Architects, sculptors

Wileńscy architekci, rzeźbiarze

Nie spotkałem już nigdzie takiego baroku,
Takich wód przezroczystych i takich obłoków…
Czesław Miłosz

Wielu budowniczych Wilna zniknęło w mrokach historii. Warto wspomnieć tych, o których pamięć przetrwała, choć często w stanie szczątkowym.

Giovanni Cini z Sieny (około 1490—1565)
Architekt i rzeźbiarz okresu renesansu

Od roku 1519 pracował w Polsce. Przebudowywał katedry w różnych miejscach Rzeczypospolitej Obojga Narodów: w Krakowie, Płocku, Opatowie. Od 1529 roku współpracował z Bernardino Zanobi de Gianotti (zwanym Romanus). W Wilnie w roku 1534 mistrzowie zawarli umowę na odbudowę kościoła zamkowego, spalonego w roku 1530. W roku 1542 jeszcze nie ukończona budowla spłonęła. Została odbudowana znów w 1555 roku, jako katedra wileńska. Chociaż następna przebudowa katedry w latach 1610-17 zatarła charakter nadany jej przez mistrzów z Sieny — przekształcając w budowlę barokową, lecz do dzisiaj pozostały w kaplicy Gasztołdów dwa największe skarby rzeźby stworzone przez Jana Cini:
— nagrobek biskupa Pawła Holszańskiego (1555)
— nagrobek Wojciecha Gasztołda z połowy XVI wieku.

Peter de Ry Danckerts (1605—1661)
Mistrz holenderski, architekt i malarz

Był nadwornym architektem króla Władysława IV. Dla Wilna stworzył:
— Freski w nawie głównej kościoła św. Ignacego, które niestety nie przetrwały złośliwości dziejów
— Przebudował na zlecenie biskupa Wołłowicza kaplicę zwaną królewską (1630). Kaplica ta zachowała się bez zmian w czasie kolejnej przebudowy; jak żartuje Juliusz Kłos: „…widocznie uchroniła ją umieszczona przez architekta na gzymsie groźba „Violator hujus operis infelix esto!” (Niszczycielu tego dzieła bądź przeklęty!)”
— Ukończył budowę kaplicy św. Kazimierza w katedrze (1636), rozpoczętą za króla Zygmunta III i jego fundacji
To on nadał kaplicy kształt artystyczny, podziwiany do dzisiaj.

Jan Zaor (XVII wiek)
Architekt z Krakowa

Znany z budowli wykonanych w latach 1638-1676. Były to:
— Kościół św. św. Piotra i Pawła Wilnie (1668-1676)
— Domek Loretański koło kościoła w Gołębiu
— Kościół w Tarłowie (1650)
— Kaplica królewska przy kościele w Kazimierzu Dolnym (1653)
— Kościół kamedułów w Pożajściu (1672-1674).
Jan Zaor zastosował jako pierwszy na ziemiach polskich kolumny w fasadach, uzyskując efekt światłocienia w architekturze.

Pietro Peretti i Giovanni Galli (XVII wiek)
Mistrzowie rzeźby z Mediolanu

Niestety brak bliższych informacji o artystach, znane są tylko ich dzieła:
— Dekoracja kościoła świętych Piotra i Pawła (1677-1682)
— Zdobienia wnętrza kościoła Pana Jezusa na Antokolu (prawdopodobnie)
— Dekoracja pałacu Słuszków przypisywana Pietro Peretti, nie zachowana
— Ołtarz stiukowy w kaplicy św. Kazimierza w katedrze również przypisywany Pietro Peretti
O wspaniałych twórcach w Wilnie opowiadają ich przepiękne dzieła w kościele świętych Piotra i Pawła — na szczęście zachowane; obejmujące ponad 2000 wspaniałych, wymownych rzeźb i płaskorzeźb.
Są to najwspanialsze dzieła, które może stworzyć dłoń rzeźbiarza. I zapierający dech „teatr życia”.

Jan Krzysztof Glaubitz (1700—1767)
Architekt, rzeźbiarz, twórca „wileńskiego baroku”

Najwybitniejszy architekt Wilna, pracujący tu od roku 1737. Twórca słynnych „falujących” fasad, smukłych, ażurowych wieżyczek o harmonijnych liniach, przestrzennych, monumentalnych ołtarzy i pięknych detali architektonicznych. Mistrz wytwornych linii, subtelnej ornamentyki i gry światła. Jego dziełem są liczne wileńskie kościoły:
— Ewangelicko-luterański (1738-42)
— Św. Katarzyny (1741-43)
— Świętych Janów (1738-49)
— Wielka Synagoga, wnętrze
— Cerkiew św. Ducha (1749-53)
— Misjonarzy (1750-56)
— Brama kościoła Bazylianów (po 1761)
— Domy mieszkalne Wilna, zniszczone w pożarach 1737, 1748 i 1749 roku
— Ratusz wileński (1749)

Przypisuje się mu także przebudowę innych kościołów w mieście. Poza Wilnem znane są wspaniałe budowle autorstwa Glaubitza:
— Kościół i klasztor karmelitów w Głębokim (około 1754)
— Kościół i klasztor bazylianów w Berezweczu (1756-67)
— Katedra w Połocku (1748-65)
Wiele jego dzieł nie przetrwało, jak synagoga, ratusz, kościół w Berezweczu. W wielu budowlach jego dzieło zostało zatarte. Ale to J. K. Glaubitz stworzył wyjątkowy i urokliwy barok wileński, którego nie można „spotkać nigdzie na świecie”.

Tommaso Righi (1727—1802)
Wybitny rzymski rzeźbiarz, przedstawiciel sztuki baroku

Sławny w Rzymie, gdzie ozdabiał rzeźbami i sztukaterią liczne świątynie. Prawdopodobnie po roku 1772 został nadwornym rzeźbiarzem króla Stanisława Augusta. Znane są jego rzeźby w Warszawskich Łazienkach „Wisła” i „Bug”. Sprowadzony do Wilna przez biskupa Massalskiego w 1784 roku. Tu wykonał dekoracje świeżo przebudowanej katedry.
Jego dziełem są wszystkie rzeźby fasady zachodniej:
— W tympanonie rzeźba „Ofiara Noego”
— W niszach między pilastrami portyku – postaci czterech ewangelistów
— Powyżej rzeźb ewangelistów — pięć płaskorzeźb z dziejów apostolskich
— Po obu stronach portyku, w niszach, ogromne posągi Mojżesza i Abrahama
Wewnątrz, w nawach bocznych od strony prezbiterium:
— Posąg „Miłość Boga”
— Posąg „Miłość bliźniego”
— Poza katedrą — dekoracja pałacu w Werkach, nie zachowana
Dekoracja rzeźbiarska Righi`ego na najważniejszej świątyni Wilna, katedrze, przypomina holenderskiego mistrza, który zdobił miasto.

Marcin Knackfus (1742—1821)
Architekt, prekursor klasycyzmu w architekturze wileńskiej

Profesor, pierwszy kierujący katedrą architektury uniwersytetu, popularyzator stylu klasycystycznego opartego na wzorach starorzymskich. Niektóre z jego dzieł:
— Obserwatorium Astronomiczne uniwersytetu (1782-88)
— „Sala Biała” uniwersytetu
— Rzeźbione plafony biblioteki uniwersyteckiej (nie istniejące), wykonane w połowie XVIII wieku
— Nowy Arsenał (przebudowa w połowie XVIII wieku)
— Pałac Brzostowskich
— Pałac Łopacińskich-Sulistrowskich
— Pałac Tyzenhauzów-Wittinghoffów
— Pałac de Reussów
— Pałac Abramowiczowej
— Ołtarz kościoła Wszystkich Świętych
— Inwentaryzacja Starego Zamku i koszar, regulacja ulic i placów w dzielnicy Pohulanka
— Założenia budowy pałacu w Werkach
Piękne budowle Marcina Knakfusa dodają urody ulicom Wilna.

Wawrzyniec Gucewicz (1753—1798)
Architekt, najwybitniejszy przedstawiciel klasycyzmu wileńskiego

Następca M. Knackfusa na katedrze architektury uniwersytetu. Reprezentował w architekturze surowy klasycyzm czerpiący wzorce ze sztuki antycznej wzbogacone o europejskie okresu oświecenia. Jego dzieła to:
— Przebudowa katedry (1777-1798)
— Zespół pałacowy w Werkach, częściowo tylko zachowany (1780-1792)
— Ratusz wileński (1781-83)
— Przebudowa pałacu biskupiego (1792), zburzonego i zbudowanego na nowo w XIX wieku
— Przebudowa pałacu Tyszkiewiczów (1783)
— Poza Wilnem pałace magnackie (Chreptowiczów, Pociejów, Paców, Radziwiłłów)
— Kościół w Janowie koło Kowna
— Katedra w Mejszagole

Monumentalne, przestrzenne budowle o surowej i eleganckiej dekoracji przetrwały. Zmarł młodo wskutek wypadku przy budowie swego życia – katedrze. Choć uważa się, że spoczął na Rossie, tablica nagrobna na kościele św. Stefana temu przeczy:

„D. O. M.
Tu w Bogu spoczywa
Wawrzyniec Gucewicz Architekt
Profesor Akademii Wileńskiej
Zmarły w 1798 roku
W 45 swojego życia
Prosi o westchnienie do Boga
Za swoją duszę.”

Karol Podczaszyński (1790—1860)
Architekt, rzeźbiarz, kontynuator stylu klasycznego

Profesor architektury, projektant wielu wileńskich budowli, autor dekoracji. Jego działami są:
— Aula kolumnowa uniwersytetu (1814-18)
— Odbudowa i przebudowa kościoła św. Bartłomieja (1824)
— Kierowanie przebudową pałacu biskupiego na pałac gubernatorski (1824-27) według projektu Stasowa
— Restauracja kościoła świętych Janów (1827-28); kontrowersyjne usunięcie barokowego wystroju i barokowych ołtarzy prezbiterium; tablica nagrobna H. Stroynowskiego
— Kościół ewangelicko-reformowany (1830-35)
— Restauracja wnętrza katedry (1837-38) i usunięcie barokowej dekoracji; ołtarz w kaplicy Kieżgajłów i wystrój kaplicy Grobu Pańskiego

Wydał kilka książek z dziedziny architektury. Dwie z nich dotyczą estetyki wyrobów przemysłowych, co było ewenementem w jego czasie. Zmarł w Wilnie, pochowany na Rossie.

Kazimierz Jelski (1782—1876)
Rzeźbiarz, profesor uniwersytetu

Większość dorobku artysty zaginęła, ocalały nieliczne:
— Dekoracja i posągi ołtarza głównego w kościele świętych Piotra i Pawła (1804)
— Dekoracja rzeźbiarska Sali Kolumnowej UW – kapitele kolumn i płaskorzeźby (1817), zniszczone
— Popiersia profesorów uniwersytetu w Sali Kolumnowej (1818; ocalało 5)
— Płaskorzeźba „Chrystus nauczający rzesze” w tympanonie kościoła ewangelicko-reformowanego (około 1835)
— Rzeźby w portykach bocznych katedry – postaci królów i świętych zakonu jezuitów
— Rzeźby świętych na szczycie katedry, zniszczone po II wojnie światowej
— Popiersie H. Stroynowskiego do epitafium w kościele świętych Janów
— Liczne medaliony i popiersia osób mu współczesnych i postaci historycznych, rzeźby nagrobne i religijne
— Figury świętych w kościele w Krasławiu
Jego dzieła wcześniejsze mają znamiona baroku, późniejsze – klasycyzmu. Zmarł w Wilnie, brak przekazu o miejscu wiecznego spoczynku.

Antoni Wiwulski (1877—1919)
Architekt, rzeźbiarz. Prekursor modernizmu i konstrukcji z żelbetonu

Rozgłos przyniosły mu dzieła:
— „Pomnik Grunwaldzki” w Krakowie (1910);
— Pomnik Trzech Krzyży w Wilnie (1915—16);
— płyta ku czci Tadeusza Kościuszki w kościele św. Janów;
— projekt pomnika T. Kościuszki w Waszyngtonie (nie zrealizowany);
— wileński kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa, niedokończony z powodu wybuchu wojny (1913—18); zniszczony w 1945 roku.
Zmarł w Wilnie, pochowany na Rossie.

Bolesław Bałzukiewicz (1879—1935)
Rzeźbiarz, profesor Wydziału Sztuk Pięknych uniwersytetu

Jeden z organizatorów życia kulturalnego w okresie międzywojennym; działający aktywnie w Wileńskim Towarzystwie Artystów Plastyków. Jego dzieła, to:
— Kapliczka św. Jacka na Pohulance (1901)
— Współpraca z A. Wiwulskim przy „Pomniku Grunwaldzkim” w Krakowie (1910)
— Popiersie Stanisława Moniuszki przed kościołem św. Katarzyny (1922)
— Epitafium arcybiskupa-metropolity Jana Cieplaka w katedrze (1926)
— Pomnik Józefa Montwiłła przed kościołem Franciszkanów (1932)
— Pomnik nagrobny Joachima Lelewela na Rossie (1932)
— Płyta nagrobna Antoniego Wiwulskiego na Rossie
— Popiersie Adama Mickiewicza
— Liczne rzeźby grupowe, jak „Emigranci”, „Sieroty”, „Wojna”
Wiele jego dzieł zaginęło lub uległo zniszczeniu; jak „Orzeł” jego dłuta na Kaplicy Ostrobramskiej. Zmarł w Wilnie, pochowany na Rossie.

Stanislovas Kuzma
Litewski rzeźbiarz współczesny

Wykonał między innymi:
— Statuę „Strażnik” w miejscu dawnej Bramy Trockiej, w pozostałym fragmencie murów miejskich, koło pałacu Umiastowskich (1973)
— Rekonstrukcję posągów wieńczących szczyt katedry (1979)
— Rzeźbę „Święto Muz” na Narodowym Teatrze Dramatycznym (1981)
— „Pietę” na cmentarzu Antokolskim upamiętniającą poległych pod wieżą telewizyjną w 1991 roku (1995)
Jego piękne dzieła kontynuują tradycję artystyczną Wilna.

A.O.
Na podstawie:
— "Encyklopedia Kresów", Wydawnictwo Kluszczyсski, Kraków
— Wikipedia, wolna encyklopedia
— Wiem
— jstor.org
— Culture.pl
— Juliusz Kłos, "Wilno, Przewodnik Krajoznawczy", Wyd. Oddziału Wileńskiego Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, Wilno 1923
—Tomas Venclova, "Wilno", R. Paknio Leidykla, Wilno 2001, 2002