Выбраныя здымкі
Хрэсны ход на Міколу-вясенняга ў в. Міколка. Малюнак В.Сташчанюка |
Царква Сьв. Мікалая і дуб-асілак |
Дуб-асілак у в. Міколка |
Беларусам ўласціва шанаванне дрэў, у прыватнасці дуба, культ якога найбольш быў распаўсюджаны ў насельніцтва лясной паласы.
Пры ўшаноўваемых дрэвах за шчыльнай агароджай знаходзіліся звычайна язычніцкія святыні — капішчы-гантыны. Па адных дадзеных, туды маглі заходзіць толькі старажытныя жрацы-капланы ды князі, астатнім уваход быў забаронены пад страхам смерці. Па іншых крыніцах, да культавага дрэва можна было наблізіцца толькі тым, хто складаў ахвяру, а таксама схавацца ля іх ад смяротнай небяспекі. Дзесьці каля адной з галоўных язычніцкіх святынь знаходзіўся вярхоўны жрэц — Крыва-Крывейт. Яго фігура ўяўляецца амаль што міфічнай. Ён быццам бы з'яўляўся перад народам толькі ў асабліва важныя моманты для лесу краю.
У старых дакументах сустракаецца ўспамін аб "пяруновых" дубах, якімі адначасова адзначаліся межы ўладанняў. Тут яны выступаюць як выдатныя і надзейныя арыенціры.
Як вядома, язычніцтва найбольш і найпазней захоўвалася ў лясістых мясцовасцях, у тым ліку і на Беларусь. Можна напэўна сказаць, што яшчэ ў канцы мінулага стагоддзя рэлігійныя ўяўленні нашага продка на Міншчыне падзяліліся паміж хрысціянствам і язычніцтвам, схіляючыся нярэдка па сваёй сутнасці да апошняга.
Як сведчыць выдатны беларускі краязнаўца Аляксандр Ельскі, Міколкаўскі дуб ушаноўваўся здавён. Яшчэ ў часы уніі ў гэтай сувязі пад дубам была ўзведзена драўляная цэркаўка ў гонар святога Міколы. Уніяцкая, а затым праваслаўная, яна была пабудавана з яліны ў выглядзе крыжа ў плане і, як быццам бы, з XVII стагодцзя не перабудоўвалася. Як бачым, уніяцтва аднеслася да аб'екта язычніцкага пакланення цярпліва, вырашыўшы перацягнуць у свае лона вернікаў праз мірнае спаборніцтва, шляхам пераканання. Служба тут адбывалася двойчы ў год: на вясенняга заступніка царквы святога Мікалая (22 мая) і зімовага (19 снежня). Цікава, што ў рытуалах сумяшчаліся як навейшыя хрысціянскія, так і мінулыя язычніцкія звычаі.
Што азначала гэта свята для беларуса, добра апісана ў сшытку "Адраджэнне" за 1922 год:
"На Міколін дзень пачынаюць вадзіць коні на начлег. Іх абкурваюць купальскай травою і абходзяць з яйцом. Гэта робіцца дзеля захавання іх ад пошасці і ад зладзеяў. Значыць, святы Мікалай таксама, як і святы Юрый, мае дачыненне да гадоўлі скаціны. Але ён таксама клапоціцца і аб ніве і мае нейкія правы над ею: нават, як тэта можна судзіць па беларускай прыказцы, уступае ў спрэчку са святым Юр'ем: "Юрый сказаў — жыта ўраджу, а Мікалай — дажджы, пагляджу". Звычайна думаюць, што святкаванне ў чэсць Міколы памагае ад граду. Значыць Мікола таксама выпаўняе функцыі даўнейшага паганскага бога, або асобнага ад таго, якога замяшчае Юрый, або ўдваіх з ім спаўняе абавязак аднаго даўнейшага бога".
Царква дзейнічала яшчэ і ў пасляваенны час. Потым тут быў склад. А затым зноўку людзі знеслі сюды абразы і зноў адпраўлялася царкоўная служба.
Напярэдадні свят свайго заступніка навакольныя сяляне за дзесяткі вёрст збіраліся ў лесе непадалёк ад вёскі Міколка ва ўрочышчы "Берцы" на "водпуск грахоў". Тут яны ўсю ноч палілі агні, спявалі адвечныя песні. Святкаванне доўжылася амаль да белага дня. Заўзятая, празмерна гучная бяседа, гаворка іншы раз даходзіла да нястрыманай апантанасці, нейкай экзальтацыі. Затым натоўп перамяшчаўся да вёскі, дзе складаў сваю ахвяру ў царкву (!) і далей прадаўжаў памятнае святкаванне.
Ад сябе дададзім, што ад раніцы святары асвячалі ваду ў цудадзейнай крыніцы непадалёк ад месца начнога святкавання, і ўсе людзі адпраўлялі шэсце ад крынічкі да царквы, дзе пачынаўся малебен у гонар святога Мікалая.
Як бачым, усе асноўныя складаючыя язычніцкага пакланення тут у выразнай наяўнасці: дуб (хоць там і стаіць царква, таму невядома, каму складаюцца ахвяры — царкве ці дубу), вада (святая крынічка), агонь (начныя вогнішчы).
Сярод людзей хадзіла некалі легенда аб закапаным пад міколкаўскім дубам залатым скарбе, які звалі "французскім". Але ніхто не наважваўся яго капаць з-за боязі наварожанай на кладзе смерці.
3 часам да гэтага дуба далучыліся і хрысціянскія святыя. Сярод кроны дрэва пачалі заўважаць воблік Ісуса Хрыста. Уяўленне старажытнага боства на гэтым дрэве змянілася пазнейшым. Але так ці інакш пашана да гэтага дуба выяўлялася праз сімвал святасці дрэва. Гавораць, што месца гэтае было настолькі святым, што некаторыя людзі ахвяравалі з бліжэйшых вёсак ісці да яго ўкленчанымі.
Да апошняга часу месца пад дубам у Міколцы лічылася ахвярным. У час апошняй вайны тут быў пастаўлены драўляны крыж у памяць ахвяр. Калі крыж струхнеў, то пры даволі актыўным процістаянні сельскіх улад на яго месцы паставілі новы.
Вышыня дуба-волата дасягала 20 метраў, гэта значыць — вышыні 6—7-павярховага дома. Крона закрывала сабой болей за 300 кв. м плошчы. Дыяметр ствала дасягаў 1,8 м. Праўда, яго сівы ўзрост ужо праяўляўся. Некалькі галін былі сухія. Прыкарэнная частка пачала трухнець. У дапаўненне да звестак А. Ельскага дададзім: мясцовыя жыхары маюць дадзеныя, што на нейкай старой карце пазначан гэты дуб і яго ўзрост — 600 гадоў. Хутчэй за ўсё, ён быў гранічны, залічаны некалі ў межавыя ці ваенныя арыенціры, узяты на ўлік, абараняўся правам і таму захаваўся.
Царква была вырашана кампактным прамавугольным у плане зрубам з прырубам апсіды, накрытымі двухсхільным гонтавым дахам. У трохвугольны франтон галоўнага фасада ўрэзана нізкая чацверыковая званіца з шатровым верхам, што надало кампазіцыі яруснасць і вертыкальны рух. Над уваходным прамавугольным праёмам урэзана акно, што асвятляе галерэю хораў. Сціплую залу храма і адкрытую шырокім прамавугольным прасветам апсіду асвятлялі «ўрубныя» прамавугольныя вокны. Архітэктура будынка сціплая і простая, сваім лаканізмам звязана з народнымі эстэтычнымі ўяўленнямі аб традыцыйным сялянскім жыллі, а таму пазбаўлена вытанчанай дэкаратыўнасці.
Царква згадваецца ў дакументах за 1873 год, згодна з якімі царква, званая "Мікола", збірала народ з ваколіц на пакланенне мясцовага ўшаноўваемага абраза св. Мікалая, малога памеру, у меднай высрэбранай рызе, які мясціўся на ўзвышэнні. Царква гэта лядачая, звонку і ўнутры нядобрапрыстойная, іканастас грубай работы, у ім меліся толькі два намесныя абразы кепскага жывапісу.
Сёння тут ужо нічога няма. У 50-ых цэркаўку знёс кіраўнік мясцовага саўгаса. Ніякіх абмераў ці здымкаў перад гэтым не рабілася. Гадоў колькі таму віхура паламала дуб. А можа ён загінуў ад таго, што мясцовы кіраўнік пракапаў па яго карэннях глыбачэзны роў. Пры падзенні дрэва з яго вершаліны выпаў штык як сведчанне ваеннага мінулага — дуб выкарыстоўвалі неаднаразова ваенныя наглядальнікі. "Зачынілася" і цудадзейная крынічка пад Цялякавам, бо не стала болей яе падземнага сілкавання — агаліліся навакольныя лясы. Ды і ці была б яна сёння цудадзейнай, а яе вада гаючай, пры той усеагульнай хімізацыі навакольных палёў?
Трэба сказаць, што па нейкай незразумелай прычыне міколкаўскі дуб не быў узяты на ўлік ні на ўзроўні рэспублікі, ні ніжэй, хоць, безумоўна, уваходзіў у першую пяцёрку дрэваў-гігантаў на Беларусі.
Побач на тым жа ўзгорку падымаецца малады дубок-прыгажун. Сёння ён не вымагае асаблівай увагі і дапамогі людзей. Толькі б яго не пашкодзілі і далі пееражыць наш нядобры час, а нашчадкі, я ўпэўнены, яго зберагуць і эстафета з даўніны будзе прадоўжана. Для нашых нашчадкаў трэба адшукаць і захаваць праз раённы гістарычна-краязнаўчы музей фотаздымкі адыйшоўшых у нябыт царквы і дрэва. Трэба паспрабаваць сабраць успаміны і матэрыялы аб гэтым цудзе прыроды. Знайсці паблізу новую крынічку і добраўпарадкаваць яе. Апрацаваць мясцовыя паданні, фальклор.
У свой час абмер, апісанне і здымкі міколкаўскай царквы з дубам зрабіў навуковец Л. Калядзінскі. Болей таго, ён выказаў слушную думку аб мэтазгоднасці ўзнаўлення гэтага помніка драўлянай архітэктуры. Да яго варта прыслухацца.
Пры ўшаноўваемых дрэвах за шчыльнай агароджай знаходзіліся звычайна язычніцкія святыні — капішчы-гантыны. Па адных дадзеных, туды маглі заходзіць толькі старажытныя жрацы-капланы ды князі, астатнім уваход быў забаронены пад страхам смерці. Па іншых крыніцах, да культавага дрэва можна было наблізіцца толькі тым, хто складаў ахвяру, а таксама схавацца ля іх ад смяротнай небяспекі. Дзесьці каля адной з галоўных язычніцкіх святынь знаходзіўся вярхоўны жрэц — Крыва-Крывейт. Яго фігура ўяўляецца амаль што міфічнай. Ён быццам бы з'яўляўся перад народам толькі ў асабліва важныя моманты для лесу краю.
У старых дакументах сустракаецца ўспамін аб "пяруновых" дубах, якімі адначасова адзначаліся межы ўладанняў. Тут яны выступаюць як выдатныя і надзейныя арыенціры.
Як вядома, язычніцтва найбольш і найпазней захоўвалася ў лясістых мясцовасцях, у тым ліку і на Беларусь. Можна напэўна сказаць, што яшчэ ў канцы мінулага стагоддзя рэлігійныя ўяўленні нашага продка на Міншчыне падзяліліся паміж хрысціянствам і язычніцтвам, схіляючыся нярэдка па сваёй сутнасці да апошняга.
Як сведчыць выдатны беларускі краязнаўца Аляксандр Ельскі, Міколкаўскі дуб ушаноўваўся здавён. Яшчэ ў часы уніі ў гэтай сувязі пад дубам была ўзведзена драўляная цэркаўка ў гонар святога Міколы. Уніяцкая, а затым праваслаўная, яна была пабудавана з яліны ў выглядзе крыжа ў плане і, як быццам бы, з XVII стагодцзя не перабудоўвалася. Як бачым, уніяцтва аднеслася да аб'екта язычніцкага пакланення цярпліва, вырашыўшы перацягнуць у свае лона вернікаў праз мірнае спаборніцтва, шляхам пераканання. Служба тут адбывалася двойчы ў год: на вясенняга заступніка царквы святога Мікалая (22 мая) і зімовага (19 снежня). Цікава, што ў рытуалах сумяшчаліся як навейшыя хрысціянскія, так і мінулыя язычніцкія звычаі.
Што азначала гэта свята для беларуса, добра апісана ў сшытку "Адраджэнне" за 1922 год:
"На Міколін дзень пачынаюць вадзіць коні на начлег. Іх абкурваюць купальскай травою і абходзяць з яйцом. Гэта робіцца дзеля захавання іх ад пошасці і ад зладзеяў. Значыць, святы Мікалай таксама, як і святы Юрый, мае дачыненне да гадоўлі скаціны. Але ён таксама клапоціцца і аб ніве і мае нейкія правы над ею: нават, як тэта можна судзіць па беларускай прыказцы, уступае ў спрэчку са святым Юр'ем: "Юрый сказаў — жыта ўраджу, а Мікалай — дажджы, пагляджу". Звычайна думаюць, што святкаванне ў чэсць Міколы памагае ад граду. Значыць Мікола таксама выпаўняе функцыі даўнейшага паганскага бога, або асобнага ад таго, якога замяшчае Юрый, або ўдваіх з ім спаўняе абавязак аднаго даўнейшага бога".
Царква дзейнічала яшчэ і ў пасляваенны час. Потым тут быў склад. А затым зноўку людзі знеслі сюды абразы і зноў адпраўлялася царкоўная служба.
Напярэдадні свят свайго заступніка навакольныя сяляне за дзесяткі вёрст збіраліся ў лесе непадалёк ад вёскі Міколка ва ўрочышчы "Берцы" на "водпуск грахоў". Тут яны ўсю ноч палілі агні, спявалі адвечныя песні. Святкаванне доўжылася амаль да белага дня. Заўзятая, празмерна гучная бяседа, гаворка іншы раз даходзіла да нястрыманай апантанасці, нейкай экзальтацыі. Затым натоўп перамяшчаўся да вёскі, дзе складаў сваю ахвяру ў царкву (!) і далей прадаўжаў памятнае святкаванне.
Ад сябе дададзім, што ад раніцы святары асвячалі ваду ў цудадзейнай крыніцы непадалёк ад месца начнога святкавання, і ўсе людзі адпраўлялі шэсце ад крынічкі да царквы, дзе пачынаўся малебен у гонар святога Мікалая.
Як бачым, усе асноўныя складаючыя язычніцкага пакланення тут у выразнай наяўнасці: дуб (хоць там і стаіць царква, таму невядома, каму складаюцца ахвяры — царкве ці дубу), вада (святая крынічка), агонь (начныя вогнішчы).
Сярод людзей хадзіла некалі легенда аб закапаным пад міколкаўскім дубам залатым скарбе, які звалі "французскім". Але ніхто не наважваўся яго капаць з-за боязі наварожанай на кладзе смерці.
3 часам да гэтага дуба далучыліся і хрысціянскія святыя. Сярод кроны дрэва пачалі заўважаць воблік Ісуса Хрыста. Уяўленне старажытнага боства на гэтым дрэве змянілася пазнейшым. Але так ці інакш пашана да гэтага дуба выяўлялася праз сімвал святасці дрэва. Гавораць, што месца гэтае было настолькі святым, што некаторыя людзі ахвяравалі з бліжэйшых вёсак ісці да яго ўкленчанымі.
Да апошняга часу месца пад дубам у Міколцы лічылася ахвярным. У час апошняй вайны тут быў пастаўлены драўляны крыж у памяць ахвяр. Калі крыж струхнеў, то пры даволі актыўным процістаянні сельскіх улад на яго месцы паставілі новы.
Вышыня дуба-волата дасягала 20 метраў, гэта значыць — вышыні 6—7-павярховага дома. Крона закрывала сабой болей за 300 кв. м плошчы. Дыяметр ствала дасягаў 1,8 м. Праўда, яго сівы ўзрост ужо праяўляўся. Некалькі галін былі сухія. Прыкарэнная частка пачала трухнець. У дапаўненне да звестак А. Ельскага дададзім: мясцовыя жыхары маюць дадзеныя, што на нейкай старой карце пазначан гэты дуб і яго ўзрост — 600 гадоў. Хутчэй за ўсё, ён быў гранічны, залічаны некалі ў межавыя ці ваенныя арыенціры, узяты на ўлік, абараняўся правам і таму захаваўся.
Царква была вырашана кампактным прамавугольным у плане зрубам з прырубам апсіды, накрытымі двухсхільным гонтавым дахам. У трохвугольны франтон галоўнага фасада ўрэзана нізкая чацверыковая званіца з шатровым верхам, што надало кампазіцыі яруснасць і вертыкальны рух. Над уваходным прамавугольным праёмам урэзана акно, што асвятляе галерэю хораў. Сціплую залу храма і адкрытую шырокім прамавугольным прасветам апсіду асвятлялі «ўрубныя» прамавугольныя вокны. Архітэктура будынка сціплая і простая, сваім лаканізмам звязана з народнымі эстэтычнымі ўяўленнямі аб традыцыйным сялянскім жыллі, а таму пазбаўлена вытанчанай дэкаратыўнасці.
Царква згадваецца ў дакументах за 1873 год, згодна з якімі царква, званая "Мікола", збірала народ з ваколіц на пакланенне мясцовага ўшаноўваемага абраза св. Мікалая, малога памеру, у меднай высрэбранай рызе, які мясціўся на ўзвышэнні. Царква гэта лядачая, звонку і ўнутры нядобрапрыстойная, іканастас грубай работы, у ім меліся толькі два намесныя абразы кепскага жывапісу.
Сёння тут ужо нічога няма. У 50-ых цэркаўку знёс кіраўнік мясцовага саўгаса. Ніякіх абмераў ці здымкаў перад гэтым не рабілася. Гадоў колькі таму віхура паламала дуб. А можа ён загінуў ад таго, што мясцовы кіраўнік пракапаў па яго карэннях глыбачэзны роў. Пры падзенні дрэва з яго вершаліны выпаў штык як сведчанне ваеннага мінулага — дуб выкарыстоўвалі неаднаразова ваенныя наглядальнікі. "Зачынілася" і цудадзейная крынічка пад Цялякавам, бо не стала болей яе падземнага сілкавання — агаліліся навакольныя лясы. Ды і ці была б яна сёння цудадзейнай, а яе вада гаючай, пры той усеагульнай хімізацыі навакольных палёў?
Трэба сказаць, што па нейкай незразумелай прычыне міколкаўскі дуб не быў узяты на ўлік ні на ўзроўні рэспублікі, ні ніжэй, хоць, безумоўна, уваходзіў у першую пяцёрку дрэваў-гігантаў на Беларусі.
Побач на тым жа ўзгорку падымаецца малады дубок-прыгажун. Сёння ён не вымагае асаблівай увагі і дапамогі людзей. Толькі б яго не пашкодзілі і далі пееражыць наш нядобры час, а нашчадкі, я ўпэўнены, яго зберагуць і эстафета з даўніны будзе прадоўжана. Для нашых нашчадкаў трэба адшукаць і захаваць праз раённы гістарычна-краязнаўчы музей фотаздымкі адыйшоўшых у нябыт царквы і дрэва. Трэба паспрабаваць сабраць успаміны і матэрыялы аб гэтым цудзе прыроды. Знайсці паблізу новую крынічку і добраўпарадкаваць яе. Апрацаваць мясцовыя паданні, фальклор.
У свой час абмер, апісанне і здымкі міколкаўскай царквы з дубам зрабіў навуковец Л. Калядзінскі. Болей таго, ён выказаў слушную думку аб мэтазгоднасці ўзнаўлення гэтага помніка драўлянай архітэктуры. Да яго варта прыслухацца.
Крыніца:
У.М. Кісялёў
Пуцявінамі Наднямоння
Мінск, Полымя, 1994