Сядзібна-паркавы ансамбль Крупскіх | Засулле

Больш фотаздымкаў (21) >>

Маёнтак Засулле вядомы з 1487 г. паводле скаргі яго ўладальніка татарскага князя С. Улановіча пра ўцёкі «людзей непахожых» да вялікага князя Казіміра. Засулле з'яўлялася старажытным паселішчам татар. Згодна інвентару за 1592 г. тут меліся мячэць і млын, жылі баяры, бортнікі і агароднікі. З 17 ст. — уладанне Жыжалеўскіх. У канцы 18 ст. перайшло да рэчыцкага падкаморыя Ю. Дзерналовіча. Затым згодна са справай аб трацейскім судзе, які адбыўся ў 1846 г., маёнткам валодалі Крупскія, арандатарамі з'яўляліся Свентаржэцкія, якім на невялікі тэрмін перайшоў маёнтак. Па купчай, выдадзенай ў 1850 г., Варнауглы (так называўся маёнтак) сталі ўласнасцю Д. Крупскага. У 1876 г. маёнтак уключаў 3109 дзесяцін зямлі, належаў Б.У. Крупскаму. Цікава, што сёння афіцыйная назва Засульскага парку — парк імя Н.К. Крупскай — дзеячкі расейскай рэвалюцыі 1917 г., якая да Засулля ніякага дачынення не мае.

Прыкладна ў канцы 19 ст. новая сядзіба Крупскіх наклалася на сядзібу з рэгулярнай планіроўкай 2-й паловы 18 ст. Яна ўключала сядзібны дом, парк, сад, службовыя будынкі, гаспадарчы двор. У плане ўяўляла сабой прамавугольнік плошчай каля 2,5 га. Кампазіцыйная вось добра вылучана. З заходняга боку яна замыкаецца параднай часткай з сядзібным домам — простым аднапавярховым драўляным будынкам, з супрацьлеглага боку — царквой. Па восі паміж баскетамі праходзіць алея шырынёй 12 м. Памеры алеі, буйныя дрэвы, што разрасліся, надаюць велічнасць невялікай сядзібе.

Парк прадстаўлены двума вялікімі, але няроўнымі, выцягнутымі ўздоўж восі баскетамі. Болып буйны з іх (служыў садам) замыкаецца з паўднёва-ўсходняга боку другой шырокай алеяй з пасадкай ліпы ўроскід. Кроны буйных дрэў змыкаюцца, утвараючы маляўнічы купал. З паўночна-ўсходняга боку да сядзібнага дома прымыкае ўтульны дворык з гападарча-службовымі збудаваннямі, аформлены лістоўніцай і клёнам вастралістым. Лістоўніцы растуць і па краі параднага партэра і на газоне ў выглядзе саліцёраў, невялікіх груп паўночна-ўсходнім баскеце. Яны спалучаліся з сасной веймутавай, ліпай, елкай, клёнам, берастам. Дрэвы высокай дэкаратыўнасці дасягалі вялікіх памераў. Вышыня лістоўніц 31,5—32 м, дыяметр ствала 78—95 см, сасны веймутавай адпаведна — 26 м і 67 см. Да парку прымыкаў сад плошчай 14 га.

У 1892 г. з колатых валуноў і бутавага каменю быў пабудаваны спіртзавод, верагодна, на старой аснове будынка сярэдзіны 19 ст. Збудаванне прамавугольнае ў плане (13,5 х 27 м). Побач знаходзіцца склад для прадукцыі — прамавугольны ў плане будынак з дзвюх камер рознай вышыні. Сцены складзены з бутавага каменю, часткова часанага. Праёмы высокіх паўкруглых акон выкладзены цэглай. Будынкі маюць развітую планіроўку, маляўнічы сілуэт і ўяўляюць сабой узор эклектычнай прамысловай архітэктуры канца 19 ст.

У сядзібе некаторы час жыла сям'я Казіміра Кастравіцкага (Каруся Каганца) — вядомага беларускага пісьменніка, перакладчыка, мастака. Яго бацька, Кароль Самуілавіч, атрымаўшы дазвол на вяртанне з табольскай ссылкі, прыехаў у 1872 г. з сям'ёй у былы маёнтак бацькоў сваёй жонкі Алены Свентаржэцкай. Дакладней, яны дабраліся «сваім ходам» — санямі, запрэжанымі трыма конямі ад Табольска да Масквы, затым у Менск і Засулле. Але і тут не здымаўся паліцэйскі нагляд за адным з арганізатараў і актыўным удзельнікам паўстання 1863—64 гг. У Засуллі 8.5.1879 г. Кароль памёр і, відаць, тут быў пахаваны. Кастравіцкія пераехалі жыць у Юцкі (Дзяржынскі раён), якія разам з дзвюма валокамі зямлі падаравала сястра Алены Свентаржэцкай. Пазней на тэмы засульскіх сюжэтаў Карусь Каганец напіша некалькі твораў (“Засульскае турэ”, “Адкуль зязюля ўзялася”, “Бутрымава прыгода”).

Крыніца:
А.Т. Федарук
Памяць. Стаўбцоўскі раён
Мінск, Беларуская Энцыклапедыя, 2004