістрат, які быў разбураны ў час 2-й сусветнай вайны.
З усходняга боку Гандлёвую плошчу замыкаюць гандлёвыя рады, пабудаваныя ў 1812 г. і мемарыяльны сквер, у якім магіла невядомага салдата.
Сістэму вуліц вызначылі гандлёвыя шляхі, якія падыходзілі да горада і сыходзіліся на гандлёвай плошчы, дзе размяшчаліся крамы. У горадзе з-за асаблівасцей рэльефу гістарычна склалася няправільная радыяльна-кальцавая сетка вуліц са складанымі трасамі. Да Гандлёвай плошчы сыходзяцца вуліцы: Валеўская (цяпер Леніна), Слонімская (Міцкевіча), Бернардзінская (Гродзенская), Базыльянская (Паштовая), Замкавая, Траецкая (Мінская), Кавальская (1 Мая). Асноўныя вуліцы злучаны папярочнымі паўкальцавымі.
Непаўторнае горадабудаўнічае аблічча Наваградку надае гістарычная жылая забудова, якая захавалася з XIX — пачатку XX ст., з элементамі позняга класіцызму, псеўдабарока і эклектызму па вуліцах Замкавай, былой Базыльянскай, Гандлёвай плошчы і інш. Забудова ў сваей сукупнасці мае мастацкую каштоўнасць і падлягае дзяржаўнай ахове як помнік гісторыі і культуры.
Вуліца Замкавая спрадвеку злучала замак з гандлёвай плошчай. Трасіроўка вуліцы адпавядае рэльефу мясцовасці; ад плошчы яна рэзка паніжаецца, потым разгаліноўваецца на 2 вуліцы — Замкавую і Малы Замак, якія агінаюць Замкавую гару. Вуліца не мае адзінага фронту забудовы, жылыя дамы размешчаны асобнымі групамі. Вылучаюцца дамы № 3, 7, 9, 13, 15, пабудаваныя ў 2-й палове 19 ст., што ствараюць адзіную кампазіцыю.
З паўночнага боку да Гандлёвай плошчы прымыкае Базыльянская (цяпер Паштовая) вуліца. Забудоўвалася мураванымі жылымі і грамадскімі будынкамі ў канцы 19 — пачатку 20 ст. Па сваёй архітэктуры вылучаюцца жылыя дамы № 3 і 9, а таксама будынак пошты (№ 4). На гэтай вуліцы захаваліся найбольш старажытныя помнікі мураванага дойлідства Наваградка. Гэта рэшткі праваслаўнай царквы Барыса і Глеба і жылых дамоў, якія датуюцца археолагамі XII ст. У 1517—1519 гг. Барысаглебская царква была нанова адбудавана. Пры гэтым былі выкарыстаны рэшткі папярэдняга храма XII ст. Фундатарам стаў славуты князь Канстанцін Астрожскі, гетман Вялікага княства Літоўскага. Архітэктура царквы атрымала яскрава гатычны характар. З XIV ст. пры Барысаглебскай царкве існаваў праваслаўны манастыр. У Наваградку знаходзілася рэзідэнцыя праваслаўнага мітрапаліта Вялікага княства Літоўскага. Вядома, што ў 1568 г. у горадзе было 10 праваслаўных цэркваў. Пасля Берасцейскай уніі 1596 г. тут размяшчалася рэзідэнцыя уніяцкіх мітрапалітаў Рэчы Паспалітай. У 1620 г. Барысаглебская царква адышла да уніятаў, пры ёй быў заснаваны жаночы базыльянскі манастыр. На фундацыю Аляксандра Храптовіча ў 1624—1632 гг. храм быў часткова перабудаваны. У 1636 г. па загадзе уніяцкага мітрапаліта Іосіфа Вельяміна Руцкага пры царкве быў заснаваны мужчынскі манастыр базыльянаў. У другой палове XIX ст. Барысаглебская царква была перададзена праваслаўным і перабудавана ў псеўдарускім стылі. У 1923—1924 гг. рэканструявана — скляпенне цэнтральнай травеі было адноўлена. У такім выглядзе, са шматлікімі напластаваннямі, помнік дайшоў да нашага часу.
З усходняга боку ля падэшвы Замкавай гары на td width=15%/iвул. Кавальскай (цяпер 1 Мая) стаіць беласценны двухвежавы храм пад высокім дахам з чырвонай дахоўкі. Гэта фарны касцёл, у якім у 1422 г. кароль Ягайла вянчаўся з князёўнай Соф'яй Гальшанскай, а ў 1799 г. быў хрышчаны Адам Міцкевіч, адзін з самых старажытных каталіцкіх храмаў у Вялікім княстве Літоўскім. Ён быў заснаваны ў 1395 г. вялікім князем Вітаўтам, у хуткім часе пасля афіцыйнага хрышчэння Літвы па каталіцкаму абраду. Першы гатычны касцёл праіснаваў да 1712 г. На яго месцы ўзведзены новы мураваны аднанефавы храм з двухвежавым фасадам і вялікай паўкруглай алтарнай апсідай. Пры будаўніцтве старыя мураваныя часткі былі тактоўна ўключаны ў агульную кампазіцыю.
З XVII ст. у Навагрудку існавала мураваная сінагога, якая належала да распаўсюджанага тыпу цэнтрычных дзесяціпольных сінагог з элементамі архітэктуры рэнесансу. Сінагогі будаваліся мясцовымі майстрамі і спалучалі традыцыі нацыянальнага дойлідства з асаблівасцямі рэлігійнага культу.
Праекты перапланіроўкі горада, складзеныя ў 1809 і 1872 гадах, былі ажыццёўлены часткова. У 1825 г. у Наваградку было каля 3,7 тысячы жыхароў, 15 мураваных, 399 драўляных дамоў, у 1854 г. — 23 мураваныя, 415 драўляных дамоў, у 1900 г. — 7,9 тысячы жыхароў, у 1939 г. — 13,8 тысячы жыхароў.
Найбольш выдатным архітэктурным збудаваннем першай паловы XX ст. з'яўляецца ўзведзены ў 1930-ых гадах будынак ваяводскай адміністрацыі па вуліцы Міцкевіча.
Каля Замкавай гары і Малога замка ў 1930-я гады закладзены парк, рэканструяваны ў 1950-я гады (выкапана штучнае возера, пракладзены алеі, зроблены новыя пасадкі дрэў). Плошча 10,2 га. Парк пейзажны, мае веерную сістэму планіроўкі. У штучнае возера ўпадае крынічны ручай, што бярэ начатак на Замкавай гары. У 1920—30 гг. на вул. Малы замак перад уваходам у парк насыпаны Курган Бессмяротнасці на ўшанаванне памяці Адама Міцкевіча.
У 1988 г. распрацаваны праект рэгенерацыі гістарычнай забудовы і фармаванне Наваградка як цэнтра турызму.
Літ.:
Памяць. Навагрудскі раён
Мінск, "Беларусь", 1996
Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі. Гродзенская вобласць
Мінск, Беларуская Энцыклапедыя, 1986