Выбраныя здымкі
Галоўны фасад касьцёла, званіца і ўваход у віленскі ўніверсітэт (з пуцяводніка Т. Вэнцлавы \'Вільня\') |
Галоўны алтар Фота © Иван Бай |
Галоўны алтар. Фрагмент Фота © Мікалай Крук |
Адным з самых велічных і самабытных гатычных помнікаў Вялікага княства Літоўскага з’яўляецца касцёл св. Яна ў Вільні. Яго гісторыя пачалася ў 1387 г., калі на гарадской гандлёвай плошчы быў пабудаваны драўляны касцёл, фундатарам якога выступіў вялікі князь літоўскі і кароль польскі Уладзіслаў Ягайла. Гэта быў першы парафіяльны касцёл Вільні. Ён прастаяў нядоўга і быў спалены ў час нападу крыжакоў у 1390 г.
На месцы гэтага храма ў канцы ХIV — першай чвэрці ХV ст. быў пастаўлены мураваны касцёл, асвячоны ў 1427 г. пад назвай касцёла св. Яна Хрысціцеля і св. Яна Евангеліста біскупамі куяўскім Міхалам і плоцкім Станіславам [1]. Ён моцна пацярпеў ад пажараў 1510 і 1530 гг. У час рамонту да крайніх праслаў бакавых фасадаў усходняй часткі кафалікона былі прыбудаваны дзве капліцы, а франтону галоўнага фасада нададзены формы архітэктуры паўночнаеўрапейскага Адраджэння [2]. У 1568 г. у Вільні з’явіліся езуіты, для якіх віленскі епіскап В.Пратасевіч купіў побач з храмам на вуліцы Біскупскай (цяпер — Універсітэта) мураваную пабудову. Будаўніцтва езуітамі ўласнага касцёла ў Вільні не мела поспеху. Карыстацца касцёлам св. Яна ім не дазволіў яго пробашч іспанец Педра Руіз дэ Морас [3].
У 1571 г. вялікі князь літоўскі і кароль польскі Жыгімонт Аўгуст, якому належала права патранату над касцёлам, перадаў яго езуітам, якія прыбылі ў Вільню з Брунсберга (Паўночная Германія) [4]. Да 1773 г. ён належаў ордэну езуітаў, якія заcнавалі пры ім калегіум, ператвораны вялікім князем літоўскім і каралём польскім Стэфанам Баторыем у 1579 г. у езуіцкую акадэмію [5]. У 1588 г. на сродкі маршалка Вялікага княства Літоўскага Альберта Радзівіла ў храме быў устаноўлены велічны арган, які па магутнасці гучання не меў сабе роўных у ВКЛ. Паміж 1574 і 1588 гг. на гатычных мурах таўшчынёй 2,3 м была надбудавана рэнесансная частка вежы-званіцы. У 1592 г., па заказу віленскіх цэхаў шаўцоў і рымараў, да апорных слупоў былі прыбудаваны алтары на адмысловых узвышэннях у выглядзе каплічак. У час вялікага пажару ў Вільні 1 ліпеня 1610 г. згарэлі дах касцёла і ўся прылягаючая да помніка драўляная забудова. Але інтэр’ер храма не быў пашкоджаны [6].
У першай палове ХVII ст. да бакавых фасадаў касцёла былі прыбудаваны некалькі капліц у стылі ранняга барока. Так, напрыклад, цэх злотнікаў у 1627 г. на свае сродкі заказаў будаўніцтва капліцы св. Барбары. У 1629 г. паўстала капліца роду Пясецкіх [7]. У 1637 г. была ўзведзена новая капліца — св. Станіслава Косткі. Над уваходам у храм існавалі хоры, якія ішлі ўздоўж паўночнай сцяны да сакрысціі.
У 1655 г. казакі захапілі Вільню і падпалілі горад. Пажар ахапіў і касцёл св. Яна і вежу-званіцу. У 1660 г. Вільню вызвалілі войскі гетмана Міхала Паца, аднак аднаўленне касцёла з-за недахопу сродкаў было адкладзена на больш позні тэрмін. У 1674 г. яго скляпенні, пашкоджаныя пажарам, пад уздзеяннем атмасферных ападкаў абваліліся. У аднаўленні храма ўдзельнічаў езуіцкі майстар Ян Толкач. У 1698 г. была ўзведзена новая сакрысція. У пачатку ХVIII стст. былі ўзведзены капліцы св. Ганны, Добрай Рады, перабудавана капліца св. Барбары ў стылі барока. У 1731 г. над уваходам былі пабудаваны новыя драўляныя хоры, багата аздобленыя разьбой. У 1732 г. абвалілася чарапіца на паўночным схіле даху, якая значна пашкодзіла капліцы. Пры рамонце даху быў перароблены заходні франтон. У 20—30-я гг. ХVIII ст. інтэр’ер храма ўпрыгожылі шматлікія абразы і разныя алтары [8]. У выяўленых польскім даследчыкам Е.Лапацінскім архіўных дакументах захаваліся прозвішчы майстроў: скульптараў, пазалотчыкаў, арганістаў, маляроў, сталяроў, што ўпрыгожвалі касцёл св. Яна. Сярод іх вядомы бацька і сын — Ян Пётжэль-старэйшы і Ян Пётжэль-малодшы, Готфрыд Мюлер, Юзаф і Марыян Міхальцы, Абрам Вюртнер, Ян Готар Беркхоф, Ярнушэўскі, Гейшар, Бовэ, Ян Караль Фрэзер, Ян Себер’е, Ян Кураўскі, Радык [9]. Так, Ян Караль Фрэзер вырабіў для касцёла 22 драўляныя скульптуры святых. Працай гэтых майстроў кіраваў архітэктар Расале.
У пажары, які адбыўся 2 чэрвеня 1737 г., выгарала частка Вільні з касцёламі св. Магдалены, св. Ігнація, францысканцаў, дамініканцаў. Полымя ахапіла таксама касцёл св. Яна з вежай-званіцай і калегіум. Згарэлі драўляныя алтары, крыжы, амаль што ўсе абразы, новы арган і нават труны ў капліцах. Уцалела толькі сакрысція, дзверы якой былі пакрыты жалезам. Пасля гэтага пажару ў віленскіх храмах амаль што не ўжывалі драўляную аздобу і скульптуру. Таму ў познебарочнай аздобе інтэр’ераў віленскіх касцёлаў шмат ляпніны, мармуру і архітэктурных дэталяў з матэрыялаў, якія яго імітавалі.
Аднаўляўся касцёл св. Яна пад кантролем рэктара езуіцкай акадэміі Юзафа Садоўскага. Праект рэстаўрацыі распрацаваў віленскі архітэктар Я.К.Глаўбіц, які па веравызнанню быў пратэстант, але, за вялікае ўзнагароджанне, працаваў у віленскіх езуітаў у 1737—1748 гг. [10]. Разам з ім працавалі скульптары Ян Гедэль, які стварыў чатыры барочныя скульптуры для галоўнага фасада касцёла, а таксама Юзаф Вашчынскі, які вырабіў сем скульптур для алтароў і храма. Магчыма, Гедэль з’яўляецца таксама творцам дваццаці чатырох фігур св. Яна для бакавых алтароў [11].
Для касцёла былі адліты новыя званы. За працу яшчэ ў 1738 г. узяўся слуцкі майстар-ліцейшчык Ян Тамашэвіч, які вырабіў галоўны і самы вялікі са званоў. Аднак зімой ад вялікіх маразоў звон патрэскаўся. Езуіты вырашылі шукаць замежных майстроў-ліцейшчыкаў і прапанавалі гэту работу Яну Якубу Дорману з Крулеўца, які і вырабіў званы для касцёла св. Яна.
Пры аднаўленні храма спачатку накрылі чарапіцай дах, затым атынкавалі ўнутры сцены і скляпенні, збудавалі мураваныя хоры, устанавілі вялікія вокны з празрыстага шкла, распачалі будаўніцтва мураваных алтароў і выраб падлогі з мармуровых плітак. 23 кастрычніка 1740 г. у дзень св. Яна Кантэга, духоўнага патрона Віленскай езуіцкай акадэміі, адбылося першае набажэнства ў амаль што адноўленым касцёле.
У 1745 г. храм быў асвячоны, але яго рэканструкцыя працягвалася. Так, у 1741—1746 гг. над аздобай галоўнага алтара працаваў вядомы тады скульптар Міхал Шыцк. У 1743—1754 гг. Якуб Грым выканаў у храме дэкор з пафарбаванага гіпсу, які імітаваў мармур. Але адным езуіцкім майстрам было не пад сілу зрабіць астатнія алтары, праца над якімі доўжылася з 1738 да 1762 г. [12]. З-за недахопу сваіх майстроў віленскія езуіты запрасілі свецкіх, але толькі адзін з іх, Ян Фран Малішэўскі, пакінуў сваё прозвішча на фрызе галоўнага алтара.
У той жа час па праекту Я.К.Глаўбіца была запланавана пераробка галоўнага фасада [13]. Для гэтай мэты рабочыя разабралі прытвор пры ўваходзе і зрабілі падмурак для барочнай прыбудовы, якая закрыла ранейшы гатычны галоўны фасад з рэнесанснымі і раннебарочнымі напластаваннямі. У 1748 г., праз тры гады пасля такой значнай рэканструкцыі, зноў адбыўся пажар у Вільні, які знішчыў толькі дах касцёла. У 1756—1758 гг. унутраныя контрфорсы храма былі размаляваны пад мармур. У 1768 г. кашталян трокскі Тадэвуш Агінскі перабудаваў капліцу Божага цела па праекту мясцовага езуіцкага архітэктара ксяндза Габрыэля Лянкевіча, які атрымаў архітэктурную адукацыю ў Рыме ў 1762—1765 гг. Гэта капліца стала першым будынкам у стылі класіцызму ў Вільні.
У 1825—1828 гг. касцёл быў часткова рэканструяваны ў стылі класіцызму пад кіраўніцтвам архітэктара К.Падчашынскага. З інтэр’ера вынеслі трынаццаць прыкалонных алтароў і замест іх на кансолях паставілі скульптуры св. Яна, выкананыя К. Ельскім. Аднак у алтарнай частцы захавалася яшчэ дзесяць алтароў з дваццаці трох, размяшчэнне якіх уяўляе унікальную барочную кампазіцыю. Так, за трыма алтарамі цэнтральнага нефа на рознай вышыні па контуру апсіды стаялі яшчэ сем алтароў. Алтары ў апсідзе былі аб’яднаны праходам з лесвіцамі і ўяўлялі сабой інтэр’ерны ансамбль выключнай прыгажосці, які спалучаў спакойную тэктанічнасць з маляўнічай пластыкай. Акрамя таго, была знята выкананая ў тэхніцы стука ляпніна слупоў і замаляваны фрэскі. Разабралі таксама капліцу, якая прылягала да цэнтральнага прасла паўднёвага фасада. На яе месца паставілі класічны порцік з чатырма карынфскімі калонамі. У 1839 г. у храм быў прывезены арган з Полацка (з касцёла св. Стафана). У 1898 г. дзевяць акон прэсбітэрыя былі ўпрыгожаны вітражамі [14].
У канцы ХIХ—пачатку ХХ ст. у інтэр’еры касцёла былі ўстаноўлены некалькі мемарыяльных помнікаў дзяржаўным і культурным дзеячам ВКЛ: рэктару Віленскага універсітэта І.Страйноўскаму, паэту А.Міцкевічу, кіраўніку паўстання 1794 г. Т.Касцюшку, кампазітару С.Манюшку. У 1965—1978 гг. была праведзена рэстаўрацыя ўсяго архітэктурнага комплексу касцёла св. Яна пад кіраўніцтвам архітэктара Р. Яловецкаса, гісторыка Т.Дамбраўскайтэ, мастака А.Каліцітэ. Пасля рэстаўрацыі ў храме адкрылі Музей прагрэсіўнай навуковай думкі Віленскага універсітэта [15].
Архітэктоніка сучаснага касцёла даволі складаная для вызначэння. Агульныя памеры помніка 51,4х33,75 м. Аснову храма складае трохнефавая зальная пабудова, якая з усходу заканчваецца не традыцыйна выдзеленай алтарнай апсідай, а трохграннай алтарнай сцяной, што з’яўляецца прыкметай готыкі. Сцены алтарнай часткі і бакавых фасадаў кафалікона прарэзаны высокімі стральчатымі вокнамі, якія аформлены складана-прафіляванай цэглай.
Галоўнаму фасаду ўласціва насычанае аб’ёмнай пластыкай познебарочнае вырашэнне. Сцяна паўднёвага фасада ўмацавана звонку контрфорсамі. На паўночным фасадзе цалкам захаваўся толькі адзін контрфорс. Астатнія былі разабраны на вышыню капліц. Да шэрага контрфорсаў былі далучаны сцены капліц, якія прымыкаюць да бакавых фасадаў храма. У адрозненне ад кафалікона сцены прэсбітэрыя і алтарнай часткі ўмацаваны ўнутранымі контрфорсамі. Тарэц даху ўсходняга фасада завяршаецца франтонам, якому таксама нададзены крывалінейныя барочныя абрысы. Інтэр’ер храма перакрыты крыжовымі скляпеннямі. Звонку роўнавысокія аб’ёмы кафалікона і прэсбітэрыя вылучаны больш нізкім дахам алтарнай часткі.
Недалёка ад паўднёва-заходняга вугла храма ўзвышаецца вежа-званіца, якая крыху выступае за лінію галоўнага фасада. У сваёй аснове яна захавала гатычныя сцены, пазней апрацаваныя і надбудаваныя ў стылі барока і часткова класіцызму. Яна мае квадратную форму, шмат’ярусную сіметрычную аб’ёмную кампазіцыю. Сцены прарэзаны высокімі паўцыркульнымі аконнымі праёмамі. У пластычным афармленні яе фасадаў выкарыстаны вуглавыя пілястры, калонкі, шырокія карнізныя паясы. Вянчае званіцу высокі фігурны дах шлемавіднай формы, выкананы ў стылі барока.
1 Architektura gotycka w Polsce. Katalog zabytków. Red. A. Włodarka. W-wa, 1995. Т. 2. S. 265.
2 Jaloveckas R., Dambrauskaité T. Buv. Šv. Jono bažnyčios vilniuje restauraciniai tyrimai // Architektūros paminklai. T. 2. Vilnus, 1972. Р.103.
3 Paszenda J. Kościół Św. Jana w Wilne w okresie jezuickim 1571—1773 // Kwartalnik Architektury i Urbanistyki. W-wa, 1985. R. XXX. Z. 3. S. 266.
4 Baliński M. Historia miasta Wilna. Wilna, 1837. T. 2. S. 107.
5 Францкевич В. Краткое описание римско-католических костёлов г. Вильни // Труды девятого археологического съезда в Вильне 1893. М., 1897. T. 2. С. 206.
6 Kasperavičienė A. Vilniaus universiteto rūmų stilių raida // Architektūros paminklai. Vilnus, 1984. № 8. Р. 4.
7 Łopaciński E. Materiały do dziejów rzemiosła artystycznego w Wielkiem Księstwie Litewskiem (XV—XIX). W-wa, 1946. № 126.
8 Paszenda J. Kościół Św. Jana w Wilne w okresie jezuickim 1571—1773. S. 270—271.
9 Łopaciński E. Materiały do dziejów rzemiosła artystycznego w Wielkiem Księstwie Litewskiem (XV—XIX). № 588, 596.
10 Paszenda J. Kościół Św. Jana w Wilne w okresie jezuickim 1571—1773. S. 277.
11 Drema V. Materiały do historii sztuki Wielkego Księstwa Litewskiego. Jan Krzysztof Glaubitz. Jan Hedel. Jan Melich // Biuletyn Historii Sztuki. W-wa, 1980. R. XLII. № 1. S. 63.
12 Paszenda J. Stiuki wileńskie XVIII wieku w świetle archiwów jezuickich // Biuletyn Historii Sztuki. W-wa, 1974. R. XXXVI. № 2. S. 161.
13 Lorentz S. Jan Krzysztof Glaubitz. W-wa, 1937. S. 29.
14 Paszenda J. Kościół Św. Jana w Wilne w okresie jezuickim 1571—1773. S. 277—278.
15 Jankeviciené A. Kulto pastatai // Lietuvos architektūros istorija. Nuo seniausių laiku iki XVII a. vidurio. Red. J. Minkevičius. Vilnius, 1987. T. 1. P. 130—132.
На месцы гэтага храма ў канцы ХIV — першай чвэрці ХV ст. быў пастаўлены мураваны касцёл, асвячоны ў 1427 г. пад назвай касцёла св. Яна Хрысціцеля і св. Яна Евангеліста біскупамі куяўскім Міхалам і плоцкім Станіславам [1]. Ён моцна пацярпеў ад пажараў 1510 і 1530 гг. У час рамонту да крайніх праслаў бакавых фасадаў усходняй часткі кафалікона былі прыбудаваны дзве капліцы, а франтону галоўнага фасада нададзены формы архітэктуры паўночнаеўрапейскага Адраджэння [2]. У 1568 г. у Вільні з’явіліся езуіты, для якіх віленскі епіскап В.Пратасевіч купіў побач з храмам на вуліцы Біскупскай (цяпер — Універсітэта) мураваную пабудову. Будаўніцтва езуітамі ўласнага касцёла ў Вільні не мела поспеху. Карыстацца касцёлам св. Яна ім не дазволіў яго пробашч іспанец Педра Руіз дэ Морас [3].
У 1571 г. вялікі князь літоўскі і кароль польскі Жыгімонт Аўгуст, якому належала права патранату над касцёлам, перадаў яго езуітам, якія прыбылі ў Вільню з Брунсберга (Паўночная Германія) [4]. Да 1773 г. ён належаў ордэну езуітаў, якія заcнавалі пры ім калегіум, ператвораны вялікім князем літоўскім і каралём польскім Стэфанам Баторыем у 1579 г. у езуіцкую акадэмію [5]. У 1588 г. на сродкі маршалка Вялікага княства Літоўскага Альберта Радзівіла ў храме быў устаноўлены велічны арган, які па магутнасці гучання не меў сабе роўных у ВКЛ. Паміж 1574 і 1588 гг. на гатычных мурах таўшчынёй 2,3 м была надбудавана рэнесансная частка вежы-званіцы. У 1592 г., па заказу віленскіх цэхаў шаўцоў і рымараў, да апорных слупоў былі прыбудаваны алтары на адмысловых узвышэннях у выглядзе каплічак. У час вялікага пажару ў Вільні 1 ліпеня 1610 г. згарэлі дах касцёла і ўся прылягаючая да помніка драўляная забудова. Але інтэр’ер храма не быў пашкоджаны [6].
У першай палове ХVII ст. да бакавых фасадаў касцёла былі прыбудаваны некалькі капліц у стылі ранняга барока. Так, напрыклад, цэх злотнікаў у 1627 г. на свае сродкі заказаў будаўніцтва капліцы св. Барбары. У 1629 г. паўстала капліца роду Пясецкіх [7]. У 1637 г. была ўзведзена новая капліца — св. Станіслава Косткі. Над уваходам у храм існавалі хоры, якія ішлі ўздоўж паўночнай сцяны да сакрысціі.
У 1655 г. казакі захапілі Вільню і падпалілі горад. Пажар ахапіў і касцёл св. Яна і вежу-званіцу. У 1660 г. Вільню вызвалілі войскі гетмана Міхала Паца, аднак аднаўленне касцёла з-за недахопу сродкаў было адкладзена на больш позні тэрмін. У 1674 г. яго скляпенні, пашкоджаныя пажарам, пад уздзеяннем атмасферных ападкаў абваліліся. У аднаўленні храма ўдзельнічаў езуіцкі майстар Ян Толкач. У 1698 г. была ўзведзена новая сакрысція. У пачатку ХVIII стст. былі ўзведзены капліцы св. Ганны, Добрай Рады, перабудавана капліца св. Барбары ў стылі барока. У 1731 г. над уваходам былі пабудаваны новыя драўляныя хоры, багата аздобленыя разьбой. У 1732 г. абвалілася чарапіца на паўночным схіле даху, якая значна пашкодзіла капліцы. Пры рамонце даху быў перароблены заходні франтон. У 20—30-я гг. ХVIII ст. інтэр’ер храма ўпрыгожылі шматлікія абразы і разныя алтары [8]. У выяўленых польскім даследчыкам Е.Лапацінскім архіўных дакументах захаваліся прозвішчы майстроў: скульптараў, пазалотчыкаў, арганістаў, маляроў, сталяроў, што ўпрыгожвалі касцёл св. Яна. Сярод іх вядомы бацька і сын — Ян Пётжэль-старэйшы і Ян Пётжэль-малодшы, Готфрыд Мюлер, Юзаф і Марыян Міхальцы, Абрам Вюртнер, Ян Готар Беркхоф, Ярнушэўскі, Гейшар, Бовэ, Ян Караль Фрэзер, Ян Себер’е, Ян Кураўскі, Радык [9]. Так, Ян Караль Фрэзер вырабіў для касцёла 22 драўляныя скульптуры святых. Працай гэтых майстроў кіраваў архітэктар Расале.
У пажары, які адбыўся 2 чэрвеня 1737 г., выгарала частка Вільні з касцёламі св. Магдалены, св. Ігнація, францысканцаў, дамініканцаў. Полымя ахапіла таксама касцёл св. Яна з вежай-званіцай і калегіум. Згарэлі драўляныя алтары, крыжы, амаль што ўсе абразы, новы арган і нават труны ў капліцах. Уцалела толькі сакрысція, дзверы якой былі пакрыты жалезам. Пасля гэтага пажару ў віленскіх храмах амаль што не ўжывалі драўляную аздобу і скульптуру. Таму ў познебарочнай аздобе інтэр’ераў віленскіх касцёлаў шмат ляпніны, мармуру і архітэктурных дэталяў з матэрыялаў, якія яго імітавалі.
Аднаўляўся касцёл св. Яна пад кантролем рэктара езуіцкай акадэміі Юзафа Садоўскага. Праект рэстаўрацыі распрацаваў віленскі архітэктар Я.К.Глаўбіц, які па веравызнанню быў пратэстант, але, за вялікае ўзнагароджанне, працаваў у віленскіх езуітаў у 1737—1748 гг. [10]. Разам з ім працавалі скульптары Ян Гедэль, які стварыў чатыры барочныя скульптуры для галоўнага фасада касцёла, а таксама Юзаф Вашчынскі, які вырабіў сем скульптур для алтароў і храма. Магчыма, Гедэль з’яўляецца таксама творцам дваццаці чатырох фігур св. Яна для бакавых алтароў [11].
Для касцёла былі адліты новыя званы. За працу яшчэ ў 1738 г. узяўся слуцкі майстар-ліцейшчык Ян Тамашэвіч, які вырабіў галоўны і самы вялікі са званоў. Аднак зімой ад вялікіх маразоў звон патрэскаўся. Езуіты вырашылі шукаць замежных майстроў-ліцейшчыкаў і прапанавалі гэту работу Яну Якубу Дорману з Крулеўца, які і вырабіў званы для касцёла св. Яна.
Пры аднаўленні храма спачатку накрылі чарапіцай дах, затым атынкавалі ўнутры сцены і скляпенні, збудавалі мураваныя хоры, устанавілі вялікія вокны з празрыстага шкла, распачалі будаўніцтва мураваных алтароў і выраб падлогі з мармуровых плітак. 23 кастрычніка 1740 г. у дзень св. Яна Кантэга, духоўнага патрона Віленскай езуіцкай акадэміі, адбылося першае набажэнства ў амаль што адноўленым касцёле.
У 1745 г. храм быў асвячоны, але яго рэканструкцыя працягвалася. Так, у 1741—1746 гг. над аздобай галоўнага алтара працаваў вядомы тады скульптар Міхал Шыцк. У 1743—1754 гг. Якуб Грым выканаў у храме дэкор з пафарбаванага гіпсу, які імітаваў мармур. Але адным езуіцкім майстрам было не пад сілу зрабіць астатнія алтары, праца над якімі доўжылася з 1738 да 1762 г. [12]. З-за недахопу сваіх майстроў віленскія езуіты запрасілі свецкіх, але толькі адзін з іх, Ян Фран Малішэўскі, пакінуў сваё прозвішча на фрызе галоўнага алтара.
У той жа час па праекту Я.К.Глаўбіца была запланавана пераробка галоўнага фасада [13]. Для гэтай мэты рабочыя разабралі прытвор пры ўваходзе і зрабілі падмурак для барочнай прыбудовы, якая закрыла ранейшы гатычны галоўны фасад з рэнесанснымі і раннебарочнымі напластаваннямі. У 1748 г., праз тры гады пасля такой значнай рэканструкцыі, зноў адбыўся пажар у Вільні, які знішчыў толькі дах касцёла. У 1756—1758 гг. унутраныя контрфорсы храма былі размаляваны пад мармур. У 1768 г. кашталян трокскі Тадэвуш Агінскі перабудаваў капліцу Божага цела па праекту мясцовага езуіцкага архітэктара ксяндза Габрыэля Лянкевіча, які атрымаў архітэктурную адукацыю ў Рыме ў 1762—1765 гг. Гэта капліца стала першым будынкам у стылі класіцызму ў Вільні.
У 1825—1828 гг. касцёл быў часткова рэканструяваны ў стылі класіцызму пад кіраўніцтвам архітэктара К.Падчашынскага. З інтэр’ера вынеслі трынаццаць прыкалонных алтароў і замест іх на кансолях паставілі скульптуры св. Яна, выкананыя К. Ельскім. Аднак у алтарнай частцы захавалася яшчэ дзесяць алтароў з дваццаці трох, размяшчэнне якіх уяўляе унікальную барочную кампазіцыю. Так, за трыма алтарамі цэнтральнага нефа на рознай вышыні па контуру апсіды стаялі яшчэ сем алтароў. Алтары ў апсідзе былі аб’яднаны праходам з лесвіцамі і ўяўлялі сабой інтэр’ерны ансамбль выключнай прыгажосці, які спалучаў спакойную тэктанічнасць з маляўнічай пластыкай. Акрамя таго, была знята выкананая ў тэхніцы стука ляпніна слупоў і замаляваны фрэскі. Разабралі таксама капліцу, якая прылягала да цэнтральнага прасла паўднёвага фасада. На яе месца паставілі класічны порцік з чатырма карынфскімі калонамі. У 1839 г. у храм быў прывезены арган з Полацка (з касцёла св. Стафана). У 1898 г. дзевяць акон прэсбітэрыя былі ўпрыгожаны вітражамі [14].
У канцы ХIХ—пачатку ХХ ст. у інтэр’еры касцёла былі ўстаноўлены некалькі мемарыяльных помнікаў дзяржаўным і культурным дзеячам ВКЛ: рэктару Віленскага універсітэта І.Страйноўскаму, паэту А.Міцкевічу, кіраўніку паўстання 1794 г. Т.Касцюшку, кампазітару С.Манюшку. У 1965—1978 гг. была праведзена рэстаўрацыя ўсяго архітэктурнага комплексу касцёла св. Яна пад кіраўніцтвам архітэктара Р. Яловецкаса, гісторыка Т.Дамбраўскайтэ, мастака А.Каліцітэ. Пасля рэстаўрацыі ў храме адкрылі Музей прагрэсіўнай навуковай думкі Віленскага універсітэта [15].
Архітэктоніка сучаснага касцёла даволі складаная для вызначэння. Агульныя памеры помніка 51,4х33,75 м. Аснову храма складае трохнефавая зальная пабудова, якая з усходу заканчваецца не традыцыйна выдзеленай алтарнай апсідай, а трохграннай алтарнай сцяной, што з’яўляецца прыкметай готыкі. Сцены алтарнай часткі і бакавых фасадаў кафалікона прарэзаны высокімі стральчатымі вокнамі, якія аформлены складана-прафіляванай цэглай.
Галоўнаму фасаду ўласціва насычанае аб’ёмнай пластыкай познебарочнае вырашэнне. Сцяна паўднёвага фасада ўмацавана звонку контрфорсамі. На паўночным фасадзе цалкам захаваўся толькі адзін контрфорс. Астатнія былі разабраны на вышыню капліц. Да шэрага контрфорсаў былі далучаны сцены капліц, якія прымыкаюць да бакавых фасадаў храма. У адрозненне ад кафалікона сцены прэсбітэрыя і алтарнай часткі ўмацаваны ўнутранымі контрфорсамі. Тарэц даху ўсходняга фасада завяршаецца франтонам, якому таксама нададзены крывалінейныя барочныя абрысы. Інтэр’ер храма перакрыты крыжовымі скляпеннямі. Звонку роўнавысокія аб’ёмы кафалікона і прэсбітэрыя вылучаны больш нізкім дахам алтарнай часткі.
Недалёка ад паўднёва-заходняга вугла храма ўзвышаецца вежа-званіца, якая крыху выступае за лінію галоўнага фасада. У сваёй аснове яна захавала гатычныя сцены, пазней апрацаваныя і надбудаваныя ў стылі барока і часткова класіцызму. Яна мае квадратную форму, шмат’ярусную сіметрычную аб’ёмную кампазіцыю. Сцены прарэзаны высокімі паўцыркульнымі аконнымі праёмамі. У пластычным афармленні яе фасадаў выкарыстаны вуглавыя пілястры, калонкі, шырокія карнізныя паясы. Вянчае званіцу высокі фігурны дах шлемавіднай формы, выкананы ў стылі барока.
1 Architektura gotycka w Polsce. Katalog zabytków. Red. A. Włodarka. W-wa, 1995. Т. 2. S. 265.
2 Jaloveckas R., Dambrauskaité T. Buv. Šv. Jono bažnyčios vilniuje restauraciniai tyrimai // Architektūros paminklai. T. 2. Vilnus, 1972. Р.103.
3 Paszenda J. Kościół Św. Jana w Wilne w okresie jezuickim 1571—1773 // Kwartalnik Architektury i Urbanistyki. W-wa, 1985. R. XXX. Z. 3. S. 266.
4 Baliński M. Historia miasta Wilna. Wilna, 1837. T. 2. S. 107.
5 Францкевич В. Краткое описание римско-католических костёлов г. Вильни // Труды девятого археологического съезда в Вильне 1893. М., 1897. T. 2. С. 206.
6 Kasperavičienė A. Vilniaus universiteto rūmų stilių raida // Architektūros paminklai. Vilnus, 1984. № 8. Р. 4.
7 Łopaciński E. Materiały do dziejów rzemiosła artystycznego w Wielkiem Księstwie Litewskiem (XV—XIX). W-wa, 1946. № 126.
8 Paszenda J. Kościół Św. Jana w Wilne w okresie jezuickim 1571—1773. S. 270—271.
9 Łopaciński E. Materiały do dziejów rzemiosła artystycznego w Wielkiem Księstwie Litewskiem (XV—XIX). № 588, 596.
10 Paszenda J. Kościół Św. Jana w Wilne w okresie jezuickim 1571—1773. S. 277.
11 Drema V. Materiały do historii sztuki Wielkego Księstwa Litewskiego. Jan Krzysztof Glaubitz. Jan Hedel. Jan Melich // Biuletyn Historii Sztuki. W-wa, 1980. R. XLII. № 1. S. 63.
12 Paszenda J. Stiuki wileńskie XVIII wieku w świetle archiwów jezuickich // Biuletyn Historii Sztuki. W-wa, 1974. R. XXXVI. № 2. S. 161.
13 Lorentz S. Jan Krzysztof Glaubitz. W-wa, 1937. S. 29.
14 Paszenda J. Kościół Św. Jana w Wilne w okresie jezuickim 1571—1773. S. 277—278.
15 Jankeviciené A. Kulto pastatai // Lietuvos architektūros istorija. Nuo seniausių laiku iki XVII a. vidurio. Red. J. Minkevičius. Vilnius, 1987. T. 1. P. 130—132.
Аляксандр КУШНЯРЭВІЧ
Касцёл св. Яна ў Вільні — помнік фарнай готыкі
(скарочана)
Беларускі гістарычны часопіс, 1-2004