З Рукшэніцамі павязаныя лёсы двух беларускіх літаратараў ХІХ ст. Людзі розных пакаленьняў, аднак лучыць ня столькі літарацкая дзейнасьць, як агульная крымінальная справа 1864 году №1506 пад назваю “О дворянке Лепельского уезда Еве Камионко и других лицах, оговоренных ею в преступных действиях против правительства.” Шляхцянку Эву Камёнку з маёнтку Асінаўка Лепельскага павету затрымалі 20 лютага 1864 году ў Полацку за “падазроныя дзеяньні” (наведвала дамы розных шляхетных асобаў). Апрача таго, што ў яе знайшлі здымак Івана і Вінцэнта Рэвутаў у забароненых строях, сама Эва ў часе допытаў паведаміла, нібы браты Мікалай і Фэлікс Тапчэўскія былі ў бандзе Атона Грабніцкага. (Аддзел Грабніцкага пачаў фармавацца 23 красавіка ў недалёкім маёнтку Павульле. Аднак ужо 25 красавіка зьявіліся царскія войскі і ліквідавалі яго.)
З рапарта полацкага паліцмайстра віцебскаму губарнатару ад 4 лістапада 1837 году вядома, што домам у Полацку, які цяпер носіць мянушку “Дамок Пятра І” валодала тытулярная саветніца Аляксандра Камёнка. Больш верагодна, што ў доме гэтым бывалі беларускія паэты, пра якіх гаворка, чым будучы імпэратар. Дык пра згаданых бунтаўнікоў-літаратараў.
Рэвут (Газдава-Рэвут) Вінцэнт
Рэвут (Газдава-Рэвут) Вінцэнт (Вікенці Ўладзіслававіч; 1812? - пасьля 1883) (пол. Reutt Gozdawa Wincenty). Шляхціч старога полацкага роду гербу “Газдава” або “Лілея”, прадстаўнікоў якога згадвае яшчэ полацкая рэвізія 1552 году: “Бабча, Камена і Зарэчча ... сын пана (ваяводы) Станіслава Глябовіча Мікалай прадаў (іх) Міхайлу Рэвуту зямяніну Полацкаму, а той Рэвут прадаў нябошчыку князю Канстанціну Астроскаму, на тых землях цяпер двор на імя Нізгалава”. Прозьвішчы прадстаўнікоў роду яшчэ сустракаюцца ў дакумэнтах пачатку ХХ ст. Гэтак у вёсцы Шкірлява на возеры Рукшэніцы зямля належала праваслаўным Вусьвіцкага праваслаўнага прыходу двараніну Б.Рэвуту, а ў вёсцы Рытвіна - двараніну К.Рэвуту.
Вінцэнт Рэвут нарадзіўся каля 1812 году. З восені 1827 да 1834 служыў у Віцебскім губэрнскім праўленьні. Пазьней перайшоў на працу ў дваранскую дэпутацкую зборню. На той час быў даволі заможным, бо дазволіў сабе набыць недалёкі ад Рукшэніцаў маёнтак Мосар з 233 душамі мужчынскага полу. У 1839-1842 гг. займаў пасаду маршалка шляхты Полацкага павету. Пазьней маёмасьць сваю страціў. У 1861 годзе полацкі праваслаўны архіяпіскап Васіль Лужынскі скардзіўся ў Санкт-Петэрбург, што “ … у помещика Викентия Реута, по неимению постоянного местожительства вояжирующего не только по разным уездам, но и по губерниям, есть революционные воззвания и стихи профессора Михайлова, которыми он наделяет встречного и поперечного …” Перад паўстаньнем 1863 г. Рэвут амаль год жыў у Вусьвіцы (9 км ад Рукшэніцаў), карыстаючыся гасьціннасьцю ўладальнікаў маёнтку Сасноўскіх, часта наведваў Асінаўку (уладаньне Камёнкаў). З матэрыялаў справы №1506 вядома, што ў жніўні 1862 году ў Рукшэніцкім касьцёле ён граў на аргане патрыятычныя мэлёдыі, а іншыя прысутныя сьпявалі. Быў арыштаваны і паводле справы згаданай вышэй Эвы Камёнкі абвінавачваўся ў неляяльнасьці і бунтарстве. Аднак усе абвінавачаньні Рэвут адкінуў, паведаміўшы, што ў сярэдзіне красавіка выехаў з Вусьвіцы ў Полацак, дзе цяжка захварэў. Даказаць удзелу ў паўстаньні паліцыя ня здолела. Напачатку меркавалі засудзіць паэта на высылку, потым меркавалі даць штрафу, але грошай у таго не было. Урэшце ён быў аддадзены пад нагляд паліцыі, пад якім заставаўся да 1869 г. А вось уладальнікам Вусьціцы Атону і Канстанціну Сасноўскім пазьбегнуць пакараньня не ўдалося. У паўстаньні Каліноўскага удзельнічалі і іншыя прадстаўнікі роду Рэвутаў: Адам, Алоіз, Геранім, Мікалай.
Літаратурнай дзейнасьцю Вінцэнт Рэвут пачаў займацца пэўна з 1840-х гадоў. Супрацоўнічаў з выдаванымі ў Санкт-Петэрбургу альманахамі “Rocznik Literacki” (рэдактар Р.Падбярэскі) і “Niezabudka” (рэдактар Я.Баршчэўскі), а таксама зь віленскім часопісам “Rubon” (рэдактар К.Буйніцкі). Найбольш значным творам паэта зьяўляецца, зьмешчаная ў другім томе часопіса “Rocznik Literacki” (1844) вершаваная аповесьць “Жонка”.
Osmo-wiersz
Człek chciwy ... chciwem okiem na wszystko spogląda,
Malo mu co los zdarzy, nowych łupow żąda;
Wałka z losem ... patrz – sztandar zwycięstwa powiewa,
I znów mało – o inne sili się trofea.
Pracyje głową, sercem, rękami obiema,
Ażeby mogł osiągnąć czego jeszcze niema ...
Słowem człek (mimo skarbow co mu dały Bogi),
Nigdy nie jest bogaty, a zawsze – ubogi.
(З альманаху “Niezabudka”, 1844)
Васьмірадкоўе
Як прагны чалавек, то й прагна паглядае,
Яму ўсё мала ён урваць яшчэ жадае;
Змаганьне зь лёсам ... глянь – штандар узьняты ў дзеі,
Ды зноўку мала – трэба новыя трафеі,
Працуе галавою, сэрцам і рукамі,
Каб тое мець, чаго няма між намі ...
І чалавек, хоць скарбаў надарылі Богі,
Ніколі не багаты, а заўсёды ўбогі.
Пераклад Уладзіміра Мархеля
Зь ліста Вінцэнта Рэвута да Ігната Легатовіча дасьледнікі беларускага літаратурнага працэсу дазналіся пра сустрэчу Тараса Шаўчэнкі ў Санкт- Петэрбургу зь беларускімі літаратарамі: “Жывучы ў Пецярбурзе, пазнаёміўся Шаўчэнка ў 1839 гаду з беларускім пісацелем Я. Баршчэўскім. Каля Баршчэўскага сабіраліся тады і другія беларусы, і вось яны пад уплывам Баршчэўскага сталі цікавіцца беларушчынай і пастанавілі друкаваць свае творы. Шаўчэнка пазнаёміўся з усімі гэтымі беларусамі, прасіў іх, каб чыталі яму свае беларускія творы, і асабліва зацікавіўся народнымі беларускімі песнямі. Адзін з маладых беларусаў, Р. Падбярэскі, знаў многа песень; ён прапяяў іх Шаўчэнку і апроч таго чытаў яму ўсе беларускія творы Баршчэўскага і пераклад Манькоўскага украінскай “Энеіды” Катлярэўскага. Шаўчэнку народныя песні спадабаліся, штучныя літаратурныя творы беларускіх пісацеляў ён крыху пакрытыкаваў, кажучы, што ў іх мала чыста народнага элементу. Аб “Энеідзе” Манькоўскага Шаўчэнка заўважыў, што гэты твор мае найбольш чыста беларускага элементу і што дзеля таго ён найбольш цікавы для яго.”
ТАПЧЭЎСКІ Фэлікс Фэліксавіч
Тапчэўскі Фэлікс Фэліксавіч (1838, фальварак Будзішча Полацкага павету - 17(29).12.1892, в. Вухвішча Лепельскага павету). Шляхціч гербу “Крумкач” (Ślepowron). Род паходзіць з Топчава каля Бельску-Падляскага. У Полацкае ваяводзтва продкі Тапчэўскага пераехалі ў XVIII ст. Нарадзіўся Фэлікс у 1838 годзе. У сям’і было пяцёра дзетак: сыны Франц, Фэлікс, Мікалай і дочкі Ёгана ды Анэля. Маёнтак Будзішча ля Рукшэніцаў быў невялікім, усяго 34 дзесяціны зямлі. У 1849-52 гг. Фэлікс навучаўся ў Лепельскай павятовай вучэльні. Потым служыў у канцылярыі Віцебскага земскага суду. У 1861 годзе з працы ў судзе звольніўся. Увосень 1862 году ўладкаваўся валасным пісарам у мястэчку Вула Лепельскага павету. 20 або 21 красавіка 1863 году звольнены з пасады пісара. Арыштаваны 25 лютага 1864 г. у маёнтку стрыечнае сястры Апалінарыі Іванаўны Жыркевіч, што меў назву Красны Стаў і месьціўся ля Веліжа (цяпер Смаленская вобл.) на падставе тае самае справы №1506. Быў зьняволены ў Віцебскай турме.
Ліст запыту ў Вульскае валасное праўленьне
Тэкст ліста:
“14 марта, Секретно
В Улянское Волостное Правление
Вследствие отношения Высочайше утверждённой в г. Витебск Следственной Комиссии по политическим делам от 9-го марта за №1624, предписываю Улянскому Волостному Правлению доставить мне сведения с тем же нарочным, когда поступил в оное правление Коллежский Регистратор Феликс Топчевский, которого числа и месяца был уволен Мировым Посредником от занимаемой должности и за что? Пристав Вассаров.”
Брат Мікалай працаваў пісарам у Красным Лепельскага павету. Быў арыштаваны ў Полацку. Абодвум інкрымінавалася сувязь з паўстанцкім аддзелам А. Грабніцкага. Фэлікс Тапчэўскі з дапамогай брата Эвы Адольфа Камёнкі здолеў давесьці, што 25 красавіка 1863 году яны выехалі ў Віцебск, а адтуль 5 траўня - у Красны Стаў. Канкрэтных доказаў удзелу братоў у паўстаньні ва ўладаў не было, хаця адначасовае звальненьне абодвух з пасадаў было надта падазроным. Аднак ня сьведчаньне Адольфа Камёнкі, чалавека, сваякі якога Ігнат і Франц Камёнкі з Пышнагораў ужо былі выкрытыя, як бунтаўнікі, болей пераканала ўлады. Галоўным было тое, што Вульскі праваслаўны бацюшка (былы ўніяцкі сьвятар) Клемент Акановіч, у якога раней сталаваўся Фэлікс паведаміў, што браты Тапчэўскія выехалі ад яго адвячоркам 24 красавіка да сваёй маткі і зьбіраліся адтуль ехаць у Красны Стаў. Апрача таго сьвятар дадаў, што Тапчэўскі “очень не одобрял варварских польских поступков”. Урэшце ў жніўні 1864 году справа была спыненая. Пры канцы жыцьця Фэлікс Тапчэўскі быў кіраўніком справаў у маёнтку Вухвішча Адэлі Мацьвееўны Сялявы. Спачыў 17 сьнежня 1892 году і быў пахаваны на Рукшэніцкіх могілках, намаганьнямі свае дачкі Тэклі (Радзішэўскай), якая пазьней валодала Будзішчам.
Надмагільны помнік Фэліксу ТапчэўскамуФота © Міхась Баўтовіч
Час, у якім Тапчэўскі распачаў літаратурную дзейнасьць, невядомы. Пісаў пад мянушкамі “Хвэлька з Рукшэніц” і “Юрка”. Творы распаўсюджваліся ў рукапісах. Пры жыцьці паэта толькі адзін верш “Панскае ігрышча” быў надрукаваны ў №70 за 1889 год газэты “Виленский вестник”. У рукапісную “Беларускую хрэстаматыю” Браніслава Эпімах-Шыпілы трапілі ягоныя позьнія вершы, пісаныя ў Вухвішчы: “Панскае ігрышча”, “Саўсім не тое, што было”, “Грошы і праца”, “Ён і яна”, “Вечарынка”. Францішак Багушэвіч крытычна паставіўся да зьместу верша “Панскае ігрышча”, пра які напісаў у прадмове да надрукаванага ў 1894 годзе ў Познані зборніку “Смык беларускі”: “Чытаў я і так перапісаныя вершыкі якогасьці Юркі “Панскае ігрышча”, дзе Юрка надта дзівуецца і як бы завідуе панам тым, каторыя можа і больш ад Юркі таго працуюць, толькі, ведама, вучаныя, дык лягчэй і спарней. Я перапісаў сюды тое “Ігрышча”, няхай выбачае пан Юрка, але дальбог аж злосць узяла, што Юрка спадабаў тое, што толькі блазну можа спадабацца. Я такі і чыркнуў яму “Адказ”, але так думаю, што гэта ён, смяючыся з нашага цёмнага брата, напісаў...”
Саўсім не тое, што было (урывак)
Я стар, нядуж, саўсім сівею,
Зубоў ня маю, цяжак стаў,
А раскажу я, што сумею,
Бо, дадушы, век свой не лгаў
Казаў мне бацька, чуў ад дзеда,
І старыкі гукалі мне:
Было устар усё як трэба,
Цяпер не стала таго, не!
Скажу, што помню, пагадзіце,
Дайце апомніцца драбок,
Тым часам вушы навастрыце
І рот замкніце на замок.
Жылося добра; быў я малы,
Служыў лакеем пры панах,
Не знаў таго, што значыць голы,
І не нуждаўся у грашах.
Ухвішчы, 12 студзеня 1890,
Хвэлька з Рукшэніц
Міхась Баўтовіч
Матэрыялы следчае справы выкладзеныя паводле кнігі Кісялёў Г. Радаводнае дрэва. Мн., 1994; с.85-103