Выбраныя здымкі
Былы кляштарны будынак, зараз выкарыстоўваецца Віцебскай праваслаўнай епархіяй Фота © Уладзімер Ткачэнка |
Ансамбль базыльянскага манастыра ў імя Усьпеньня Прасьв. Багародзіцы і Сьв. Пакутніка Язафата. Стан на 1803 г. (Рэканструкцыя. Арх. І. Роцька, А. Міхайлюкоў) Фота © Уладзімер Ткачэнка |
Былы кляштарны корпус, зараз - Віцебскі станкаінструментальны тэхнікум Фота © Уладзімер Ткачэнка |
Манахі ордэна св. Базыля Вялікага з'явіліся ў Віцебску ў 1682 г. Яны размясціліся ў новым драўляным кляштары, які разам з царквою на ўласныя сродкі ўзвёў віцебскі земскі пісар Адам Францішак Кісель. Кляштар знаходзіўся на тэрыторыі Узгорскага замка, на высокай Прачысценскай (Лысай) гары, ля падножжа якой зліваліся рэкі Дзвіна і Віцьба. Месца для размяшчэння базыльянскага кляштара ў горадзе было абрана не выпадкова: у 1623 г. раз'юшаным натоўпам віцяблян тут быў забіты Полацкі уніяцкі архіепіскап Язафат Кунцэвіч.
Пісьмовыя звесткі аб існаванні Прачысценскай гары праваслаўнай царквы ў імя Прасвятой Багародзіцы ўзыходзяць да 1406 г. На пачатку XVII ст. драўляная саборная царква на Прачысценскай гары стала уніяцкай, побач з ею было ўладкавана падвор'е Полацкага архіепіскапа. У 1636 г. коштам горада была выстаўлена новая саборная "царква Святое Прачыстае" замест той, што згарэла ў 1629 г. К 1680-м гадам гэтая царква атрухлела і была адноўлена на сродкі ўжо згаданага вышэй земскага пісара Адама Кісяля.
Замацавацца ў Віцебску базыльянам дапамог Полацкі уніяцкі архіепіскап Кіпрыян Жахоўскі, які ў 1682 г. падараваў манахам землі і лугі ў горадзе і ваколіцах, адзін з пляцаў Узгорскай юрыдыкі, што знаходзіўся побач з царквой, для будаўніцтва на ім вучылішча, а таксама "паляны каля св. Духаўскай царквы... і самую разбураную царкву ў імя св. Духа за пасадам Заручаўскім." Крыху пазней, у 1697 г., пры царкве св. Духа ў Віцебску быў заснаваны жаночы базыльянскі кляштар.
Аднак, кляштар хутка давялося аднаўляць амаль на пустым месцы ў ушчэнт разрабаваным маскавітамі горадзе. Як паведамляе гісторык Сцябельскі, "1708 года дня 28 верасня Пётра Аляксеевіч, маскоўскі цар, спаліў горад, у якім і памянёная царква з базыльянскім кляштарам згарэла."
Новы драўляны храм быў узведзены на сродкі брацтва ў імя Успення Прасвятой Багародзіцы, а новы кляштар – зноў коштам Адама Кісяля, які на той час стаў ужо віцебскім падкаморым. На пачатку віцебскі земскі пісар, потым харужы, а з 1699 г. – віцебскі падкаморы ён быў не толькі заснавальнікам кляштара, але і самым значным яго фундатарам. Яшчэ ў канцы XVII ст. Адам Кісель перадаў у карыстанне кляштару свае фальваркі Жабенцяі, Пурызы і Яшкавічы "са стаўком і рэчкай Сялявіцай", якія ў 1690 г. пастановай сойма былі вызвалены ад усялякіх вайсковых падаткаў, а падчас Паўночнай вайны, у 1712 г., былі дадаткова абаронены ад падаткаў загадам вялікага гетмана Людвіга Пацея. У 1719 г. Адам Кісель склаў фундушовы запіс, згодна якому віцебскія базыльяне атрымлівалі "на вечныя часы" апроч згаданых фальваркаў маёнткі Хашкевічы, Аўдзяевічы, Дрычалукі (Вярхоўе) з забяспечанай на апошнім сумай у 20000 польскіх злотых, а таксама зямельныя пляцы ў Віцебску на Узгор'і, у Заручаўі і за Дзвіной.
У адпаведнасці з воляй фундатара настаяцелем кляштара павінен быў бестэрмінова застацца Антоні Аўгустын Любянецкі (пляменнік Адама Кісяля), манахі ж абавязваліся кожны тыдзень адпраўляць 6 абедняў за душы фундатара і яго бацькоў, а штодня пасля вячэрні – літанію ў гонар св. Язафата. Памёр Адам Кісель каля 1724 г. Тэстамент, па якому ён завяшчаў значную грашовую суму таму храму, дзе будзе пахавана яго цела, справакаваў канфлікт паміж віцебскімі базыльянамі і езуітамі. Апошнія ноччу выкралі цела нябожчыка з базыльянскай капліцы і пахавалі яго ў езуіцкім касцёле. Канфлікт гэты працяглы час разглядаўся ў нунцыятуры.
У 1717 г. маленькая царква базыльянскага кляштара, пабудаваная Успенскім брацтвам, была разабрана, а замест яе коштам віцебскага абывацеля Мірона Галузы выстаўлена новая, больш прасторная. У 1722 г. царква разам з кляштарам была знішчана пажарам. Новая царква і кляштар былі ўзведзены з дрэва руплівасцю настаяцеля Аугустына Любянецкага на сродкі віцебскай мяшчанкі Гопавай.
К сярэдзіне XVIII ст. віцебскі базыльянскі кляштар быў ужо досыць буйным землеўладальнікам і ўласнікам значных грашовых сум. Набожная шляхта і заможныя гараджане ахвяравалі на яго карысць маёнткі і фальваркі, у якіх манахі здолелі наладзіць добрую фальваркавую гаспадарку. Так, у 1716 г. віцебскі бурмістр Ігнаці Ліцвінка завяшчаў "некалькі лавак, пляцаў, палянак, палёў, сенажацяў віцебскім базыльянам, старэйшаму сыну свайму, вікарыю базыльянскага кляштара Стэфану Ліцвінку, і ўнуку свайму Якаву Ліцвінку" (свае апошнія дні бурмістр дажываў у асобным дамку, спецыяльна пабудаваным ім пры кляштары). Агульная колькасць фальваркавай зямлі, што належала кляштару, у 1785 г. налічвала 326 1/4 валок; у Віцебску базыльяне валодалі 62 будынкамі і 3 3/4 валокамі зямлі на юрыдыках. У фальварках было адчынена 6 шынкоў і 5 млыноў, якія таксама прыносілі добры прыбытак.
Пэўная частка кляштарных капіталаў была сфармавана за кошт сум завяшчальных запісаў. Так, у 1760 г. Ефрасіння Чарнаброўкава ахвяравала базыльянам 450 талераў за пахаванне яе цела пасля смерці "пры катэдральнай віцебскай царкве, на святой гары Саборнай". Вялікая колькасць такіх тэстаментаў да 1917 г. захоўвалася ў архіве Полацкай духоўнай кансісторыі.
Віцебскія базыльяне актыўна займаліся і ліхвярскімі аперацыямі. Калі пазычаныя грошы не сплочваліся ва ўмоўлены тэрмін, пазыкадаўца звычайна станавіўся ўладаром маёнтка. Грошы пазычаліся базыльянамі з умоваю выплаты гадавога працэнта.
К сярэдзіне XVIII ст. Віцебскі базыльянскі кляштар меў досыць трывалае эканамічнае становішча. Згодна акту рэвізіі грашовых сум, праведзенай у кляштары ў чэрвені 1745 г. па загаду правінцыяла Свята-Троіцкай правінцыі базыльянскага ордэна, агульны даход віцебскіх базыльян складаў 27237 фларынаў 14 грошаў, выдатак – 23012 фларынаў.
У 1742 г. віцебскія купцы бурмістры браты Міхаіл і Сямён Лапы ахвяравалі 6000 талераў бітых на пабудову мураванага храма ў гонар св. Язафата. Услед за Лапамі з той жа нагоды віцебскія бурмістры Іван Ігольнікаў і Мацвей Галуза з жонкаю ахвяравалі 2000 талераў бітых.
Мураваны храм віцебскія базыльяне пачалі ўзводзіць у 1743 г. Настаяцелем быў Іустын Чачкоўскі, вікарым – Дзюрдзя. Ужо на самым пачатку базыльяне вымушаны былі перапыніць будаўнічыя працы і зрабіць на гары добрую дрэнажную сістэму: структура глебы Прачысценскай гары аказалася такой, што траншэі, выкапаныя для закладкі падмуркаў, увесь час напаўняліся вадой. Па падземных вадасцёках вада збіралася ў драўляныя і мураваныя трубы, па якіх адводзілася ў рэкі Дзвіну і Віцьбу. Мураваныя трубы былі зроблены такога вялікага дыяметру, што па іх мог прайсці чалавек і пры неабходнасці прачысціць. Апошняя акалічнасць паспрыяла шырокаму распаўсюджванню ў наступным XIX ст. чутак сярод жыхароў горада аб наяўнасці падземнага хода пад Дзвіной, які быццам бы пачынаўся пад саборам на Прачысценскай гары.
Сутарэнні і сцены свайго храма базыльяне пачалі ўзводзіць недзе ў 1745-46 гг. Разам з новай царквой узводзіліся і мураваныя кляштарныя будынкі. У галоўным трохпавярховым корпусе размяшчаліся манаскія келлі і школа для дзяцей шляхты (зараз тут знаходзіцца станкаінструментальны тэхнікум). Гэта было манументальнае збудаванне з доўгім, прарэзаным прамавугольнымі вокнамі і раскрапаваным сціплымі плоскімі пілястрамі фасадам, які быў звернуты да адкрытага краявіду (рэчышча Дзвіны). З боку двара да яго перпендыкулярна далучалася двухпавярховае крыло, у якім на першым паверсе знаходзілася трапезная, а на другім – бібліятэка. Увесь корпус быў накрыты высокім ламаным дахам, а яго бакавыя фасады мелі ў завяршэнні высокія трохчасткавыя барочныя франтоны.
Астатнія кляштарныя будынкі (мураваныя службовыя карпусы, стайня, вазоўня і г .д.) размяшчаліся па перыметры невялікага прамавугольнага двара, абнесенага мураванай агароджай. Уздоўж галоўнага фасада трохпавярховага жылога корпуса на набярэжнай р. Дзвіны быў разбіты кляштарны агарод, абведзены невысокім мурам. Як можна меркаваць па акварэлі Ю. Пешкі канца XVIII ст., у гэтым муры з боку царквы была ўладкавана невялікая ўваходняя брама, аздобленая барочнымі дэкаратыўнымі элементамі.
Царква і новыя мураваныя будынкі Віцебскага базыльянскага кляштара ўзводзіліся вельмі марудна, будаўніцтва іх цягнулася каля 40 гадоў. Паступовае замаруджванне, а потым і ўвогуле перапыненне будаўнічых прац тлумачылася перш за ўсё празмерным захапленнем віцебскіх базыльян ліхвярскімі аперацыямі. У той час, калі агульная сума доўга, якую павінны былі сплаціць кляштару розныя асобы, дасягнула 21595 руб., базыльяне вымушаны былі ўвогуле перапыніць будаўніцтва – кляштарная скарбніца была пустой. Справу будаўніцтва не ўратоўвалі нават спецыяльныя ахвяраванні заможных віцяблян. Так, два разы (у 1748 і 1754 гг.) грошы на будаўніцтва мураванай царквы ўносіў віцебскі ратман Якуб Сухар, яшчэ два (у 1754 і 1758 гг.) – бурмістр Ян Ігольнік.
Тым часам у 1772 г. у выніку першага падзелу Рэчы Паспалітай горад увайшоў у склад Расейскай імперыі. Спачатку новая ўлада, яшчэ талерантна ставілася да прадстаўнікоў розных канфесій на нованабытых землях. У асобе віцебскага губернатара генерала Крачэтнікава Масква начала аказваць базыльянам "сваё садзейнічанне да хутчэйшага заканчэння храма." Справа будаўніцтва, нарэшце, зрушылася з месца. Да таго ж, у 1775 г. Віцебскі кляштар атрымаў грашовую падтрымку ў суме 20000 польскіх злотых, ад базыльян з Берасця. Тым не менш, будаўнічыя працы працягваліся яшчэ каля 10 гадоў.
Кляштарны комплекс, узведзены базыльянамі на стромым адхоне Прачысценскай гары, адразу стаў адметнасцю горада. Царква базыльянскага кляштара была самым вялікім па памерах храмам Віцебска. Адначасова яна ўяулялася і самым высокім храмам (вышынёй каля 45 метраў), да таго ж была размешчана на другой па вышыні пасля Замкавай Прачысценскай гары.
Віцебскі базыльянскі кляштар на працягу двух стагоддзяў адыгрываў істотную ролю не толькі ў рэлігійным, але і ў грамадскім жыцці горада. Пры кляштары дзейнічала філасофская студыя для манахаў, а таксама школа для свецкага юнацтва, у якой навучалася больш за 100 вучняў. Апроч таго, на кляштарным утрыманні знаходзіліся канвіктары, якія набывалі адукацыю ў іншых вучэльнях горада. У 1797 г. іх лік даходзіў да 15 чалавек.
У 1768 г. віцебскім базыльянам быў нададзены прывілей на перавязенне з Вільні ў Віцебск друкарні, аднак ці быў ён скарыстаны, да нашага часу дакладна невядома. Пасля скасавання Кацярынай II самакіравання беларускіх гарадоў, у кляштарны архіў трапілі дакументы архіва віцебскага магістрата: каралеўская грамата 1641 г. на аднаўленне магдэбургскага права ў Віцебску, права віцебскага магістрата 1681 г. на пляц і крамы пад ратушай і інш.
Як вядома, на момант уваходжання Віцебска ў склад Расейскай імперыі ў горадзе не было ніводнай праваслаўнай царквы. Адміністратыўны цэнтр Віцебска размяшчаўся на левабярэжжы, падчас веснавой паводкі, якая зносіла ўсе масты, сувязь паміж дзвюма часткамі горада практычна перапынялася. У такіх абставінах Велікоднае свята віцебскаму губернатару, віцэ-губернатару, каменданту і ўсяму расейскаму гарадскому чыноўніцтву даводзілася адзначаць у царкве базыльянскага кляштара. Канечне, такі стан рэчаў доўга працягвацца не мог. Імперскія ўлады пачалі клапаціцца аб адкрыцці ў вялікіх гарадах на далучаных тэрыторыях праваслаўных саборных цэркваў. У Віцебску гэтая справа асабліва цікавіла святара Мікалаеўскай батальённай царквы айца Іаана Сырахнова.
Па-першае, каб пахіснуць пазіцыі манахаў-базыльян у горадзе, ён данёс вышэйшым уладам аб тым, што 19 чэрвеня 1795 г. у сваей царкве базыльяне чыталі не рэскрыпт імператрыцы Кацярыны II аб безперашкодным далучэнні да праваслаўя ўсіх вернікаў-уніятаў, а малітву аб пакарэнні "ўсіх цэркваў і людзей свяцейшаму ўсяленскаму вялікаму архірэю Пію, папе рымскаму." На падставе гэтага данясення супраць базыльян была ўзбуджана крымінальная справа. Аднак выракам Віцебскага ніжняга земскага суда базыльяне ўсё ж былі апраўданы.
Айцец 15 ліпеня 1797 г. І. Сырахноў накіраваў епіскапу Полацкаму і Магілёўскаму Афанасію свой рапарт-праект аб пераўтварэнні царквы Віцебскага базыльянскага кляштара ў праваслаўны сабор. У рапарце, у прыватнасці, адзначалася, што на будаўніцтва новага сабора спатрэбілася б "нямала часу, цяжкасцей і шматлікіх выдаткаў казённага інтарэсу." У той жа час мураваная царква базыльянскага кляштара, размешчаная "па правілу грэчаскай царквы, алтаром ляжыць на ўсход, мае іканастас цагляны, атынкаваны, архітэктурнай работы, з дастатковай колькасцю абразоў дрэнна намаляваных; начыння, званоў, рызніцы святарскай і дыяканскай, па ўзору нашай царквы, дастаткова... Гэты храм ёсць адно з лепшых упрыгожанняў горада; з яго зручна зрабіць, з вялікай выгадай казне і часу, грэка-расійскі сабор."
Спецыяльным рэскрыптам Паўла I ад 18 ліпеня 1799 г. царква Віцебскага базыльянскага кляштара была перададзена ў праваслаўнае ведамства Беларускага епіскапа Анастасія, а памяшканні кляштара – у падпарадкаванне губернскага начальства.
Протаіерэем новага сабора, які стаў называцца Успенскім, быў прызначаны айцец І. Сырахноў. Маёмасць віцебскіх базыльян была апісана і пазней перададзена Тадулінскаму базыльянскаму кляштару. Паводле звестак Інвентара, складзенага ў верасні 1799 г., віцебскія базыльяне валодалі 5 фальваркамі з 7000 дзесяцінамі зямлі і больш за 1000 душ сялян; мелі карчму на Бабінавіцкім тракце, 4 шынкі, 4 млыны, 3 сукнавальні, 3 возеры і шмат зямельных пляцаў у розных месцах Віцебска. На момант закрыцця кляштара ў ім утрымлівалася 25 манахаў, сярод якіх былі выдатныя дзеячы базыльянскага ордэна: настаяцель Адам Сураж-Францкевіч, які раней быў асэсарам курыі Полацкага уніяцкага архіепіскапа Іраклія Лісоўскага, вікары Мяфодзі Зялінскі, Дыянізі Раманоўскі, прапаведнік Ясон Шахна, пракуратар Ануфры Калантай і інш.
Пасля выдалення манахаў-базыльян з Віцебска ў колішніх кляштарных будынках размясціліся губернскае праўленне і казённая палата. Пасля перадачы ў праваслаўнае ведамства былая царква базыльянскага кляштара перацярпела некалькі перабудоў. Першая з іх прыпадае на 1804 г., пасля чаго аблічча храма набыло рысы класіцызму. У наступныя гады быў знішчаны высокі барочны дах над кляштарнымі будынкамі і элементы дробнай пластыкі ўсяго комплексу. З канца 1850-х гадоў у былых базыльянскіх мурах размясцілася праваслаўная духоўная семінарыя, пераведзеная з Полацка ў Віцебск.
Пасля кастрычніка 1917 г. семінарыя і сабор у Віцебску былі зачынены. Пастановай СНК БССР ад 5 ліпеня 1926 г. Успенскі сабор быў абвешчаны дзяржаўнай маёмасцю рэспублікі, што не перашкодзіла аднак у верасні 1936 г. аддзелу добраўпарадкавання гарсавета пачаць падрыхтоўку храма да выбуху. У хуткім часе сабор быў узарваны сапёрным батальёнам пад камандваннем П. Грыгарэнкі.
Яшчэ ў 1990-я гг. на месцы былога храма знаходзіўся пакінуты і напаўразбураны корпус завода заточных станкоў, узведзены ў пасляваенныя гады. Дагэтуль у трохпавярховым кляштарным корпусе размяшчаецца станка-інструментальны тэхнікум, а ў двухпавярховым – Віцебскай праваслаўнай епархіяй.
Пісьмовыя звесткі аб існаванні Прачысценскай гары праваслаўнай царквы ў імя Прасвятой Багародзіцы ўзыходзяць да 1406 г. На пачатку XVII ст. драўляная саборная царква на Прачысценскай гары стала уніяцкай, побач з ею было ўладкавана падвор'е Полацкага архіепіскапа. У 1636 г. коштам горада была выстаўлена новая саборная "царква Святое Прачыстае" замест той, што згарэла ў 1629 г. К 1680-м гадам гэтая царква атрухлела і была адноўлена на сродкі ўжо згаданага вышэй земскага пісара Адама Кісяля.
Замацавацца ў Віцебску базыльянам дапамог Полацкі уніяцкі архіепіскап Кіпрыян Жахоўскі, які ў 1682 г. падараваў манахам землі і лугі ў горадзе і ваколіцах, адзін з пляцаў Узгорскай юрыдыкі, што знаходзіўся побач з царквой, для будаўніцтва на ім вучылішча, а таксама "паляны каля св. Духаўскай царквы... і самую разбураную царкву ў імя св. Духа за пасадам Заручаўскім." Крыху пазней, у 1697 г., пры царкве св. Духа ў Віцебску быў заснаваны жаночы базыльянскі кляштар.
Аднак, кляштар хутка давялося аднаўляць амаль на пустым месцы ў ушчэнт разрабаваным маскавітамі горадзе. Як паведамляе гісторык Сцябельскі, "1708 года дня 28 верасня Пётра Аляксеевіч, маскоўскі цар, спаліў горад, у якім і памянёная царква з базыльянскім кляштарам згарэла."
Новы драўляны храм быў узведзены на сродкі брацтва ў імя Успення Прасвятой Багародзіцы, а новы кляштар – зноў коштам Адама Кісяля, які на той час стаў ужо віцебскім падкаморым. На пачатку віцебскі земскі пісар, потым харужы, а з 1699 г. – віцебскі падкаморы ён быў не толькі заснавальнікам кляштара, але і самым значным яго фундатарам. Яшчэ ў канцы XVII ст. Адам Кісель перадаў у карыстанне кляштару свае фальваркі Жабенцяі, Пурызы і Яшкавічы "са стаўком і рэчкай Сялявіцай", якія ў 1690 г. пастановай сойма былі вызвалены ад усялякіх вайсковых падаткаў, а падчас Паўночнай вайны, у 1712 г., былі дадаткова абаронены ад падаткаў загадам вялікага гетмана Людвіга Пацея. У 1719 г. Адам Кісель склаў фундушовы запіс, згодна якому віцебскія базыльяне атрымлівалі "на вечныя часы" апроч згаданых фальваркаў маёнткі Хашкевічы, Аўдзяевічы, Дрычалукі (Вярхоўе) з забяспечанай на апошнім сумай у 20000 польскіх злотых, а таксама зямельныя пляцы ў Віцебску на Узгор'і, у Заручаўі і за Дзвіной.
У адпаведнасці з воляй фундатара настаяцелем кляштара павінен быў бестэрмінова застацца Антоні Аўгустын Любянецкі (пляменнік Адама Кісяля), манахі ж абавязваліся кожны тыдзень адпраўляць 6 абедняў за душы фундатара і яго бацькоў, а штодня пасля вячэрні – літанію ў гонар св. Язафата. Памёр Адам Кісель каля 1724 г. Тэстамент, па якому ён завяшчаў значную грашовую суму таму храму, дзе будзе пахавана яго цела, справакаваў канфлікт паміж віцебскімі базыльянамі і езуітамі. Апошнія ноччу выкралі цела нябожчыка з базыльянскай капліцы і пахавалі яго ў езуіцкім касцёле. Канфлікт гэты працяглы час разглядаўся ў нунцыятуры.
У 1717 г. маленькая царква базыльянскага кляштара, пабудаваная Успенскім брацтвам, была разабрана, а замест яе коштам віцебскага абывацеля Мірона Галузы выстаўлена новая, больш прасторная. У 1722 г. царква разам з кляштарам была знішчана пажарам. Новая царква і кляштар былі ўзведзены з дрэва руплівасцю настаяцеля Аугустына Любянецкага на сродкі віцебскай мяшчанкі Гопавай.
К сярэдзіне XVIII ст. віцебскі базыльянскі кляштар быў ужо досыць буйным землеўладальнікам і ўласнікам значных грашовых сум. Набожная шляхта і заможныя гараджане ахвяравалі на яго карысць маёнткі і фальваркі, у якіх манахі здолелі наладзіць добрую фальваркавую гаспадарку. Так, у 1716 г. віцебскі бурмістр Ігнаці Ліцвінка завяшчаў "некалькі лавак, пляцаў, палянак, палёў, сенажацяў віцебскім базыльянам, старэйшаму сыну свайму, вікарыю базыльянскага кляштара Стэфану Ліцвінку, і ўнуку свайму Якаву Ліцвінку" (свае апошнія дні бурмістр дажываў у асобным дамку, спецыяльна пабудаваным ім пры кляштары). Агульная колькасць фальваркавай зямлі, што належала кляштару, у 1785 г. налічвала 326 1/4 валок; у Віцебску базыльяне валодалі 62 будынкамі і 3 3/4 валокамі зямлі на юрыдыках. У фальварках было адчынена 6 шынкоў і 5 млыноў, якія таксама прыносілі добры прыбытак.
Пэўная частка кляштарных капіталаў была сфармавана за кошт сум завяшчальных запісаў. Так, у 1760 г. Ефрасіння Чарнаброўкава ахвяравала базыльянам 450 талераў за пахаванне яе цела пасля смерці "пры катэдральнай віцебскай царкве, на святой гары Саборнай". Вялікая колькасць такіх тэстаментаў да 1917 г. захоўвалася ў архіве Полацкай духоўнай кансісторыі.
Віцебскія базыльяне актыўна займаліся і ліхвярскімі аперацыямі. Калі пазычаныя грошы не сплочваліся ва ўмоўлены тэрмін, пазыкадаўца звычайна станавіўся ўладаром маёнтка. Грошы пазычаліся базыльянамі з умоваю выплаты гадавога працэнта.
К сярэдзіне XVIII ст. Віцебскі базыльянскі кляштар меў досыць трывалае эканамічнае становішча. Згодна акту рэвізіі грашовых сум, праведзенай у кляштары ў чэрвені 1745 г. па загаду правінцыяла Свята-Троіцкай правінцыі базыльянскага ордэна, агульны даход віцебскіх базыльян складаў 27237 фларынаў 14 грошаў, выдатак – 23012 фларынаў.
У 1742 г. віцебскія купцы бурмістры браты Міхаіл і Сямён Лапы ахвяравалі 6000 талераў бітых на пабудову мураванага храма ў гонар св. Язафата. Услед за Лапамі з той жа нагоды віцебскія бурмістры Іван Ігольнікаў і Мацвей Галуза з жонкаю ахвяравалі 2000 талераў бітых.
Мураваны храм віцебскія базыльяне пачалі ўзводзіць у 1743 г. Настаяцелем быў Іустын Чачкоўскі, вікарым – Дзюрдзя. Ужо на самым пачатку базыльяне вымушаны былі перапыніць будаўнічыя працы і зрабіць на гары добрую дрэнажную сістэму: структура глебы Прачысценскай гары аказалася такой, што траншэі, выкапаныя для закладкі падмуркаў, увесь час напаўняліся вадой. Па падземных вадасцёках вада збіралася ў драўляныя і мураваныя трубы, па якіх адводзілася ў рэкі Дзвіну і Віцьбу. Мураваныя трубы былі зроблены такога вялікага дыяметру, што па іх мог прайсці чалавек і пры неабходнасці прачысціць. Апошняя акалічнасць паспрыяла шырокаму распаўсюджванню ў наступным XIX ст. чутак сярод жыхароў горада аб наяўнасці падземнага хода пад Дзвіной, які быццам бы пачынаўся пад саборам на Прачысценскай гары.
Сутарэнні і сцены свайго храма базыльяне пачалі ўзводзіць недзе ў 1745-46 гг. Разам з новай царквой узводзіліся і мураваныя кляштарныя будынкі. У галоўным трохпавярховым корпусе размяшчаліся манаскія келлі і школа для дзяцей шляхты (зараз тут знаходзіцца станкаінструментальны тэхнікум). Гэта было манументальнае збудаванне з доўгім, прарэзаным прамавугольнымі вокнамі і раскрапаваным сціплымі плоскімі пілястрамі фасадам, які быў звернуты да адкрытага краявіду (рэчышча Дзвіны). З боку двара да яго перпендыкулярна далучалася двухпавярховае крыло, у якім на першым паверсе знаходзілася трапезная, а на другім – бібліятэка. Увесь корпус быў накрыты высокім ламаным дахам, а яго бакавыя фасады мелі ў завяршэнні высокія трохчасткавыя барочныя франтоны.
Астатнія кляштарныя будынкі (мураваныя службовыя карпусы, стайня, вазоўня і г .д.) размяшчаліся па перыметры невялікага прамавугольнага двара, абнесенага мураванай агароджай. Уздоўж галоўнага фасада трохпавярховага жылога корпуса на набярэжнай р. Дзвіны быў разбіты кляштарны агарод, абведзены невысокім мурам. Як можна меркаваць па акварэлі Ю. Пешкі канца XVIII ст., у гэтым муры з боку царквы была ўладкавана невялікая ўваходняя брама, аздобленая барочнымі дэкаратыўнымі элементамі.
Царква і новыя мураваныя будынкі Віцебскага базыльянскага кляштара ўзводзіліся вельмі марудна, будаўніцтва іх цягнулася каля 40 гадоў. Паступовае замаруджванне, а потым і ўвогуле перапыненне будаўнічых прац тлумачылася перш за ўсё празмерным захапленнем віцебскіх базыльян ліхвярскімі аперацыямі. У той час, калі агульная сума доўга, якую павінны былі сплаціць кляштару розныя асобы, дасягнула 21595 руб., базыльяне вымушаны былі ўвогуле перапыніць будаўніцтва – кляштарная скарбніца была пустой. Справу будаўніцтва не ўратоўвалі нават спецыяльныя ахвяраванні заможных віцяблян. Так, два разы (у 1748 і 1754 гг.) грошы на будаўніцтва мураванай царквы ўносіў віцебскі ратман Якуб Сухар, яшчэ два (у 1754 і 1758 гг.) – бурмістр Ян Ігольнік.
Тым часам у 1772 г. у выніку першага падзелу Рэчы Паспалітай горад увайшоў у склад Расейскай імперыі. Спачатку новая ўлада, яшчэ талерантна ставілася да прадстаўнікоў розных канфесій на нованабытых землях. У асобе віцебскага губернатара генерала Крачэтнікава Масква начала аказваць базыльянам "сваё садзейнічанне да хутчэйшага заканчэння храма." Справа будаўніцтва, нарэшце, зрушылася з месца. Да таго ж, у 1775 г. Віцебскі кляштар атрымаў грашовую падтрымку ў суме 20000 польскіх злотых, ад базыльян з Берасця. Тым не менш, будаўнічыя працы працягваліся яшчэ каля 10 гадоў.
Кляштарны комплекс, узведзены базыльянамі на стромым адхоне Прачысценскай гары, адразу стаў адметнасцю горада. Царква базыльянскага кляштара была самым вялікім па памерах храмам Віцебска. Адначасова яна ўяулялася і самым высокім храмам (вышынёй каля 45 метраў), да таго ж была размешчана на другой па вышыні пасля Замкавай Прачысценскай гары.
Віцебскі базыльянскі кляштар на працягу двух стагоддзяў адыгрываў істотную ролю не толькі ў рэлігійным, але і ў грамадскім жыцці горада. Пры кляштары дзейнічала філасофская студыя для манахаў, а таксама школа для свецкага юнацтва, у якой навучалася больш за 100 вучняў. Апроч таго, на кляштарным утрыманні знаходзіліся канвіктары, якія набывалі адукацыю ў іншых вучэльнях горада. У 1797 г. іх лік даходзіў да 15 чалавек.
У 1768 г. віцебскім базыльянам быў нададзены прывілей на перавязенне з Вільні ў Віцебск друкарні, аднак ці быў ён скарыстаны, да нашага часу дакладна невядома. Пасля скасавання Кацярынай II самакіравання беларускіх гарадоў, у кляштарны архіў трапілі дакументы архіва віцебскага магістрата: каралеўская грамата 1641 г. на аднаўленне магдэбургскага права ў Віцебску, права віцебскага магістрата 1681 г. на пляц і крамы пад ратушай і інш.
Як вядома, на момант уваходжання Віцебска ў склад Расейскай імперыі ў горадзе не было ніводнай праваслаўнай царквы. Адміністратыўны цэнтр Віцебска размяшчаўся на левабярэжжы, падчас веснавой паводкі, якая зносіла ўсе масты, сувязь паміж дзвюма часткамі горада практычна перапынялася. У такіх абставінах Велікоднае свята віцебскаму губернатару, віцэ-губернатару, каменданту і ўсяму расейскаму гарадскому чыноўніцтву даводзілася адзначаць у царкве базыльянскага кляштара. Канечне, такі стан рэчаў доўга працягвацца не мог. Імперскія ўлады пачалі клапаціцца аб адкрыцці ў вялікіх гарадах на далучаных тэрыторыях праваслаўных саборных цэркваў. У Віцебску гэтая справа асабліва цікавіла святара Мікалаеўскай батальённай царквы айца Іаана Сырахнова.
Па-першае, каб пахіснуць пазіцыі манахаў-базыльян у горадзе, ён данёс вышэйшым уладам аб тым, што 19 чэрвеня 1795 г. у сваей царкве базыльяне чыталі не рэскрыпт імператрыцы Кацярыны II аб безперашкодным далучэнні да праваслаўя ўсіх вернікаў-уніятаў, а малітву аб пакарэнні "ўсіх цэркваў і людзей свяцейшаму ўсяленскаму вялікаму архірэю Пію, папе рымскаму." На падставе гэтага данясення супраць базыльян была ўзбуджана крымінальная справа. Аднак выракам Віцебскага ніжняга земскага суда базыльяне ўсё ж былі апраўданы.
Айцец 15 ліпеня 1797 г. І. Сырахноў накіраваў епіскапу Полацкаму і Магілёўскаму Афанасію свой рапарт-праект аб пераўтварэнні царквы Віцебскага базыльянскага кляштара ў праваслаўны сабор. У рапарце, у прыватнасці, адзначалася, што на будаўніцтва новага сабора спатрэбілася б "нямала часу, цяжкасцей і шматлікіх выдаткаў казённага інтарэсу." У той жа час мураваная царква базыльянскага кляштара, размешчаная "па правілу грэчаскай царквы, алтаром ляжыць на ўсход, мае іканастас цагляны, атынкаваны, архітэктурнай работы, з дастатковай колькасцю абразоў дрэнна намаляваных; начыння, званоў, рызніцы святарскай і дыяканскай, па ўзору нашай царквы, дастаткова... Гэты храм ёсць адно з лепшых упрыгожанняў горада; з яго зручна зрабіць, з вялікай выгадай казне і часу, грэка-расійскі сабор."
Спецыяльным рэскрыптам Паўла I ад 18 ліпеня 1799 г. царква Віцебскага базыльянскага кляштара была перададзена ў праваслаўнае ведамства Беларускага епіскапа Анастасія, а памяшканні кляштара – у падпарадкаванне губернскага начальства.
Протаіерэем новага сабора, які стаў называцца Успенскім, быў прызначаны айцец І. Сырахноў. Маёмасць віцебскіх базыльян была апісана і пазней перададзена Тадулінскаму базыльянскаму кляштару. Паводле звестак Інвентара, складзенага ў верасні 1799 г., віцебскія базыльяне валодалі 5 фальваркамі з 7000 дзесяцінамі зямлі і больш за 1000 душ сялян; мелі карчму на Бабінавіцкім тракце, 4 шынкі, 4 млыны, 3 сукнавальні, 3 возеры і шмат зямельных пляцаў у розных месцах Віцебска. На момант закрыцця кляштара ў ім утрымлівалася 25 манахаў, сярод якіх былі выдатныя дзеячы базыльянскага ордэна: настаяцель Адам Сураж-Францкевіч, які раней быў асэсарам курыі Полацкага уніяцкага архіепіскапа Іраклія Лісоўскага, вікары Мяфодзі Зялінскі, Дыянізі Раманоўскі, прапаведнік Ясон Шахна, пракуратар Ануфры Калантай і інш.
Пасля выдалення манахаў-базыльян з Віцебска ў колішніх кляштарных будынках размясціліся губернскае праўленне і казённая палата. Пасля перадачы ў праваслаўнае ведамства былая царква базыльянскага кляштара перацярпела некалькі перабудоў. Першая з іх прыпадае на 1804 г., пасля чаго аблічча храма набыло рысы класіцызму. У наступныя гады быў знішчаны высокі барочны дах над кляштарнымі будынкамі і элементы дробнай пластыкі ўсяго комплексу. З канца 1850-х гадоў у былых базыльянскіх мурах размясцілася праваслаўная духоўная семінарыя, пераведзеная з Полацка ў Віцебск.
Пасля кастрычніка 1917 г. семінарыя і сабор у Віцебску былі зачынены. Пастановай СНК БССР ад 5 ліпеня 1926 г. Успенскі сабор быў абвешчаны дзяржаўнай маёмасцю рэспублікі, што не перашкодзіла аднак у верасні 1936 г. аддзелу добраўпарадкавання гарсавета пачаць падрыхтоўку храма да выбуху. У хуткім часе сабор быў узарваны сапёрным батальёнам пад камандваннем П. Грыгарэнкі.
Яшчэ ў 1990-я гг. на месцы былога храма знаходзіўся пакінуты і напаўразбураны корпус завода заточных станкоў, узведзены ў пасляваенныя гады. Дагэтуль у трохпавярховым кляштарным корпусе размяшчаецца станка-інструментальны тэхнікум, а ў двухпавярховым – Віцебскай праваслаўнай епархіяй.
Крыніца (скарочана):
Людміла Хмяльніцкая
З гісторыі Віцебскага базыльянскага кляштара
"Віцебскі сшытак", 2-1996
У 1991 г. прадпрыемства "Віцебскпраектрэстаўрацыя" выканала комплекс археалагічных і гісторыка-архіўных прац па вывучэнню былой царквы базыльянскага кляштара. Архітэктарам Ігарам Роцькам былі зроблены дзве рэканструкцыі храма – на канец XVIII і сярэдзіну XIX стст. Нажаль, як і ў выпадку з Рынкавай царквой царкоўныя ўлады выбралі апошні па часе варыянт, які адпавядае праваслаўным канонам, але страчвае барочнаму арыгіналу XVIII ст. у сваёй прыгажосці. Але добра ўжо тое, што ў Віцебску пачалі аднаўляць святыні. Магчыма калісьці дойдзе справа і да каталіцкіх храмаў, якія ўпрыгожвалі Віцебск на працягу 300 стагоддзяў.