Цярэшкі | У вёсцы - Каментарыі
“Цярэшка – святое дзела…”
Сярод выдатных з’яў беларускай спадчыны асаблівае месца займае ігрышча “Жаніцьба Цярэшкі”. Гэта адна з найбольш цікавых нацыянальных форм каляднага абрадавага ігрышча моладзі, якая дасягнула шлюбнага ўзросту. Ігрышча – гэта вечарына з застоллем і танцамі, якая наладжвалася ў карчме або вялікай хаце (згодна папярэдняй дамоўленасці з яе гаспадарамі). “Жаніцьбу Цярэшкі” можна сустрэць у розных кутках Віцебскай вобласці, але асабліва актыўна яе праводзяць падчас Каляд на Лепельшчыне. З 2009 года абрад уключаны ў Дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каштоўнасцяў Рэспублікі Беларусь і з’яўляецца адным іх прэтэндэнтаў на ўключэнне ў Спіс нематэрыяльнай культурнай спадчыны ЮНЭСКА.
Калі ж звярнуцца да этамалогіі свята, то можна падаць такі варыянт, што “Цярэшка” вядома як імя чалавека, прозвішча, назва вёсак. І антрапонімы і тапонімы канцэнтруюцца найбольш у мясцовасцях, дзе бытавала і аднаіменнае ігрышча. Так, вёскі Цярэшкі вядомы ў асноўным у Віцебскай і прылягаючай частцы Мінскай абласцей.
Што ж тычыцца удзелу і функцыянальнасці “Цярэшкі” ў народным ігрышчы,то вобраз “Цярэшкі” варта разглядаць як драўляную фігурку, якая пры пэўных умовах ажывае. А якая функцыя Цярэшкі, чаму ў яго гонар названа такое багатае і цікавае ігрышча? Можна меркаваць, што наш Цярэшка ў язычніцкія часы быў альбо ахоўнікам маладой сям’і, альбо памагатым маладым людзям у каханні. Ва ўсякім разе ў песнях-цярэшках вельмі часта сустракаецца зварот да Цярэшкі: “Цярэшка, Цярэшухна, мой мілы пацешухна” (задаволенасць парай), “Цярэшка, бяда, бяда, далі мне старога дзяда”; “Цярэшка цярэх-цярэх, мой дзедзька з арэх, з арэх” (незадаволенасць “шлюбам”). Шматлікія песні пачыналіся проста зваротам да Цярэшкі: “Цярэшка, Цярэшачка, убітая сцежачка, бягу я сцежачкай трушком…”. Існуе шмат тэкстаў, дзе гаворыцца, што Цярэшку трэба жаніць, бо “Цярэшка валочыцца”, што яму “жаніцца ня хочацца” льбо “жаніцца хочацца”, што “Цярэшка жанілася, ды з печы звалілася, галава разбілася” ці “на крошкі разбілася”. Тут у Цярэшкі нават невыразна вызначаны род: то “ён валачыўся, то “звалілася, разбілася”. Аднак разбіцца на крошкі ўсё ж можа Цярэшка тады, калі гэта толькі нейкая фігурка, а не жывы чалавек.
Можна меркаваць, што калісьці гэта было не столькі забавай ці вясёлым спектаклем, колькі вельмі важным этапам каляндарна-абрадавага цыклу. Сярод даследчыкаў існуе думка, што "Жаніцьбай Цярэшкі" заканчваўся перыяд рытуальнай сацыялізацыі падрастаючага пакалення. Гэта было свайго роду "генеральнай рэпетыцыяй" вяселля, а потым пачынаўся Мясаед, і адбываліся ўжо вяселлі сапраўдныя, якія санкцыянавалі пачатак пераходу моладзі ў статус дарослых людзей. Этнограф М. Нікіфароўскі так і вызначыў, што "Жаніцьба Цярэшкі" "прыкладна ўяўляе вяселле некалькіх пар".
Можна меркаваць, што "Цярэшка" для моладзі мела статус самай значнай падзеі калі не ўсяго году, дык, па меншай меры, зімовай яго часткі. Да "Цярэшкі" рыхтаваліся загадзя, галоўным чынам намаганні будучых удзельнікаў скіроўваліся на забеспячэнне сабе "роўнай парачкі", з якой - хто ведае? - мог затым адбыцца і сапраўдны шлюб. Прынамсі, аб такіх выпадках - калі пара, "пажэненая" на "Цярэшцы", бралася шлюбам па-сапраўднаму, – этнографы згадваюць (хаця яны ж указваюць, што прычынай для гэтага магло стаць і "падзенне" маладых "дзякуючы вясельнаму хмяльку, жартам, пастаноўцы ўсёй справы на вясельную глебу і многім іншым падыходзячым умовам").
Такім чынам, у вызначаны для ігрышча вечар моладзь збіралася ў карчме ці прыдатнай для такой падзеі хаце. Пачыналася ўсё з танцаў, і толькі бліжэй да поўначы, па падказцы старэйшых, распачыналася ўласна само дзейства: "Што гэта ўсё скокі ды скокі! Валей бы Цярэшку жанілі".
Перш-наперш выбіралі "бацьку" і "маці" – жанатага мужчыну і замужнюю жанчыну, звычайна такіх, якія ведалі шмат песень, умелі бойка гаварыць і былі здольныя да імправізацыі.
"Бацьку" і "маці" "скручвалі" ў танцы пад танец "Лявоніху", пасля чаго яны прыступалі да галоўнай сваёй задачы – падабраць пары і "перажаніць" дзяцей. Менавіта аб пажаданых "кандыдатах" і "кандыдатках" і стараліся дзяўчаты і хлопцы паведаміць "бацьку" і "матцы" загадзя. Хаця па змесце песень-цярэшак можна меркаваць, што далёка не заўсёды моладзь заставалася задаволенай падабранай "парай". Этнографы сведчаць і аб тым, што дзяўчат часам літаральна прымушалі скласці пару таму ці іншаму хлопцу, а яны гэтаму ўсяляк супраціўляліся.
Пасля падбору пар пачыналася ўласна "жаніцьба". Бацька выводзіў дзяўчыну, матка – хлопца (магло быць і надварот), танцавалі з імі і потым "скручвалі" маладых – таксама ў танцы. З гэтага моманту хлопец і дзяўчына пачыналі называцца "дзядулька" і "бабулька".
Пасля таго, як "перакручваліся" пад Лявоніху ўсе пары, пачыналася наступная частка дзейства: у кожнай пары "дзядулька" і "бабулька" па чарзе лавілі адзін аднаго, прычым не моўчкі, а суправаджаючы працэс спецыяльнымі песенькамі-цярэшкамі. Сярод апошніх маглі быць як загадзя падрыхтаваныя, так і імправізацыі (усё залежала ад здольнасцей і жадання ўдзельнікаў). Вельмі цікавы змест цярэшак, яны маглі быць і кпліва-насмешлівыя, і пяшчотна-ласкавыя, - адпаведна адносінам паміж "дзядулькам" і "бабулькай".
Спявалі як непасрэдныя ўдзельнікі "Цярэшкі", так і жанчыны больш сталага веку, якія, вядома ж, прысутнічалі на ігрышчы ў якасці гледачоў і "грамадскіх кантралёраў".
Калі такім чынам усе пары двойчы пераловяцца, то ігралася агульная для ўсіх полька. Далей жа дзея разгортвалася ў залежнасці ад колькасці ўдзельнікаў. Калі пар у "Цярэшцы" ўдзельнічала шмат (а іх магло быць і 40), то працэс "пералоўлівання" мог доўжыцца ледзьве не да раніцы, і тады працягвалі ігрышча ўжо на наступны дзень, пасля адпачынку. Калі ж час дазваляў, то застолле наладжвалася адразу. Звычайна закускі для гэтага пачастунку ("варанае мяса, печаныя кілбасы, капусту, яблыкі, бліны, хлеб, "сухаркі" (пячэнне)") забяспечвалі дзяўчаты, ну а напоі ("паўлітэркі") – хлопцы.
Застолле гэтае у многім нагадвадала вясельнае, толькі маладых было шмат. "Бацька" з "маткай" і тут выконвалі галоўную ролю: кіравалі застоллем, благаслаўлялі і віншавалі "маладых", выказвалі ім розныя пажаданні і павучанні: "як жыць, як варыць, як парыць, каб "жонкі" паважалі "мужыкоў" а "мужыкі" "жонак"".
У адрозненне ад многіх іншых праяваў традыцыйнай культуры, "Жаніцьба Цярэшкі" фактычна не перапыняла свайго існавання, а з 1990-х пачала набываць новую папулярнасць.
Цярэшка
Мiфiчны персанаж, па iменi якога названа каляднае абрадавае iгрышча «Жанiцьба Цярэшкi», або «Цярэшка», што было пашырана на абшарах Полацкага княства i дайшло ў жывой традыцыi аж да нашых дзён.
Таксама Цярэшка – адно з iмён казачнага драўлянага хлопчыка, драўлянай лялькi, што ажывае на радасць бяздзетным «бацькам». Можна дапусцiць, што ў старажытныя часы абрадавае дзеянне «Жанiцьбы Цярэшкi» адбывалася пры драўлянай разьбяной выяве нейкага Цярэшкі, апекуна-продка маладых сямейных пар. У фальклоры захавалiся толькi цьмяныя сляды наяўнасцi такога вырабу: «Цярэшка жанiлася ды з печы звалiлася, галава разбiлася» або «на крошкi разбiлася», што можа здарыцца з драўлянай або керамічнай статуйкай. У тапанiмiчным паданнi пра вёску Цярэшкi ў Вiлейскiм раёне Цярэшка выступае як мiфiчны заснавальнiк вёскi, незвычайны божы чалавек, апякун людзей, дарадчык, добры вядзьмак, што незвычайна жыў i незвычайна памёр.
Тут можна праслухаць аповед былога лесьніка - Станіслава Іванавіча (Янавіча) Блажэвіча, што жыў і працаваў у Цярэшках у 50-х гадах мінулага стагоддзя. Ён распавядае аб колькасьці хат пасьля вайны і прозьвішчах жыхароў. Запісана ў красавіку 2011г .:
http://w76.wrzuta.pl/audio/89yyBOLrqiD/ciareszki-chaty_zhycharou_apowied_blazhewicza
Дадаць паведамленне
