Зябкі - фота і помнікі

Гісторыя Зябкаў

На момант апублікавання гэтага матэрыялу вёска Зябкі, цэнтр сельсавета Глыбоцкага раёна, налічвае 298 жыхароў, гаспадарак – 153, сярод жыхароў – 157 працаздольных, 80 пенсіянераў і 61 жыхар ва ўзросце да 15 гадоў.

Зябкі — сярэдняя па колькаcці насельніцтва вёска на тэрыторыі Глыбоцкага раёна Віцебскай вобласці. Гэта цэнтр сельсавета, былы цэнтр саўгаса. Праз Зябкі праходзяць дарогі з Полацка ў Вільню — стары Альгердаў шлях, — а таксама шаша, якая злучае Ушачы і шашу Полацк – Глыбокае — Вільня.

Далей гаворка пойдзе пра вёску Новыя Зябкі, гісторыя якой налічвае не больш аднаго стагоддзя. Не трэба блытаць выміраючую вёску Старыя Зябкі, якая знаходзіцца на скрыжаванні дарог на Псую і Альгердавым шляху. У ваколіцах Новых Зябак людзі сяліліся даўно, пра гэта сведчыць курганны заказнік на беразе возера Доўгае. За 0,4 км ад вёскі Доўгае і за 0,6 км ад вёскі Зябкі знаходзяцца курганы (некаторыя абкладзены камянямі) вышынёй 0,8-1,7 м., дыяметрам 6-10 м. Курганы добрай захаванасці. Іх выявілі ў 1938 г. вілейскія даследчыкі А. Цэгак-Галубовіч і У. Галубовіч, а абследаваны курганы ў 1972 г. археолагам М.А. Ткачовым.

Пры раскопках курганнага заказніка на беразе возера Доўгае (самага глыбокага возера Беларусі) былі адкапаны рэчы, якія адносяцца да XVI стагоддзя. Але пра гэтыя курганы складзены розныя легенды. Адно паданне сведчыць, што курган зроблены ў час вайны з французамі ў 1812 г. Існуе легенда пра «Царову гару». Паміж вёскай Зябкі і ракою Сволпаю ёсць узвышша з некалькімі выкапанымі равамі, якія параслі беразняком. На гэтай гары нібы адпачываў цар Іван Жахлівы ў час лівонскіх і польскіх паходаў. А каля вёскі Доўгае і Слабада, на правым баку ракі Сволпы, ёсць шмат старажытных курганаў-валатовак.

Вёскі Стуканы, Доўгае, Усвяды (Свядава), якія знаходзяцца вакол Новых Зябак, узніклі раней чым гэта вёска, прыкладна ў той час, як і вёска Старыя Зябкі. Назва вёскі Старыя Зябкі паходзіць ад слоў зябь, зябкасць і падобных, што значаць нізкі, балоцісты. І сапраўды, сама вёска знаходзіцца на забалочанай мясцовасці. Гісторыя Старых Зябак відавочна пачынаецца з XVI ст., пра што сведчыць карта канца XVI ст., якая састаўлена вучонымі ў наш час. Вёска гэта, як і новыя Зябкі, знаходзіцца на вялікім гасцінцы, які называўся Альгердаў шлях, зябчане завуць яго старой Пліскай дарогай. Па гэтай дарозе вялікі князь Альгерд хадзіў паходамі на Маскву. У часы княжання Вітаўта гэты гасцінец называўся Вітаўтаў шлях. Пазней, станам гэтага гасцінца дужа быў заклапочаны кароль Рэчы Паспалітай Стэфан Баторый, які таксама праходзіў вайной на Пскоў па гэтым гасцінцы.

У XX ст., калі Заходняя Беларусь была пад Польшчай, па загаду польскіх улад Альгердаў шлях пачалі выкладаць брукам, які месцамі захаваўся і цяпер. Для збору камянёў пад прымусам было сагнана навакольнае насельніцтва, нават сяляне, якія жылі за 9-12 км ад Альгердавага шляху. Недалёка ад Зябак, ля урочышча Нехрысці, меўся збор камянёў: спецыяльныя скрынкі з нумарамі, якія сяляне павінны былі запоўніць камянямі. Брукавалася не ўся дарога, а толькі яе адрэзкі, а таксама некаторыя пабочныя дарогі, напрыклад, дарога ад шляху да вёскі Стуканы, яе яшчэ завуць старая Кубліцкая дарога.

Гісторыя вёскі Зябкі пачынаецца з чыгуначнай станцыі. Станцыя размяшчалася на чыгунцы Балагое — Сядлецкая, якая пракладвалася ў 1902-1907 гадах і якая на тэрыторыі Беларусі прайшла праз Полацк – Маладзечна – Ліду – Масты — Ваўкавыск. Чыгунка будавалася з мэтай перавозкі войскаў. У 1903 годзе была распачата ўкладка рэек, да канца 1904 года пуць ужо быў пракладзены ад Полацка да Маладзечна, і таму ўжо ў 1905 годзе, задоўга да афіцыйнага адкрыцця чыгункі, быў адкрыты камерцыйны рух цягнікоў па лініі Полацк – Маладзечна — Ліда. У траўні 1906 года пайшлі цягнікі з Полацка на Балагое. 1 студзеня 1907 года новая магістраль афіцыйна перададзена ў склад Мікалаеўскай чыгункі ва ўпраўленне ў Пецярбурзе.

Па плану станцыя павінна была знаходзіцца недалёка ад старых Зябак (наўпрост, праз лес, гэта трошкі больш за 1 кіламетр), але план быў зменены і станцыю пабудавалі за 250 метраў ад Альгердавага шляху, ля вёскі Стуканы. Па плану станцыя павінна была атрымаць назву бліжэйшага населенага пункта, в. Зябкі, але будоўля была перанесена і назва стала іншай.

Вакзал на станцыі Зябкі пабудаваны з цэглы. Па гэтым жа праекце ўзведзены будынкі вакзалаў у населеных пунктах Фарынава, Загацце, Зябкі, Падсвілле, Круляўшчызна, Параф’янава. У Зябках вакзал захаваўся і цяпер.

На станцыі Зябкі цэлы комплекс збудаванняў. Тут былі пабудаваны казармы для працаўнікоў станцыі, вучняў і настаўнікаў чыгуначнага вучылішча. Дарэчы, будынак вучылішча таксама размяшчаўся побач. У той час была пабудавана і грузавая чыгуначная станцыя.

Станцыя была ўзведзена ля Альгердавага шляху, і гэта было дужа зручна. Ужо ў пачатку 1910-ых гадоў уздоўж Альгердавага шляху у гэтым месцы пачалі сяліцца яўрэі. Тут жылі рэзчыкі, гандляры, развозчыкі, рамеснікі і іншыя працоўныя людзі. У вёсцы Зябкі да вайны жылі яўрэі, палякі-асаднікі, беларусы і рускія. Усе дамы жыхароў вёскі захаваліся. Калі Заходняя Беларусь была пад Польшчай, у Зябкі прыехалі два палякі-асаднікі. Асаднік – гэта чалавек, паляк, які вызначыўся за баявыя заслугі ў сябе на Радзіме і атрымліваў землі ва Ўсходніх Крэсах. У Зябках жылі палякі-асаднікі: Скрабатун і Шатыбалка. Скрабатун жыў у вялікім доме, дзе цяпер размяшчаюцца пачатковыя класы Зябкаўскай базавай школы. Шатыбалка – у глінабітным двухпавярховым доме з тэрасай, дзе цяпер школьная сталоўка. У 70-ыя гады ХХ стагоддзя другі паверх разабралі.

У цяперашнім будынку фельчарска-акушэрскага пункта (ФАП) і бібліятэкі жыў яўрэй Рафаіл Ітман з сям’ёй. Паколькі яшчэ па царскім загадзе Мікалая 1 яўрэю нельга было мець сваю гаспадарку, Ітман заключыў з Шатыбалкам пагадненне, па якому Шатыбалка пабудаваў млын за грошы Ітмана і стаў яго ўпраўляючым. Гэта значыць, Шатыбалка быў гаспадаром млына толькі на паперы, а сапраўдным гаспадаром млына і млынаром быў Рафаіл Ітман.

Млын — самае вялікае збудаванне Зябак. Ён быў пабудаваны ў самым пачатку 20-ых гадоў XX ст. па нямецкім праекце, пад кіраўніцтвам двух інжынераў, якія спецыяльна для гэтага прыехалі з Германіі. Будынак млына — чатырохпавярховы дом са сховішчам і кузняй.

Яшчэ адзін паляк-памешчык, якога называлі панам, жыў паміж вёскай Усвяды і цяперашняй Зябкаўскай вуліцай Азёрнай. Прозвішча пана — Рудамін. Сядзіба пана Рудаміна знаходзілася недзе на месцы ўсвядаўскай фермы. У яго быў вялікі сад. Пан меў фабрыку па перапрацоўцы яблыкаў, на панскай фабрыцы выпускалі нават мармелад. А на ўскрайку сада, дзе цяперашні стадыён, меўся фамільны могільнік Рудамінаў.

Пры абследаванні мясцовасці выяўлена, што ад сада засталося дзве яблыні. На месцы сядзібы і фабрыкі размяшчаецца ферма. Недалёка ад воданапорнай фермавай вежы знойдзены рэшткі канструкцыі 2,5х2,5 метра з белай і чырвонай цэглы. Чырвоная цэгла знойдзена і ў гліністай зямлі ля вежы. Ля вежы знойдзены вялікі камень і досыць вялікая колькасць невялічкіх камянёў — магчыма, гэта рэшткі фабрыкі. Таксама, магчыма, будматэрыялы з фабрыкі пайшлі на ўзвядзенне фермы. Паміж фермай, вёскай Усвяды і воз. Свядава ёсць невялічкая лагчынка з балацінай. З аднаго боку ў лагчынцы сядзяць асіны і вольхі, з другой — старыя вербы, відавочна, тых часоў. Адразу за лагчынкай пагорак, на якім, магчыма, і стаяў “палац” Рудаміна, бо з узгорка адкрываецца прыгожы далягляд: возера, якое размяшчаецца адразу за пагоркам, на тым беразе кустоўе, лес, поле.

У гады 2-й сусветнай вайны станцыя Зябкі была стратэгічна важным ваенным аб’ектам нямецкай арміі. Праз Зябкі праходзілі важныя камунікацыі ворага: чыгунка Полацк — Маладзечна. Ад Плісы — тады раённага цэнтра — ішлі розныя напрамкі шашэйных дарог і грунтовыя дарогі, якія злучалі нямецкія гарнізоны на станцыях Круляўшчызна, Падсвілле, Зябкі, Празарокі, ля чыгуначнага маста праз раку Шоша, населеныя пункты Галубічы, Свіла, Прошкава, Лужкі, Баравое. Акрамя гэтага, у раёне размяшчаліся склады акупантаў, аэрадромныя пляцоўкі, шпіталі, рамонтныя службы, млыны. Варожая ахоўная дывізія не толькі несла службу на гэтых камунікацыях, але і ўстанаўлівала новы парадак. На станцыі ў Зябках размяшчаўся нямецкі гарнізон. Ля станцыі Зябкі былі пабудаваныя тры доты, якія захаваліся да нашых дзён. У пачатку вайны партызаны дужа не турбавалі нямецкую абарону. Але ў верасні 1942 г. акупанты ўсур’ёз занепакоіліся дзеяннямі партызанскіх брыгад: пачалі кругласутачна ахоўваць не толькі чыгунку, але і шашэйныя дарогі Глыбокае — Докшыцы, Глыбокае — Пліса — Зябкі (частка Альгердавага шляху). Чыгунка ў раёне станцый Палевачэ — Зябкі знаходзілася пад асаблівай увагай партызан. У ваколіцах станцыі Зябкі партызаны больш плённа працавалі ў час рэйкавай вайны.

Прыблізна 1 ліпеня 1944 года Зябкі былі вызвалены, прычым без бою. Маючы тут моцны пост абароны, Фашысты не аказалі супраціўлення. Выпіска з “Аператыўнай зводкі за 2 ліпеня 1944 г.”: “Западнее и юго-западнее города Полоцка наши войска с боями продвигались вперёд и овладели районными центрами Вилейской области городом Шарковщизна, Плисса, а также заняли более 250 других населенных пунктов, в том числе Погост Старый, Юндзилово, Комаровщизна, Ужече, Забеле, Михалы, Лепляны, Несьцеровщизна, Тумиловичи, Замосторечье и железнодорожные станции Зябки, Подсвилье, Шарковщизна”.

“46-ая механізаваная брыгада (камандзір — генерал-маёр М. Л. Манжурын) з 22 гадзін 30 чэрвеня выканала паходны марш па маршруту Кублічы – Ушачы – Празарокі — Юркава (тым самым вызваліўшы і Зябкі, якія знаходзяцца паміж Празарокамі і Юркавым) і ў 18 гадзін 1 ліпеня выйшла на рубеж Сукліна — Пліса, дзе сутыкнулася з праціўнікам, які аказаў супраціўленне артылерыйскім агнём”.

Пры адступленні нямецкія войскі пракапалі паміж азёрамі Свядава і Доўгае супрацьтанкавы роў і тым самым вымусілі савецкія танкі ісці ў аб’езд вакол Свядава, праз Горкі. Што датычыцца Зябак, то тут немцы ўзарвалі чыгуначнае вучылішча, вывелі са строю млын, перабілі рэйкі на чыгунцы. Яшчэ ходзяць чуткі, што адзін з нямецкіх танкаў затануў у возеры Доўгае. Але адразу ж пасля вызвалення, 3 ліпеня 1944 года, пачалося аднаўленне чыгункі. Першы паравоз з Полацка прыбыў у Круляўшчызну 8 ці 9 ліпеня 1944 года.

Пасля вайны ў Зябкі амаль ніхто з яўрэяў не вярнуўся. У асноўным, усе загінулі ў гета ў Празароках і Плісе.

Пасля вайны ў Зябках адразу ж з’явіўся сельсавет, а потым у хуткім часе вёска стала цэнтрам саўгаса. Сельсавет размяшчаўся ў доме яўрэя Субача. Першым старшынёй сельсавета быў Уладзімір Канстанцінавіч Лобзаў. Але ўжо ў 1946 годзе ён загінуў ці ад рук бандытаў, ці ад рук ворагаў савецкай улады. Яго пахавалі на тэрыторыі цяперашняй школы. У пасляваенны час вёска стала хутка развівацца. Сюды ехалі людзі – вёска расла: павялічвалася колькасць жыхароў і гаспадарак. Асноўная частка вёскі забудоўвалася ў 1950-ыя гады. У 1960-ыя гады тут ужо мелася бібліятэка, калгасная кантора.

У пасляваенны час узрасла роля грузавой станцыі. Сюды ў асноўным прывозілі ўгнаенні, а адвозіліся сельскаггаспардарчыя вырабы: бульба, збожжа, буракі і інш. На грузавой станцыі амаль не было пастаянна працуючых людзей. Працаўнікі, якія павінны былі разгружаць вагоны (усяго іх было некалькі чалавек), ці прыязджалі на цягніку, ці прыходзілі з саўгаса. У канцы 1980-ых гг. неабходнасць у грузавой станцыі адпала, і яна, застаўшыся без догляду, пачала разбурацца. А вось значэнне пасажырскай станцыі пасля вайны пачало ўзрастаць. Вакзал аднавіў сваю работу. Будынак вакзала адрамантавалі, праклалі тры пуці, зрабілі новы перон.

У 1960-ыя гады праклалі водаправод і па ўсіх Зябках устанавілі воданапорныя калонкі. У 1960-ых у вёску, у кожную хату, правялі святло. У хаце, што побач з сельсаветам пасля вайны зрабілі пачатковую школу (да 1964 года), а пасля тут быў ФАП (да пач. 1990-ых гадоў). У 1964 годзе Зябкаўскую школу перамясцілі ў цяперашнія будынкі і надалі статус базавай. Школа месціцца ў пяці будынках: две, дзе жылі асаднікі Скрабатун і Шатыбалка, а таксама тры будынкі былі пабудаваны. Тады ж быў закладзены стадыён.

У 1963-70-ых гадах будавалася шаша Полацк – Глыбокае — Вільня, што прайшла непадалёк ад Зябак, і праз Зябкі прайшла шаша, якая злучыла Ушачы і шашу Полацк – Глыбокае — Вільня. У тыя ж гады вуліцы вёскі былі заасфальтаваны, да гэтага ўсюды быў брук. У 1975 годзе — у вёсцы устанавілі помнік байцам, загінуўшым у гады 2-й сусветнай вайны. Пасля вайны, па словах Л.А. Гарнастай, млын перайшоў у рукі саўгаса. Ён быў у стане вырабляць муку вышэйшага гатунку, тут “дзёрлі” крупы з ячменю. Але ўжо ў пачатку 1990-ых ён пачаў губляць сваю неабходнасць. У сярэдзіне 90-ых на млыне стаяў адзін электрычны рухавік. У 1960-ыя гады ля млына была пабудавана лесапілка. Тут распілоўвалі бярвёны на дошкі і габлявалі іх. У 1998 г. лесапілку перанеслі на машынны двор саўгаса.

Беларуская Савецкая Энцыклапедыя дае вось якія звесткі пра Зябкі 1970-80-ых гадоў: “Зябкі. За 44 км на ПнУ ад Глыбокага, 150 км ад Віцебска. 341 жыхар, двароў 132 (1971 г.). Камбінат бытавога абслугоўвання (КБА), 3 магазіны, школа, вакзал, аўтобусны прыпынак, сельсавет, кантора, машынны двор”.

Магазіны: гаспадарчы размяшчаўся ў доме яўрэя Ітмана, дзе працавала жонка Рафаіла, Фаня, а таксама былі пабудаваны два будынкі пад магазіны і мелася чайная. У цяперашнім харчовым магазіне была пякарня, а пазней яшчэ адчынілі сталоўку. У цяперашнім магазіне «Спатканне» раней размяшчалася КБА, там шылі адзенне, прымалі на рамонт тэлевізары і іншую тэхніку, якая потым адвозілася ў Глыбокае на рамонт. У адным з дамоў ля гаспадарчага магазіна некалі мелася кантора сельпо (цэнтр навакольных магазінаў).

Здаецца, што Зябкі вялікая вёска, але адсюль з’язджае моладзь. Пустуе шмат хат. Паўставала пытанне аб закрыцці школы, бо не хапае вучняў. Значную частку жыхароў вёскі складаюць пенсіянеры і дачнікі. Пакуль моладзь жыве — будзе жыць і вёска, моладзі не стане – вёска прападзе. Мне здаецца, што будучае Зябак толькі за турызмам, болей перспектыў не бачна. Побач з Зябкамі самае глыбокае возера Беларусі — Доўгае, недалёка – Галубіцкая пушча, возера Шо і цэнтр Еўропы. Таксама можна адзначыць, што Зябкі размяшчаюцца на гарыстай мясцовасці. Прыгажосць гэтых мясцін таксама прыцягнула б турыстаў. Чым не турыстычны куток Беларусі. Прычым Зябкі знаходзяцца за два кіламетры ад шашы Полацк — Глыбокае. Менавіта па гэтай шашы шматлікія экскурсійныя групы едуць з Полацка, Наваполацка, з Расеі. За пяць кіламетраў ад Зябак у Празароцкай школе знаходзіцца музей Ігната Буйніцкага, бацькі беларускага тэатра. За 14 км, у кірунку Ушач, знаходзіцца вёска Бычкі — малая радзіма Васіля Быкава, дзе знаходзіцца музей. Не хацелася б, каб вёскі знікалі. Я лічу, што вёску Зябкі трэба ператварыць у аграгарадок. І таму, калі вы вырашылі пераехаць жыць з горада ў вёску, прыязджайце ў Зябкі, вам тут спадабаецца.

Аляксей Коц, г. Наваполацк
Апублікавана ў "Вольным Глыбокім"
№29 (276) 14 ліпеня 2005 года