> Брэсцкая вобласць > Камянецкі раён > горад Камянец > Камянецкая Вежа (Белая)
Камянец. Камянецкая Вежа (Белая)
Камянец.  Камянецкая Вежа (Белая)

Камянецкая Вежа (Белая) | Камянец

Год пабудовы (перабудовы): 1271-1288, 1903
Каардынаты:
52° 24'17.09"N, 23° 49'10.31"E
ДСГКК Беларусі: 110Г000321

Фотагалерэі

Камянецкая вежа

Унікальным помнікам абарончага дойлідства другой паловы XIII ст. з'яўляецца вежа-данжон, якая захавалася да нашага часу ў г. Камянец. Гэта адзіная ацалелая да нашага часу пабудова з групы так званых вежаў валынскага тыпу, што некалі існавалі ў многіх беларускіх гарадах. 3 розных крыніц вядома, што абарончыя вежы, падобныя Камянецкай, меліся ў Берасці, Тураве, Полацку, Гародне і Наваградку.

Камянецкая вежа

Камянецкая вежаФота © К. Шастоўскі | Дата: 28/05/2002

Камянецкая вежа (Белая вежа, Камянецкі стоўп) стаіць на высокім пясчаным пагорку на левым беразе р. Лясной. Гісторыя вежы цесна звязана з горадам Камянцом, што ўзнік як пагранічны апорны пункт князя Уладзіміра Васількавіча супраць літоўскага князя Трайдэна, з якім не раз даводзілася ваяваць. У 1276 г., пасля чарговага замірэння з Трайдэнам, Уладзімір Васількавіч вырашыў залажыць на р. Лясной «град». З гэтай прычыны сюды быў пасланы вядомы «градаруб» Олекса, які яшчэ пры бацьку Уладзіміра Васількавіча шмат гарадоў «зрубіў». А праз нейкі час у новым горадзе пры ўдзеле тутэйшых жыхароў узвялі «столп камен высотою 17 саженей. Подобен удивлению всем зрящим на нь». Дакладная дата збудавання гэтага помніка старажытнай архітэктуры невядомая. Мяркуючы па звестках Іпацьеўскага летапісу, вежу вымуравалі недзе паміж 1276 і 1288 гг.

Камянецкая Вежа. З кнігі

Камянецкая Вежа. З кнігі "Памятники русской старины в западных губерниях. Выпуск 7. Холмская Русь" изд. П. БатюшковГод: 1885

Камянецкая вежа спазнала нямала выпрабаванняў. Не раз, пачынаючы з 1373 г., на горад нападалі рыцары-крыжакі. У 1375 г., напрыклад, атрад крыжакоў, на чале якіх стаяў комтур з Бальгі Тэадорых фон Эльснер, абрабаваў ваколіцы Камянца і забраў шмат палонных і свойскай жывёлы. Праз тры гады, у 1378 г., рыцарам удалося штурмам узяць горад і спаліць. У 1384 г. яны зноў напалі на Камянец.

У 1382 г. Камянец захапіў польскі князь Януш Мазавецкі. Толькі праз год, пасля тыднёвай аблогі, горад вярнуў назад князь Ягайла. У час доўгай звады паміж Ягайлам і Вітаўтам, у 1390 г., Ягайлу зноў давялося браць Камянец штурмам. Аднак горад быў важным стратэгічным пунктам, які да таго ж стаяў на скрыжаванні гандлёвых дарог. Таму яго ўмацаванні хутка адбудоўвалі і трымалі ў належным парадку. Дамінантай гарадской абароны была вежа. Яна знаходзілася ў сярэдзіне кальцавога вала, на вяршыні якога стаялі драўляныя ўмацаванні. Гэта адзначаў у пачатку XVI ст. у сваіх дарожных нататках вядомы падарожнік і дыпламат С. Герберштэйн: «Камянец — горад з мураванай вежай у драўляным замку.

Камянецкая вежа на малюнку Напалеона Орды

Камянецкая вежа на малюнку Напалеона ОрдыГод: 1876

Пад час чарговай вайны паміж Рэччу Паспалітай і Маскоўскім царствам горад і яго ўмацаванні так пацярпелі, што Сейм быў вымушаны ў 1661 г. вызваліць Камянец ад падаткаў на 4 гады. Аднак у 1771 г. горад зноў складаўся з «места» і замка. Прынамсі, яшчэ ў пачатку XIX ст. вакол Камянецкай вежы існавалі рэшткі старажытнага драўлянага замка, які з трох бакоў быў абведзены равамі, а з чацвёртага бараніўся рэчкаю. З боку р. Лясной, відаць, і быў размешчаны уваход у Камянецкі замак. Характэрны для ўваходу разрыў паміж валамі добра відзён на малюнку акварэллю невядомага мастака сярэдзіны XIX ст., калі старажытныя валы яшчэ існавалі. Зніклі яны ў 1903 г., калі, згодна з праектам акадэміка В. В. Суслава, праводзіліся рэстаўрацыйныя работы. Бясследна знік і абарончы роў.

У 1903 г. над першым і другім ярусамі вежы разабралі познія скляпенні. Хоць кіраўнік рэстаўрацыйных работ акадэмік В.В. Суслаў і не пакінуў ніякіх заўваг, думаецца, вызначыць прыблізны час іх узвядзення можна. Як сведчыць дакумент агляду Камянецкай вежы ў 1827 г., у ёй не было ніякіх скляпенняў; толькі адзначалася, што ўсярэдзіне верхняя «падлога разбурылася».

Макет вежы ў разрэзе.

Макет вежы ў разрэзе.Фота © Павел Донаў

Як бачым, тут гаворка ідзе пра верхнія драўляныя перакрыцці і ні словам не ўпамінаюцца мураваныя скляпенні. Аднак краязнаўца Н.П. Авенарыус, які ў маі 1889 г. наведаў вежу, паведамляў ужо, што над першым ярусам існавала добра захаванае скляпенне. Акрамя таго, тады ж яшчэ існавала і частка скляпенняў другога яруса. Такім чынам, як нам здаецца, ёсць усе падставы лічыць, што перакрыцці першага і другога ярусаў Камянецкай вежы былі зроблены ў прамежку паміж 1827 і 1889 гг. Потым, магчыма, пасля абвалу цаглянага купала над пятым ярусам, які мог пашкодзіць скляпенне другога яруса, вежа стаяла пустая аж да пачатку рэстаўрацыйных работ (1903 г.). Цэгла (10 тыс. штук), патрэбная на рэстаўрацыю пашкоджаных участкаў сцен і зубцоў, была заказана селяніну Матыкальскай воласці Сямёну Дранюку. А каб правесці земляныя і цагляныя работы, сюды запрасілі з Гродна вопытнага майстра Адама Арцішэўскага. Тады ж ад вежы адкінулі трохметровы пласт зямлі і насыпалі вакол кольцападобны вал, абліцаваўшы яго каменнем. У вале для дрэнажу зрабілі тры схаваныя мураваныя каналы.

Фрагмент

Фрагмент вала, насыпанага ў 1903 г.Фота © К. Шастоўскі | Датаі: 28/05/2002

Археалагічнае даследаванне фундамента дазволіла зрабіць дакладны прамер вышыні вежы ад зубцоў да пачатку фундамента. Яна аказалася роўнай 30,15 м ( ±5 см). Гэта амаль дакладна адпавядае летапісным звесткам аб вышыні Камянецкага стаўпа — 17 сажняў, калі лічыць сажні махавымі (177 см.).

Таўшчыня сцен гэтага 30-метровага «стаўпа» дасягае 2,5 м, вонкавы дыяметр — 13,5 м. Стаіць вежа на магутным падмурку з булыгі, перасыпанай чыстым дробным пяском. Вышыня падмурку — каля 2,3 м, а яго вонкавы дыяметр — каля 16 м. Вежа складзена з брусчатай цэглы цёмна-чырвонага і жаўтаватага колераў, з надзвычай добрай перавяззю швоў. Велічная манументальная вежа ўверсе крыху вузейшая і не мае ні вертыкальных, ні гарызантальных чляненняў. Ствол яе выкладзены з лёгкім нахілам да вертыкальнай восі.

Камянец -  Камянецкая Вежа (Белая). Агульны выгляд

Агульны выглядФота © Жилко Виталий | Дата: 09/2014

Сцены вежы прарэзаны байніцамі. У першым ярусе іх — дзве, у другім і трэцім — па тры, а ў чацвёртым — дзве байніцы і адзін вялікі спічасты праём, які некалі выводзіў на балкон, пабудаваны на кансольных бэльках. Байніцы чатырох ніжніх паверхаў вузкія, шчылінападобныя, шырэйшыя з унутранага боку. Большасць байніц мае плоскае перакрыцце, а амбразуры завяршаюцца паўцыркульнымі аркамі. У пятым ярусе прарэзаны чатыры байніцы. Форма амбразур спічастая, але арка акругленая і мае нязначную стралу пад'ёму. Амбразуры пятага яруса ў адрозненне ад усіх астатніх пашыраюцца не толькі ўсярэдзіну, але і вонкі.

Байніца

БайніцаФота © К. Шастоўскі | Дата: 28/05/2002

аміж гэтымі байніцамі з надворнага боку размешчаны 4 плоскія нішы з паўцыркульным завяршэннем. Фотаздымкі Камянецкай вежы канца XIX — пачатку XX ст., на якіх гэтыя нішы бачны са слядамі старажытнага пабеленага тынку, сведчаць, што нішы спачатку тынкавалі, а потым бялілі. Гэта надавала строгаму і велічнаму збудаванню рысы сціплай прыгажосці. Над пятым ярусам вежы захаваліся рэшткі цаглянага купальнага скляпення, якое існавала яшчэ ў сярэдзіне XIX ст.

З трэцяга яруса пачынаецца цагляная лесвіца, якая ідзе ў тоўшчы сцяны і асвятляецца двума вузкімі акенцамі. Лесвіца выводзіць на самы верх вежы, на баявы праход, прыкрыты 14 зубцамі. Кожны зубец мае скразную адтуліну, формаю і велічынёй роўную «тычку» або «лажку» цагліны. Адтуліны хутчэй за ўсё служылі абаронцам вежы ў якасці назіральных шчылін падчас інтэнсіўнага варожага абстрэлу.

Фрагмент

ФрагментФота © К. Шастоўскі | Дата: 28/05/2002

Камянецкая вежа, як і большасць іншых ваенных пабудоў той пары, мае выцягнутыя ўверх формы, лаканічныя і простыя. Разам з тым яна не пазбаўлена дэкору. Гэта дасягнута лёгкімі штрышкамі раннегатычных архітэктурных форм: спічастымі праёмамі і вокнамі з трохлопасным завяршэннем, архівольтам аркі дзвярнога праёму ў чацвёртым ярусе, нервюрнымі скляпеннямі на «гірках». Яны тонка прарысоўваюцца на магутным целе збудавання разам з паўцыркульнымі аркамі плоскіх ніш і байніц, характэрных для раманскай архітэктуры.

Завяршэнне вежы — зубчастая стужка старажытна-славянскага парэбрыка з чатырох радоў цаглін, пакладзеных на вугол,— пераклікаецца з арнаментальнымі матывамі народнага мастацтва і як бы падкрэслівае першапачатковасць мясцовых будаўнічых традыцый і вытокі іх адметнасці, з якіх пачаўся паступовы пераход ад раманскага стылю да готыкі.

Завяршэнне вежы

Завяршэнне вежыФота © Павел Донаў

Што датычыць назвы «Белая вежа», якая трывала замацавалася за Камянецкай вежай, дык трэба прызнаць, што назва гэтая вельмі позняя. Яна ўзнікла ў XIX ст., калі вежай як помнікам «старажытнага і ісціннага рускага праваслаўя» зацікавіліся царскія ўлады і сам цар, які ездзіў у Белавежскую пушчу на паляванне. У 1903 г. выйшла кніга П. Карцава «Белавежская пушча», дзе зусім памылкова пісалася, што Камянецкая вежа стаіць не на р. Лясной, а на р. Белай. Ад яе, нібыта, і атрымала сваю назву вежа, а пазней, быццам, і бліжэйшая пушча пачала называцца Белавежскай. Адпаведна другой версіі, прыдуманай мясцовым свяшчэннікам Л. Паеўскім, вежу назвалі Белай таму, што яе ў старажытнасці бялілі. На самай жа справе ўпершыню яе пабялілі зусім нядаўна, у пачатку 50-х гадоў 20 стагоддзя.

* * *

Цяпер Камянецкая вежа ператворана ў філіял Брэсцкага краязнаўчага музея. Больш як 10 гадоў доўжылася рэканструкцыя знакамітай вежы. Аднак, многіх наведнікаў чакаюць расчараванні. Дубовая лесвіца ўнутры вежы, якая раней дазваляла падняцца на вышэйшыя ярусы, замененая на жалезную. Яна больш грувасткая за дубовую, займае шмат месца і грыміць пад нагамі. У вокнах-байніцах з'явіліся шклопакеты, што вельмі недарэчна ў помніку XIII ст. Зараз вежа залітая яркім святлом. А раней тут быў таямнічы паўзмрок.

Літ.:
М.А. Ткачоў
Замкі Беларусі (13-17 ст.)
Мінск. "Полымя". 1977

Радыё СВАБОДА