Стоўбцы - фота і помнікі

Гісторыя Стоўбцаў

Горад Стоўбцы (Стоўпцы) - цэнтр Стаўбцоўскага раёна, на правым беразе р. Нёман, чыгуначная станцыя на лініі Мінск—Баранавічы, на аўтадарозе Стоўбцы—Кобрын. За 78 км на ПдЗ ад Мінска, 2,5 км ад аўтамагістралі Брэст—Мінск. 16,8 тыс. ж. (2000).

Паводле некаторых звестак, Стоўбцы існавалі ў 1511 г. У пач. 17 ст. — мястэчка Менскага павета, уласнасць менскага ваяводы А.Слушкі. 23 красавіка 1623 г. кашталян менскі Аляксандр Слушка з жонкай Зоф'яй з Зяновічаў выдалі фундуш на пабудову касцёла. Першы касцёл, асвячоны пад тытулам св. Марыі Магдалены, відавочна, драўляны, быў спалены падчас вайсковых дзеянняў у сяр. 17 ст. У 1639 г. пабудаваны кляштар дамініканцаў. Новы мураваны касцёл кансекраваны пад тытулам св. Казіміра 14 снежня 1675 г. Верагодна, першым прыёрам быў Фабіян Мілашэвіч. Цела пайшоўшага з гэтага света ў 1644 г. айца Фабіяна не паддалося тлену і з пашанай было пахавана ў асвячонай ў яго гонар капліцы зноўзбудаванага касцёла. З таго часу св. Фабіян шануемы ў мясцовага насельніцтва. У скляпеннях касцёла знаходзіліся і пахаванні роду Слушкаў. У верасні 1655 г. у час вайны Расеі з Рэччу Паспалітай 1654—67 гг. разрабаваны і спалены, акупанты знішчылі больш за палову насельніцтва, але хутка мястэчка аднавілася і ў 1669 г. атрымала прывілей на правядзенне таргоў і кірмашоў. У 1706 г. у час грамадзянскай вайны 1700—21 гг. моцна разбураны, але хутка аднавілася і ў 1722 г. атрымала пацвярджэнне на таргі і кірмашы. З пач. 18 ст. ўласнасць С. Дэнгафа, з 1728 г. — князёў Чартарыйскіх, цэнтр графства, 144 двары, царква, касцёл, ратуша?, школа і кляштар са шпіталем, карчма, буйная рачная прыстань з 16 складамі. У 1729 г. мястэчка атрымала магдэбургскае права.

З 1793 г. у Расейскай імперыі, з 12.12.1796 г. цэнтр воласці Менскага павета. У 1799 г. на Нёмане пабудаваны мост, які злучыў Стоўбцы з Новым Свержанем і дарогамі на Нясвіж і Мір. У вайну 1812 г. горад моцна пацярпеў. У 1822 г. адкрыта прыходскае вучылішча. У 1831 г. маёнтак Стоўбцы канфіскаваны ўрадам на карысць дзяржавы з-за падтрымкі Чартарыйскімі паўстання 1830—31 гг. У 1844 г. кляштар дамініканцаў скасаваны. У 19 ст. адна з галоўных рачных прыстаней на Нёмане. Вывозілі збожжа, пяньку, лесаматэрыялы, смалу. Тут будавалі рачныя судны, здабывалі мел і вапну. Былі развіты рамёствы і гандаль. У 1859 г. у Стоўбцах 301 двор, на прыстані 20 дзяржаўных і 17 прыватных складоў (спіхлераў), у 1867 г. — 2035 жыхароў, 310 двароў. У 1860 г. ад Стоўбцаў у Крулявец водным шляхам было вывезена каля мільёна пудоў іржы, пшаніцы, аўса, ячменю і інш. 12 мая 1868 г. касцел пераасвячоны ў праваслаўную царкву св. Марыі Магдалены. У 1869 г. адкрыта народнае вучылішча для хлопчыкаў, у 1875 г. — для дзяўчынак. У 1871 г. з пабудовай чыгункі Масква-Брэст за 2 км ад Стоўбцаў заснавана аднайменная чыгуначная станцыя. У 1874 г. пабудавана запалкавая фабрыка. У 1886 г. у Стоўбцах 1070 жыхароў, 186 двароў, 2 царквы, сінагога, 2 габрэйскія малітоўныя дамы, школа, 20 крам. У 1897 г. на станцыі — 120 жыхароў, 8 двароў. З 2-й паловы 19 да пач. 20 ст. пасля шматлікіх пажараў будаўніцтва Стоўбцаў стала пашырацца ў бок чыгуначнай станцыі. У 1907 г. пабудаваны лесапільня і млын. У маі 1905 г. адбылася буйная забастоўка лесарубаў, у кастрычніку — жалобная дэманстрацыя з нагоды Курлоўскага расстрэлу 1905 г. у Мінску. У 1909 г. адкрыта гарадское вучылішча.

З сакавіка 1918 г. ў складзе абвешчанай БНР. З сакавіка 1921 г. у Польшчы, горад, цэнтр гміны і павета ў Навагрудскім ваяводстве, прыгранічная чыгуначная станцыя, 2956 жыхароў. Будынак былога касцёла вернуты каталікам. У ноч на 4.8.1924 г. камуністычны партызанскі атрад на чале з С.Ваўпшасавым разграміў у Стоўбцах паліцэйскі гарнізон і вызваліў з турмы 150 вязняў. Летам 1929 г. адбылася забастоўка рабочых лесапільнага завода. 15.7.1931 г. ў Стоўбцах арганізавана Беларускае таварыства дабрачыннасці. З 17.9.1939 г. ў БССР, 7,5 тыс. жыхароў. З 15.1.1940 г. цэнтр Стаўбцоўскага раёна, 28.6.1941 г. акупаваны ням. фашыстамі, якія за гады вайны загубілі ў Стоўбцах і раёне 4,9 тыс. жыхароў. 2.7.1944 г. вызвалены. У 1960-я г. касцёл св. Казіміра быў узарваны, знішчэнне выдатнага помніка беларускага дойлідства працягвалася некалькі тыдняў. У 1970 г. — 7,5 тыс. жыхароў, у 1989 г. — 12,1 тыс. У 1977 г. у межы Стоўбцаў увайшла в. Акінчыцы, дзе нарадзіліся Канстанцін Міцкевіч, будучы пісьменнік Якуб КОлас, і грамадзкі і палітычны дзеяч Фабіян Акінчыц.

Горад развіваўся ад Нёмана ў паўночным напрамку, паміж аўтамабільнай дарогай і чыгункай, што абумовіла складаную нерэгулярную квартальную планіроўку. Гістарычны цэнтр знаходзіцца ў паўднёвай частцы горада, у раёне цэнтральнага сквера і сучаснай плошчы Леніна, пры перакрыжаванні восевай магістралі вуліцы Ленінскай з перпендыкулярнымі ёй вуліцамі Гагарына і Першамайскай. Цяпер тут пабудаваны магазіны і кінатэатр. Недалёка ад гістарычнага цэнтра, на вуліцы Савецкай, помнік архітэктуры 1-й паловы 19 ст. — царква св. Ганны. Пры перасячэнні вуліц Ленінскай і Сацыялістычнай сфарміраваўся сучасны адміністрацыйна-грамадскі цэнтр. Гандлёвы цэнтр у паўночнай частцы, вакол прывакзальнай плошчы. Тут размешчана некалькі магазінаў, рэстаран, гасцініца. Новае жыллёвае будаўніцтва вядзецца ў двух мікрараёнах у паўночна-заходняй частцы Стоўбцаў. Мікрараёны абмёжаваыы вуліцай Ленінскай, па другі бок якой знаходзіцца гарадскі парк.

У Стоўбцах працуюць хлебны, малочны, садавіна-гароднінны, механічны заводы, дрэваапрацоўчы камбінат; 3 сярэднія, вячэрняя, пачатковая, спартовая школы, школа мастацтваў, школа-сад, Дом дзіцячай і юнацкай творчасці, 6 дашкольных устаноў, Дом культуры, карцінная галерэя, 2 бібліятэкі, кінатэатр, стадыён, бальніца, паліклініка. Помнікі Вызвалення і Ф.Э.Дзяржынскаму. Мемарыяльная сядзіба Я.Коласа ў Акінчыцах. Помнік архітэктуры — царква Святой Ганны (1825). Захаваўся будынак былой сінагогі і часткова мураваная забудова пач. 20 ст.

У ваколіцах Стоўбцаў — зона адпачынку рэспубліканскага значэння, у якую ўвайшлі Коласаўскі дзяржаўны заказнік, турбаза «Высокі бераг».

Крыніцы:
Сяргей Галоўка
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т.6.
Мінск, "Беларуская Энцыклапедыя", 2001

У.В. Алісейчык, А.І. Валахановіч
Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі. Мінская вобласць
Мінск, Беларуская Энцыклапедыя, 1986

Т.В. Габрусь
Мураваныя харалы
Мінск, "Ураджай", 2001