Выбраныя здымкі
Фота © Арцём Аблажэй | Дата: 11.12.11
Палац. Фотаздымак пач. 20 ст. (з кнігі \'Памяць. Навагрудскі раён\') Фота © Арцём Аблажэй | Дата: 11.12.11
Будынак бібліятэкі Фота © К. Шастоўскі | Дата: 11.12.11
Храптовічы (Храбтовічы) — старажытны беларускі праваслаўны шляхецкі род, некаторыя прадстаўнікі якога, асабліва Іван Літавор Храбтовіч, у канцы XV — пачатку XVI ст. ігралі прыкметную ролю ў палітычным жыцці дзяржавы. Прадстаўнікам роду ў розных рэгіёнах ВКЛ, пераважна ў Літве ў басейне левых прытокаў верхняга і сярэдняга Нёмана, належала некалькі маёнткаў, большасць якіх, у т. л. і Шчорсы, была пажалавана ім вялікімі князямі літоўскімі (гаспадарамі). Мяркуючы па даных перапісаў войска ВКЛ 1528, 1565 і 1567 гадоў, з усіх Храбтовічаў да ўмоўнай катэгорыі буйных феадалаў, г. зн. такіх, якія выстаўлялі ў войска ад 51 да 100 узброеных коннікаў («коней»), можна аднесці толькі ўдаву I.Л. Храбтовіча княгіню Я.А. Гальшанскую (76 коней), да сярэдніх (ад 11 да 50 коней) — Б.М. Храбтовіча (17 коней). Астатнія прадстаўнікі гэтага роду з'яўляліся дробнымі феадаламі (ад 2 да 10 коней). Так, гаспадарскі дваранін пан Юрый Хведкавіч Храбтовіч выстаўляў у войска 8 коннікаў.
Найбольш ранняе ўзгадванне аб маёнтку Щчорсы звязана з заснаваннем тут каля 1265 г. князем Войшалкам Лаўрышаўскага манастыра (вёска Лаўрышава знаходзіцца за 3 км ад Шчорсаў пры ўпадзенні ракі Валоўкі ў Нёман). У Літоўскай Метрыцы Шчорсы ўзгадваюцца пад 1471 г., калі належалі роду Храбтовічаў, (пазней прозвішча роду пачалі пісаць цераз "п" — Храптовічы); а таксама ў інвентары сярэдзіны XV ст., якім карысталіся яшчэ ў XVIII ст. для вырашэння зямельных спрэчак у Наваградскім земскім судзе. Пасля смерці Івана (Яна) Храптовіча ў 1564 г. ягоная маёмасць у 1583 г. пераходзіць сынам Яну і Адаму.
Магнацкая рэзідэнцыя ў Шчорсах размешчана на пойменных тэрасах левага берага Нёмана. У сярэдзіне XVIII ст. Марцін Храптовіч ліквідаваў церазпалосіцу ў маёнтку Шчорсы, выкупіў зямлю дробных уладальнікаў і да сваёй смерці ў 1766 г. сабраў вакол Шчорсаў значныя землі. У 1758 г. у Шчорсах згарэла адна са старажытных цэркваў на Наваградчыне, і М. Храптовіч фундуе на яе месцы новы храм. Але будуе яго наступны ўладальнік — Яўхім (Іаахім) Літавор Храптовіч паводле праекта Джузэпе дэ Сака пры ўдзеле Якуба Габрыэля ў 1770-1776 гг.
Іаахім Літавор быў вельмі неардынарнай асобай. Дзяржаўны і грамадскі дзеяч, філосаф і асветнік, гуманіст і прыродазнаўца, паэт і публіцыст нарадзіўся 4 студзеня 1729 года ў фальварку Ясенец, які належаў дзеду па маці К. Несялоўскаму. Узровень ведаў, якія Іаахім атрымаў дома, даў яму магчымасць без усялякіх цяжкасцей працягваць адукацыю ў Віленскай акадэміі. Пасля заканчэння Віленскай акадэміі Іаахім, як і многія яго забяспечаныя сучаснікі, вырашыў працягваць адукацыю за мяжой. Вучыўся ў Германіі. Пабываў у Італіі, Аўстрыі, Швейцарыі, Францыі, Англіі. Усюды цікавіўся найноўшымі на той час дасягненнямі навукі. Асабліва прыцягвала яго ўвагу сельская гаспадарка. Вывучаў розныя спосабы земляробства, аналізаваў іх з намерам выбраць самыя рацыянальныя. Цікавілі яго і дапаможныя галіны сельскай гаспадаркі — агародніцтва, садоўніцтва, пчалярства, развядзенне рыб у вадаёмах.
Разважанні прывялі яго да думкі аб тым, што павелічэнне прадукцыйнасці гаспадаркі магчыма толькі ў тым выпадку, калі той, хто працуе, будзе зацікаўлены ў выніку сваёй працы. Для пацвярджэння сваіх ідэй ва ўласных маёнтках Шчорсы і Вішнева на Ашмяншчыне, а таксама ў арэндных Нягневічах ён адмяніў паншчыну. Устанавіў пэўны памер зямельнага надзелу. За карыстанне сяляне павінны былі аддаваць 1/3 ураджаю з ніў і 1/2 з лугоў, а з мноства павіннасцей пан пакінуў толькі шарваркі, вартаўніцкую і падводную. Акрамя таго, юнакі 18-24 гадоў абавязкова служылі пры двары, дзе атрымлівалі добрае адзенне, плату за працу, харчаванне, навучаліся перадавому вядзенню гаспадаркі. Сялянскія надзелы складалі не менш чым 1/3 валокі і перадаваліся ў спадчыну старэйшаму сыну. Беззямельныя сяляне займаліся наёмнай працай пры фальварках, ганялі платы па Нёману. Умовы працы і жыцця ва ўладаннях Храптовіча прыцягвалі ў Шчорсы збеглых сялян з іншых мясцовасцей. Упершыню ў Вялікім Княстве Літоўскім тут уведзены севазварот. У Шчорсах вырабляліся колы і фурманкі, славутае піва, вялася племянная жывёлагадоўля, пераганяліся платы ў Прусію. Хрпатовіч пашырыў правы сельскіх органаў кіравання. Пад яіго ўплывам былі створаны сялянскія касы ўзаемадапамогі і страхавы магазін. Праўда асабістая вольнасць сялян Храптовіча была абмежавана. Усе ворныя землі, сенакос, лес і іншыя ўгоддзі заставаліся яго ўласнасцю. Сяляне практычна ператварыліся ў арандатараў. Той, хто жадаў змяніць месца жыхарства, павінен быў заплаціць пэўную суму грошай альбо прапанаваць на свой надзел другога жадаючага.
Памешчык, са свайго боку, хлебапашныя паслугі і іншыя павіннасці сялян панскай гаспадарцы павінен быў аплачваць наяўнымі грашыма «па існуючых тут умоўленых з імі цэнах, як бы з вольнымі людзьмі». Сяляне самі плацілі дзяржаўныя падаткі і зборы, пастаўлялі рэкрутаў, утрымлівалі запасны магазін, шпіталь, аптэку, аплачвалі дастаўку пошты, вайсковых каманд, перавоз арыштантаў, рамонт дарог. Пэўная гаспадарчая самастойнасць сялян дазволіла ім таксама палепшыць як стан сваіх гаспадарак, так і свой дабрабыт.
Да 1770 г. шчорсаўскі маёнтак стаў адным з самых буйных і лепшых (прыбытковых) у Рэчы Паспалітай.
Тым часам драўляныя будынкі галоўнага фальварка і невялікі драўляны палац шчорсаўскай сядзібы ўжо не маглі выконваць функцыі адміністрацыйна-гаспадарчага цэнтра вялізных угоддзяў маёнтка. Яўхім Літавор Храптовіч засноўвае ў 1770-ых гг. палацава-паркавы ансамбль. Праект быў заказаны італьянскаму дойліду Джузэпе дэ Сака, інтэр'еры выконваў Карла Спампані, будаўнічымі работамі кіраваў Я. Габрыэль. Фактычна менавіта Я. Храптовіч «адкрыў» Дж. Сака, хаця той працаваў у Рэчы Паспалітай ужо з 1735 г., але да гэтага часу буйных заказаў не атрымліваў. Француз Я. Габрыэль - аўтар унікальнай царквы ў Шчорсах. З італьянскім архітэктарам К. Спампані - кіраўніком перабудовы езуіцкага калегіума ў Вільні ў 1772-1773 гг. Я. Храптовіч знаёміцца ў ходзе работы Адукацыйнай камісіі, дзе прымае ўдзел. Такім чынам у перыяд 1770-1776 гг. у Шчорсах для Храптовіча працавала адна з самых моцных па творчаму патэнцыялу эўрапейскага ўзроўню архітэктурных садружнасцей у Рэчы Паспалітай.
Галоўны корпус палаца ўяўляў сабой простакутнае ў плане аднапавярховае збудаванне, узнятае на невысокі падмурак. На трох цэнтральных восях стаяў двухпавярховы папярочны корпус, накрыты авальным усечаным зверху купалам і з галоўнага фасада расчлянёны пілястрамі карынфскага ордэра з трохкутным франтонам у завершы. У парк аб'ём выступаў моцным паўкруглым рызалітам. Фасады чляніліся пілястрамі і высокімі арачнымі вокнамі ў простых ляпных ліштвах з замковым каменнем. Высокі трохсхільны, крыты чарапіцай дах аднапавярховых крылаў прарэзвалі барочныя дахавыя вокны. У столі размяшчаўся вялікі акварыум, які асвятляўся зверху светлавым ліхтаром.
Аднапавярховыя крылы цэнтральнага корпуса завяршаліся высокімі вальмавымі дахамі з комінамі і люкарнамі. Выразны рытм фасадаў ствараўся пілястрамі і вялікімі вокнамі з паўцыркульнымі аркамі і замковымі каменямі. Цэнтральны корпус меў анфіладную планіроўку. У афармленні інтэр'ераў прымалі ўдзел мастакі Т. Манькоўскі і А. Смуглевіч, былі выкарыстаны карціны Ю. Карчэўскага. Верхні паверх папярочнага купальнага корпуса займала бібліятэка і карцінная галерэя ў 100 палоцен.
Пабудаваныя ў 1777 г. сіметрычныя бакавыя карпусы, якія часткова захаваліся да нашых дзён, мелі службовае прызначэнне і сціплае архітэктурнае аблічча. Выцягнутыя, прамавугольныя ў плане, больш нізкія за цэнтральны, гэтыя карпусы былі накрыты вальмавымі дахамі і аздоблены класічнымі порцікамі на дваровых фасадах, рытмічна раздзеленых пілястрамі і прамавугольнымі вокнамі. У пачатку XIX ст. цэнтральна-восевая кампазіцыя ансамбля была развіта ў глыбіню прыбудовай з усходняга боку двара флігеля, у якім размяшчалася стайня і жыллё конюха, а з заходняга боку — службовых будынкаў у выглядзе карэ. Двор замыкала агароджа з барочнай брамай, да якой вяла шырокая ўязная алея, абсаджаная ліпамі. Яна складалася з моцных варот чыгуннага ліцця, падвешаных на мураваных пілонах, злучаных фігурным гербавым шчытом. Шырокія слупы простакутнага сячэння мелі па краях руставаныя лапаткі, у верхняй частцы завяршаліся карнізам з пастаўленымі на ім літымі скульптурнымі групамі ў выглядзе антычных кампазіцый, са сцягоў і ваенных атрыбутаў. Аўтарам гэтых скульптурных кампазіцый з'яўляўся Карла Спампані. Ансамбль палаца ўключаў і фантан. У час археалагічных раскопак былі выяўлены рэшткі керамічнага водаправода XVIII ст.
На поўнач і захад ад палацавага комплексу раскінуўся пейзажны парк (плошчаю каля 40 га) з сістэмай штучных сажалак. Парк плошчай каля 40 га закладзены адначасова з палацам. Шырокая ўязная алея ў чатыры рады ліп вяла да асноўнага паркавага масіва, які цягнуўся к захаду і паўночнаму захаду ад палаца і меў пейзажную арганізацыю вакол велізарнага партэра. Некалі ў парку расло каля 200 розных парод дрэў асобнымі экземплярамі, дэкаратыўнымі групамі альбо суцэльнымі масівамі. Пасадкі прабіваліся каскадам сажалак з плацінамі. Першапачатковая кампазіцыя не захавалася. Парк набыў рысы лесапаркавага масіву. Як помнік прыроды да нядаўняга часу стаяў так званы дуб Міцкевіча, пад якім, паводле падання, паэт напісаў паэму «Гражына». Тут у 1956 г. у яго гонар была ўстаноўлена мемарыяльная дошка.
На паўночны захад ад палаца на беразе самай вялікай сажалкі быў пастаўлены Т-падобны ў плане будынак, прызначаны для славутай бібліятэкі I.Л. Храптовіча, якая змяшчала каля 10 тысяч кніг на розных мовах, старажытныя рукапісы, геаграфічныя карты, каштоўны архіў.
Іаахім «прыклаў руку» і да пашырэння асветы ў Вялікім княстве Літоўскім. Ён быў адзін з самых заўзятых стваральнікаў Адукацыйнай камісіі — першай у Еўропе дзяржаўнай установы па кіраванню народнай асветай, заснаванай соймам у 1773—1775 гадах. Ён актыўна ўдзельнічаў у палітычным жыцці Вялікага княства Літоўскага. Не раз удзельнічаў у соймах. Займаў важныя дзяржаўныя пасады: маршалка галоўнага трыбунала, падканцлера, міністра замежных спраў, канцлера Вялікага княства Літоўскага. Змагаўся за правядзенне рэформ. Быў адным з тых, хто дабіваўся прыняцця новай канстытуцыі.
Пры ўсім тым Іаахім не забываўся і пра неабходнасць развіваць навуку. Усімі магчымымі сродкамі падтрымліваў навукоўцаў. Выдатна разумеў неабходнасць іх аб'яднання. З гэтай мэтай стварыў «Таварыства сяброў навукі». Ён выступаў у ролі тэарэтыка і папулярызатара эканамічных і фізічных ідэй фізіякратаў. Напісаў шэраг кніг. У 1802 г. выйшаў яго твор «Аб штогоднім нацыянальным узнаўленні». Праз некалькі гадоў пасля гэтага ўбачыла свет другая ято кніга - «Аб нораве прыроды». Значна раней у 1781 годзе, была выдадзена кніга, якая з явілася вынікам шматгадовага захаплення Храптовіча пчалярствам. Называлася яна «Апісанне пчалярскай гаспадаркі ў Шчорсах». У ёй былі змешчаны назіранні, тэарэтычныя і практычныя адкрыцці, парады пачаткоўцам.
Пасада канцлера Вялікага Княства Літоўскага, шырокія сувязі пры двары караля, удзел у арганізацыі касацыі ордэна езуітаў і пераразмеркаванні іх маёмасці, доступ да асноўных дакументаў Кароннага і Літоўскага архіваў - стварылі рэальныя магчымасці для збора ўнікальных кніг, копій з дакументаў, набыцця арыгіналаў, карцін, прадметаў даўніны. Разнастайнымі шляхамі фармавалася бібліятэка Я. Храптовіча, якую папаўняў на працягу ўсяго жыцця. Храптовіч скамплектаваў большасць існуючых на той час энцыклапедычных выданняў, шматлікую перыёдыку Рэчы Паспалітай, Расейскай імперыі, некаторых эўрапейскіх краін. Асабліва трэба адзначыць каштоўнасць рукапіснага аддзела. Выкарыстоўваючы свае магчымасці канцлера, Яўхім Храптовіч арганізаваў капіраванне важнейшых дакументаў і каштоўных кніг. Сынам Я. Храптовіча Юзафу і Адаму ўдалося ў першай чвэрці XIX ст. павялічыць збор да 15 000 тамоў. Лёс шчорсаўскай бібліятэкі, як і іншых бібліятэк і мастацкіх збораў, якімі была так багата Беларусь яшчэ ў пачатку 20 ст. незайздросны. У 1914 г. найбольш значная і каштоўная частка збору Храптовічаў (4,5 тысячы тамоў) была перададзена спадчыннікамі Кіеўскаму ўніверсітэту на часовае захоўванне. Частка загінула ў 1-ю сусветную вайну, астатняе разрабавалі ў 1939 г. Намаганні рупліўцаў беларушчыны па вяртанні культурных каштоўнасцяў на радзіму пакуль не даюць плёну. А беларускія дзяржаўныя ўстановы не прыкладаюць ніякіх намаганняў дзеля гэтае справы. Сёння адзін з найбольш каштоўных беларускіх бібліятэчных збораў, знаходзіцца ў Украіне.
Пасля апошняга падзелу Рэчы Паспалітай і падаўлення паўстання Касцюшкі ад секвестраванай і разрабаванай маёмасці ў Яўхіма Літавора Храптовіча застаюцца толькі Бешанковічы. І ўсё ж Я. Храптовіч дабіваецца ад расейскага ўрада адмены секвестра, ажыццяўляе капітальны рамонт гаспадарчых будынкаў. Але, страціўшы былую гаспадарчую актыўнасць і энергію і адышоўшы ад спраў, пакідае Шчорсы сыну Адаму (1768-1844), які прадоўжыў пачынанні бацькі ў навуцы, асветніцтве, гаспадарчай дзейнасці. Памёр Іаахім Літавор 4 сакавіка 1812 года.
Перадавы парадак гаспадарыння дзейнічаў і пры Адаме Храптовічу, а пасля яго смерці, пры браце Адама графу Ірынею і пазней, — да скасавання прыгоннага права. Як сведчыў у 1846 г. Ірыней Храптовіч: «Гэтыя правілы з лішнім 50 гадоў існуюць, якіх цвёрдае і непарушнае выкананне, а таксама няўсыпны ўплыў эканоміі на маральнасць сялян, паставілі іх у добрае становішча і ў прыклад іншым, што адпавядае мэтам урада і ўзаемнае робіць задавальненне».
Маёнткі Храптовічаў, сапраўды, вылучаліся на фоне традыцыйных памешчыцкіх гаспадарак адносным дабрабытам сялянства.
«Пана Храптовіча мужыкі харошы,
Вясёлы, адзеты ды і не без грошы.
У нас Аляшкевіч, Монічы, Гуляры
Маюць і чырвонцы, рублі і таляры.
Мы панам шчаслівы! Да Бога заклічам
Дай век доўгі жыці з нашым Храптавічам!» —
так занатаваў у сваім вершы Ян Чачот адносіны заможных шчорсаўскіх сялян, а таксама многіх сваіх сучаснікаў-шляхціцаў да ліберальнага пана Адама Храптовіча. Філаматы, да якіх граф Адам праяўляў добразычлівую сімпатыю, высока ацэньвалі вопыт гаспадарчай дзейнасці графа і яго схільнасць да дабрачыннасці. А. Храптовіч, несумненна, быў адным з самых культурных землеўладальнікаў Беларусі свайго часу. У яго ўладаннях актыўна прымяняліся новыя метады вядзення гаспадаркі. Тут у першыя дзесяцігоддзі XIX ст. традыцыйная трохпольная сістэма земляробства пачала замяняцца новай, шматпольнай, бульбу вырошчвалі на палях, а не агародах, як раней, уводзіліся новыя сельскагаспадарчыя прылады і машыны, хутка развівалася высокапрыбытковая танкарунная авечкагадоўля.
А. Храптовіч быў вядомы і сваёй гуманітарнай, асветніцкай дзейнасцю. Для сялян і мяшчан ён трымаў уласным коштам школы ў Нягневічах і Шчорсах. Апошняя, дзе выкладанне вялося па метаду англійскага педагога Дж. Ланкастара, лічылася ўзорнай. Прадстаўнік Віленскага універсітэта Ю. Твардоўскі, які наведаў шчорсаўскую школу ў 1821 г., быў прыемна здзіўлены выдатным станам гэтай навучальнай установы, дзе пачаткам навукі авалодвалі 256 вучняў розных веравызнанняў, і палічыў неабходным рэкамендаваць кіраўніцтву Віленскай навучальнай акругі распаўсюджваць вопыт Храптовіча.
А. Храптовіч адкрыў доступ да сваёй багатай Шчорсаўскай бібліятэкі і архіва вучоным, студэнтам, аматарам кнігі. З унікальнай літаратурай і рукапісамі ў розны час тут працавалі славуты гісторык I. Лялевель, вядомы пісьменнік і фалькларыст, ураджэнец Шчорсаў А. Глінскі, маладыя віленскія студэнты філаматы А. Міцкевіч, Я. Чачот, Т. Зан, Ф. Малеўскі і многія іншыя. Такім чынам, бібліятэка станавілася важным культурным цэнтрам, які садзейнічаў развіццю польскай і беларускай культуры. У 1830-ыя гады бібліятэкарам у Шчорсах працаваў пасля ссылкі ў Расеі Я. Чачот.
Адам будуе ў Шчорсах шпіталь для сялян. У выпадку стыхійных бедстваў і няшчасных выпадкаў ён вызваляў пацярпелых ад падаткаў і павіннасцей, будаваў для іх сядзібы ў англійскім стылі.
Як буйны землеўладальнік Храптовіч быў той асобай, з якой розныя ўлады імкнуліся падтрымліваць добрыя адносіны. Рускімі ўладамі ён быў прызначаны візітатарам школ Віленскай навучальнай акругі. У 1812 г. Напалеон асабіста запрасіў графа Адама прыняць удзел у дзейнасці адміністрацыі Віленскага дэпартамента. Сам А. Храптовіч, аднак, лічыў за лепшае не ўцягвацца ў палітычныя справы і праяўляў лаяльнасць да імперскай улады. Падчас паўстання 1830—1831 гг. ён аддаў у распараджэнне расейскай арміі свой выдатны конны завод.
Пасля 1844 г. Шчорсамі валодаў брат Адама Ірынеюш, які доўгі час служыў у разнастайных расейскіх установах. Чалавек іншых культурных памкненняў, ён не падтрымліваў шматлікія папярэднія культурна-асветніцкія і гаспадарчыя пачынанні. Без асаблівай стараннасці і ўвагі кіраваў маёнткам і сын Ірынеюша - Міхал Храптовіч. Большасць свайго часу ён удзяляў дыпламатычнай працы. Бадай, адзінай яго заслугай з'явіўся капітальны рамонт палаца ў Шчорсах, ажыццёўлены ў 1877-1880 гг. Дах галоўнага корпуса быў перакрыты бляхай замест чарапіцы, галоўны ўваход аформіў крыты ганак-тэраса. Апошнія свае гады Міхал Храптовіч правёў у Парыжы, дзе і памёр у 1892 г. З яго смерцю згаснула графская лінія Храптовічаў. Спецыяльным імператарскім загадам ад 1893 г. уся ягоная маёмасць разам з правам насіць прозвішча і графскі тытул перайшла да пляменнікаў. Сын Марыі Храптовіч і расейскага дыпламата Апалінарыя Буцянёва стаў прадаўжальнікам рода, прадстаўнікі якога насілі падвойнае прозвішча Храптовічы-Буцянёвы. Апалінар Канстанцінавіч Храптовіч-Буцянёў (1879-1946) быў чалавекам высокай культуры і шырокай адукацыі. Разам з жонкай яны прадоўжылі культурныя і гаспадарчыя традыцыі Яўхіма і Адама Храптовічаў.
У час першай сусветнай вайны палацава-паркавы ансамбль у Шчорсах панёс вялікія страты з-за праходзячай праз гэтыя мясціны лініі фронта. Палац быў спалены, але на фотаздымках, якія зроблены незадоўга да 1939 г. будынак стаіць у адносна задавальняючым стане. У час грамадзянскай вайны пры савецкай уладзе ўся маёмасць Храптовічаў была нацыяналізавана, каштоўная калекцыя старажытнасцей і твораў мастацтва вывезена ў Маскву, а архіў - у Пецярбург. Пасля 1920 г. А. Храптовіч-Буцянёў упарадкоўвае гаспадарку маёнтка. Ён рамантуе для пражывання шматлікай сям'і флігель упраўляючага маёнтка. Пасля другой сусветнай вайны маёнтак Шчорсы стаў часткай мясцовага калгаса. Асноўныя збудаванні комплексу прышлі ў канчатковы заняпад, парк запушчаны і забалочаны, набыў рысы лесапаркавай зоны. Палац зруйнаваны да падмуркаў у 1950-х гадах, у левым флігелі зрабілі дзіцячы садок, некаторыя гаспадарчыя пабудовы пераабсталявалі пад жытло. У добрым стане захаваўся будынак славутай бібліятэкі Храптовічаў. Да нядаўняга часу тут месцілася шчорсаўская школа. Але цяпер будынак стаіць занядбаны. Захаваўся будынак вясковай бальніцы, пабудаваны ў 19 ст. намаганнямі Адама Храптовіча.
На мяжы ХІХ—XX ст. пры ўездзе ў сядзібу пастаўлена пабудова прамысловага прызначэння — вяндлярня, якая мае, аднак, адметны мастацкі вобраз. Большую частку круглага вежападобнага аб'ёму складае арыгінальнае шатровае пакрыццё з заломам. Ніжні ярус змураваны з чырвонай цэглы. Шацёр пакрыты гонтай і рытмічна раскрапаваны паўкруглымі душнікамі, што надае пакрыццю надзвычайную пластычнасць.
Найбольш ранняе ўзгадванне аб маёнтку Щчорсы звязана з заснаваннем тут каля 1265 г. князем Войшалкам Лаўрышаўскага манастыра (вёска Лаўрышава знаходзіцца за 3 км ад Шчорсаў пры ўпадзенні ракі Валоўкі ў Нёман). У Літоўскай Метрыцы Шчорсы ўзгадваюцца пад 1471 г., калі належалі роду Храбтовічаў, (пазней прозвішча роду пачалі пісаць цераз "п" — Храптовічы); а таксама ў інвентары сярэдзіны XV ст., якім карысталіся яшчэ ў XVIII ст. для вырашэння зямельных спрэчак у Наваградскім земскім судзе. Пасля смерці Івана (Яна) Храптовіча ў 1564 г. ягоная маёмасць у 1583 г. пераходзіць сынам Яну і Адаму.
Магнацкая рэзідэнцыя ў Шчорсах размешчана на пойменных тэрасах левага берага Нёмана. У сярэдзіне XVIII ст. Марцін Храптовіч ліквідаваў церазпалосіцу ў маёнтку Шчорсы, выкупіў зямлю дробных уладальнікаў і да сваёй смерці ў 1766 г. сабраў вакол Шчорсаў значныя землі. У 1758 г. у Шчорсах згарэла адна са старажытных цэркваў на Наваградчыне, і М. Храптовіч фундуе на яе месцы новы храм. Але будуе яго наступны ўладальнік — Яўхім (Іаахім) Літавор Храптовіч паводле праекта Джузэпе дэ Сака пры ўдзеле Якуба Габрыэля ў 1770-1776 гг.
Іаахім Літавор быў вельмі неардынарнай асобай. Дзяржаўны і грамадскі дзеяч, філосаф і асветнік, гуманіст і прыродазнаўца, паэт і публіцыст нарадзіўся 4 студзеня 1729 года ў фальварку Ясенец, які належаў дзеду па маці К. Несялоўскаму. Узровень ведаў, якія Іаахім атрымаў дома, даў яму магчымасць без усялякіх цяжкасцей працягваць адукацыю ў Віленскай акадэміі. Пасля заканчэння Віленскай акадэміі Іаахім, як і многія яго забяспечаныя сучаснікі, вырашыў працягваць адукацыю за мяжой. Вучыўся ў Германіі. Пабываў у Італіі, Аўстрыі, Швейцарыі, Францыі, Англіі. Усюды цікавіўся найноўшымі на той час дасягненнямі навукі. Асабліва прыцягвала яго ўвагу сельская гаспадарка. Вывучаў розныя спосабы земляробства, аналізаваў іх з намерам выбраць самыя рацыянальныя. Цікавілі яго і дапаможныя галіны сельскай гаспадаркі — агародніцтва, садоўніцтва, пчалярства, развядзенне рыб у вадаёмах.
Разважанні прывялі яго да думкі аб тым, што павелічэнне прадукцыйнасці гаспадаркі магчыма толькі ў тым выпадку, калі той, хто працуе, будзе зацікаўлены ў выніку сваёй працы. Для пацвярджэння сваіх ідэй ва ўласных маёнтках Шчорсы і Вішнева на Ашмяншчыне, а таксама ў арэндных Нягневічах ён адмяніў паншчыну. Устанавіў пэўны памер зямельнага надзелу. За карыстанне сяляне павінны былі аддаваць 1/3 ураджаю з ніў і 1/2 з лугоў, а з мноства павіннасцей пан пакінуў толькі шарваркі, вартаўніцкую і падводную. Акрамя таго, юнакі 18-24 гадоў абавязкова служылі пры двары, дзе атрымлівалі добрае адзенне, плату за працу, харчаванне, навучаліся перадавому вядзенню гаспадаркі. Сялянскія надзелы складалі не менш чым 1/3 валокі і перадаваліся ў спадчыну старэйшаму сыну. Беззямельныя сяляне займаліся наёмнай працай пры фальварках, ганялі платы па Нёману. Умовы працы і жыцця ва ўладаннях Храптовіча прыцягвалі ў Шчорсы збеглых сялян з іншых мясцовасцей. Упершыню ў Вялікім Княстве Літоўскім тут уведзены севазварот. У Шчорсах вырабляліся колы і фурманкі, славутае піва, вялася племянная жывёлагадоўля, пераганяліся платы ў Прусію. Хрпатовіч пашырыў правы сельскіх органаў кіравання. Пад яіго ўплывам былі створаны сялянскія касы ўзаемадапамогі і страхавы магазін. Праўда асабістая вольнасць сялян Храптовіча была абмежавана. Усе ворныя землі, сенакос, лес і іншыя ўгоддзі заставаліся яго ўласнасцю. Сяляне практычна ператварыліся ў арандатараў. Той, хто жадаў змяніць месца жыхарства, павінен быў заплаціць пэўную суму грошай альбо прапанаваць на свой надзел другога жадаючага.
Памешчык, са свайго боку, хлебапашныя паслугі і іншыя павіннасці сялян панскай гаспадарцы павінен быў аплачваць наяўнымі грашыма «па існуючых тут умоўленых з імі цэнах, як бы з вольнымі людзьмі». Сяляне самі плацілі дзяржаўныя падаткі і зборы, пастаўлялі рэкрутаў, утрымлівалі запасны магазін, шпіталь, аптэку, аплачвалі дастаўку пошты, вайсковых каманд, перавоз арыштантаў, рамонт дарог. Пэўная гаспадарчая самастойнасць сялян дазволіла ім таксама палепшыць як стан сваіх гаспадарак, так і свой дабрабыт.
Да 1770 г. шчорсаўскі маёнтак стаў адным з самых буйных і лепшых (прыбытковых) у Рэчы Паспалітай.
Тым часам драўляныя будынкі галоўнага фальварка і невялікі драўляны палац шчорсаўскай сядзібы ўжо не маглі выконваць функцыі адміністрацыйна-гаспадарчага цэнтра вялізных угоддзяў маёнтка. Яўхім Літавор Храптовіч засноўвае ў 1770-ых гг. палацава-паркавы ансамбль. Праект быў заказаны італьянскаму дойліду Джузэпе дэ Сака, інтэр'еры выконваў Карла Спампані, будаўнічымі работамі кіраваў Я. Габрыэль. Фактычна менавіта Я. Храптовіч «адкрыў» Дж. Сака, хаця той працаваў у Рэчы Паспалітай ужо з 1735 г., але да гэтага часу буйных заказаў не атрымліваў. Француз Я. Габрыэль - аўтар унікальнай царквы ў Шчорсах. З італьянскім архітэктарам К. Спампані - кіраўніком перабудовы езуіцкага калегіума ў Вільні ў 1772-1773 гг. Я. Храптовіч знаёміцца ў ходзе работы Адукацыйнай камісіі, дзе прымае ўдзел. Такім чынам у перыяд 1770-1776 гг. у Шчорсах для Храптовіча працавала адна з самых моцных па творчаму патэнцыялу эўрапейскага ўзроўню архітэктурных садружнасцей у Рэчы Паспалітай.
Галоўны корпус палаца ўяўляў сабой простакутнае ў плане аднапавярховае збудаванне, узнятае на невысокі падмурак. На трох цэнтральных восях стаяў двухпавярховы папярочны корпус, накрыты авальным усечаным зверху купалам і з галоўнага фасада расчлянёны пілястрамі карынфскага ордэра з трохкутным франтонам у завершы. У парк аб'ём выступаў моцным паўкруглым рызалітам. Фасады чляніліся пілястрамі і высокімі арачнымі вокнамі ў простых ляпных ліштвах з замковым каменнем. Высокі трохсхільны, крыты чарапіцай дах аднапавярховых крылаў прарэзвалі барочныя дахавыя вокны. У столі размяшчаўся вялікі акварыум, які асвятляўся зверху светлавым ліхтаром.
Аднапавярховыя крылы цэнтральнага корпуса завяршаліся высокімі вальмавымі дахамі з комінамі і люкарнамі. Выразны рытм фасадаў ствараўся пілястрамі і вялікімі вокнамі з паўцыркульнымі аркамі і замковымі каменямі. Цэнтральны корпус меў анфіладную планіроўку. У афармленні інтэр'ераў прымалі ўдзел мастакі Т. Манькоўскі і А. Смуглевіч, былі выкарыстаны карціны Ю. Карчэўскага. Верхні паверх папярочнага купальнага корпуса займала бібліятэка і карцінная галерэя ў 100 палоцен.
Пабудаваныя ў 1777 г. сіметрычныя бакавыя карпусы, якія часткова захаваліся да нашых дзён, мелі службовае прызначэнне і сціплае архітэктурнае аблічча. Выцягнутыя, прамавугольныя ў плане, больш нізкія за цэнтральны, гэтыя карпусы былі накрыты вальмавымі дахамі і аздоблены класічнымі порцікамі на дваровых фасадах, рытмічна раздзеленых пілястрамі і прамавугольнымі вокнамі. У пачатку XIX ст. цэнтральна-восевая кампазіцыя ансамбля была развіта ў глыбіню прыбудовай з усходняга боку двара флігеля, у якім размяшчалася стайня і жыллё конюха, а з заходняга боку — службовых будынкаў у выглядзе карэ. Двор замыкала агароджа з барочнай брамай, да якой вяла шырокая ўязная алея, абсаджаная ліпамі. Яна складалася з моцных варот чыгуннага ліцця, падвешаных на мураваных пілонах, злучаных фігурным гербавым шчытом. Шырокія слупы простакутнага сячэння мелі па краях руставаныя лапаткі, у верхняй частцы завяршаліся карнізам з пастаўленымі на ім літымі скульптурнымі групамі ў выглядзе антычных кампазіцый, са сцягоў і ваенных атрыбутаў. Аўтарам гэтых скульптурных кампазіцый з'яўляўся Карла Спампані. Ансамбль палаца ўключаў і фантан. У час археалагічных раскопак былі выяўлены рэшткі керамічнага водаправода XVIII ст.
На поўнач і захад ад палацавага комплексу раскінуўся пейзажны парк (плошчаю каля 40 га) з сістэмай штучных сажалак. Парк плошчай каля 40 га закладзены адначасова з палацам. Шырокая ўязная алея ў чатыры рады ліп вяла да асноўнага паркавага масіва, які цягнуўся к захаду і паўночнаму захаду ад палаца і меў пейзажную арганізацыю вакол велізарнага партэра. Некалі ў парку расло каля 200 розных парод дрэў асобнымі экземплярамі, дэкаратыўнымі групамі альбо суцэльнымі масівамі. Пасадкі прабіваліся каскадам сажалак з плацінамі. Першапачатковая кампазіцыя не захавалася. Парк набыў рысы лесапаркавага масіву. Як помнік прыроды да нядаўняга часу стаяў так званы дуб Міцкевіча, пад якім, паводле падання, паэт напісаў паэму «Гражына». Тут у 1956 г. у яго гонар была ўстаноўлена мемарыяльная дошка.
На паўночны захад ад палаца на беразе самай вялікай сажалкі быў пастаўлены Т-падобны ў плане будынак, прызначаны для славутай бібліятэкі I.Л. Храптовіча, якая змяшчала каля 10 тысяч кніг на розных мовах, старажытныя рукапісы, геаграфічныя карты, каштоўны архіў.
Іаахім «прыклаў руку» і да пашырэння асветы ў Вялікім княстве Літоўскім. Ён быў адзін з самых заўзятых стваральнікаў Адукацыйнай камісіі — першай у Еўропе дзяржаўнай установы па кіраванню народнай асветай, заснаванай соймам у 1773—1775 гадах. Ён актыўна ўдзельнічаў у палітычным жыцці Вялікага княства Літоўскага. Не раз удзельнічаў у соймах. Займаў важныя дзяржаўныя пасады: маршалка галоўнага трыбунала, падканцлера, міністра замежных спраў, канцлера Вялікага княства Літоўскага. Змагаўся за правядзенне рэформ. Быў адным з тых, хто дабіваўся прыняцця новай канстытуцыі.
Пры ўсім тым Іаахім не забываўся і пра неабходнасць развіваць навуку. Усімі магчымымі сродкамі падтрымліваў навукоўцаў. Выдатна разумеў неабходнасць іх аб'яднання. З гэтай мэтай стварыў «Таварыства сяброў навукі». Ён выступаў у ролі тэарэтыка і папулярызатара эканамічных і фізічных ідэй фізіякратаў. Напісаў шэраг кніг. У 1802 г. выйшаў яго твор «Аб штогоднім нацыянальным узнаўленні». Праз некалькі гадоў пасля гэтага ўбачыла свет другая ято кніга - «Аб нораве прыроды». Значна раней у 1781 годзе, была выдадзена кніга, якая з явілася вынікам шматгадовага захаплення Храптовіча пчалярствам. Называлася яна «Апісанне пчалярскай гаспадаркі ў Шчорсах». У ёй былі змешчаны назіранні, тэарэтычныя і практычныя адкрыцці, парады пачаткоўцам.
Пасада канцлера Вялікага Княства Літоўскага, шырокія сувязі пры двары караля, удзел у арганізацыі касацыі ордэна езуітаў і пераразмеркаванні іх маёмасці, доступ да асноўных дакументаў Кароннага і Літоўскага архіваў - стварылі рэальныя магчымасці для збора ўнікальных кніг, копій з дакументаў, набыцця арыгіналаў, карцін, прадметаў даўніны. Разнастайнымі шляхамі фармавалася бібліятэка Я. Храптовіча, якую папаўняў на працягу ўсяго жыцця. Храптовіч скамплектаваў большасць існуючых на той час энцыклапедычных выданняў, шматлікую перыёдыку Рэчы Паспалітай, Расейскай імперыі, некаторых эўрапейскіх краін. Асабліва трэба адзначыць каштоўнасць рукапіснага аддзела. Выкарыстоўваючы свае магчымасці канцлера, Яўхім Храптовіч арганізаваў капіраванне важнейшых дакументаў і каштоўных кніг. Сынам Я. Храптовіча Юзафу і Адаму ўдалося ў першай чвэрці XIX ст. павялічыць збор да 15 000 тамоў. Лёс шчорсаўскай бібліятэкі, як і іншых бібліятэк і мастацкіх збораў, якімі была так багата Беларусь яшчэ ў пачатку 20 ст. незайздросны. У 1914 г. найбольш значная і каштоўная частка збору Храптовічаў (4,5 тысячы тамоў) была перададзена спадчыннікамі Кіеўскаму ўніверсітэту на часовае захоўванне. Частка загінула ў 1-ю сусветную вайну, астатняе разрабавалі ў 1939 г. Намаганні рупліўцаў беларушчыны па вяртанні культурных каштоўнасцяў на радзіму пакуль не даюць плёну. А беларускія дзяржаўныя ўстановы не прыкладаюць ніякіх намаганняў дзеля гэтае справы. Сёння адзін з найбольш каштоўных беларускіх бібліятэчных збораў, знаходзіцца ў Украіне.
Пасля апошняга падзелу Рэчы Паспалітай і падаўлення паўстання Касцюшкі ад секвестраванай і разрабаванай маёмасці ў Яўхіма Літавора Храптовіча застаюцца толькі Бешанковічы. І ўсё ж Я. Храптовіч дабіваецца ад расейскага ўрада адмены секвестра, ажыццяўляе капітальны рамонт гаспадарчых будынкаў. Але, страціўшы былую гаспадарчую актыўнасць і энергію і адышоўшы ад спраў, пакідае Шчорсы сыну Адаму (1768-1844), які прадоўжыў пачынанні бацькі ў навуцы, асветніцтве, гаспадарчай дзейнасці. Памёр Іаахім Літавор 4 сакавіка 1812 года.
Перадавы парадак гаспадарыння дзейнічаў і пры Адаме Храптовічу, а пасля яго смерці, пры браце Адама графу Ірынею і пазней, — да скасавання прыгоннага права. Як сведчыў у 1846 г. Ірыней Храптовіч: «Гэтыя правілы з лішнім 50 гадоў існуюць, якіх цвёрдае і непарушнае выкананне, а таксама няўсыпны ўплыў эканоміі на маральнасць сялян, паставілі іх у добрае становішча і ў прыклад іншым, што адпавядае мэтам урада і ўзаемнае робіць задавальненне».
Маёнткі Храптовічаў, сапраўды, вылучаліся на фоне традыцыйных памешчыцкіх гаспадарак адносным дабрабытам сялянства.
«Пана Храптовіча мужыкі харошы,
Вясёлы, адзеты ды і не без грошы.
У нас Аляшкевіч, Монічы, Гуляры
Маюць і чырвонцы, рублі і таляры.
Мы панам шчаслівы! Да Бога заклічам
Дай век доўгі жыці з нашым Храптавічам!» —
так занатаваў у сваім вершы Ян Чачот адносіны заможных шчорсаўскіх сялян, а таксама многіх сваіх сучаснікаў-шляхціцаў да ліберальнага пана Адама Храптовіча. Філаматы, да якіх граф Адам праяўляў добразычлівую сімпатыю, высока ацэньвалі вопыт гаспадарчай дзейнасці графа і яго схільнасць да дабрачыннасці. А. Храптовіч, несумненна, быў адным з самых культурных землеўладальнікаў Беларусі свайго часу. У яго ўладаннях актыўна прымяняліся новыя метады вядзення гаспадаркі. Тут у першыя дзесяцігоддзі XIX ст. традыцыйная трохпольная сістэма земляробства пачала замяняцца новай, шматпольнай, бульбу вырошчвалі на палях, а не агародах, як раней, уводзіліся новыя сельскагаспадарчыя прылады і машыны, хутка развівалася высокапрыбытковая танкарунная авечкагадоўля.
А. Храптовіч быў вядомы і сваёй гуманітарнай, асветніцкай дзейнасцю. Для сялян і мяшчан ён трымаў уласным коштам школы ў Нягневічах і Шчорсах. Апошняя, дзе выкладанне вялося па метаду англійскага педагога Дж. Ланкастара, лічылася ўзорнай. Прадстаўнік Віленскага універсітэта Ю. Твардоўскі, які наведаў шчорсаўскую школу ў 1821 г., быў прыемна здзіўлены выдатным станам гэтай навучальнай установы, дзе пачаткам навукі авалодвалі 256 вучняў розных веравызнанняў, і палічыў неабходным рэкамендаваць кіраўніцтву Віленскай навучальнай акругі распаўсюджваць вопыт Храптовіча.
А. Храптовіч адкрыў доступ да сваёй багатай Шчорсаўскай бібліятэкі і архіва вучоным, студэнтам, аматарам кнігі. З унікальнай літаратурай і рукапісамі ў розны час тут працавалі славуты гісторык I. Лялевель, вядомы пісьменнік і фалькларыст, ураджэнец Шчорсаў А. Глінскі, маладыя віленскія студэнты філаматы А. Міцкевіч, Я. Чачот, Т. Зан, Ф. Малеўскі і многія іншыя. Такім чынам, бібліятэка станавілася важным культурным цэнтрам, які садзейнічаў развіццю польскай і беларускай культуры. У 1830-ыя гады бібліятэкарам у Шчорсах працаваў пасля ссылкі ў Расеі Я. Чачот.
Адам будуе ў Шчорсах шпіталь для сялян. У выпадку стыхійных бедстваў і няшчасных выпадкаў ён вызваляў пацярпелых ад падаткаў і павіннасцей, будаваў для іх сядзібы ў англійскім стылі.
Як буйны землеўладальнік Храптовіч быў той асобай, з якой розныя ўлады імкнуліся падтрымліваць добрыя адносіны. Рускімі ўладамі ён быў прызначаны візітатарам школ Віленскай навучальнай акругі. У 1812 г. Напалеон асабіста запрасіў графа Адама прыняць удзел у дзейнасці адміністрацыі Віленскага дэпартамента. Сам А. Храптовіч, аднак, лічыў за лепшае не ўцягвацца ў палітычныя справы і праяўляў лаяльнасць да імперскай улады. Падчас паўстання 1830—1831 гг. ён аддаў у распараджэнне расейскай арміі свой выдатны конны завод.
Пасля 1844 г. Шчорсамі валодаў брат Адама Ірынеюш, які доўгі час служыў у разнастайных расейскіх установах. Чалавек іншых культурных памкненняў, ён не падтрымліваў шматлікія папярэднія культурна-асветніцкія і гаспадарчыя пачынанні. Без асаблівай стараннасці і ўвагі кіраваў маёнткам і сын Ірынеюша - Міхал Храптовіч. Большасць свайго часу ён удзяляў дыпламатычнай працы. Бадай, адзінай яго заслугай з'явіўся капітальны рамонт палаца ў Шчорсах, ажыццёўлены ў 1877-1880 гг. Дах галоўнага корпуса быў перакрыты бляхай замест чарапіцы, галоўны ўваход аформіў крыты ганак-тэраса. Апошнія свае гады Міхал Храптовіч правёў у Парыжы, дзе і памёр у 1892 г. З яго смерцю згаснула графская лінія Храптовічаў. Спецыяльным імператарскім загадам ад 1893 г. уся ягоная маёмасць разам з правам насіць прозвішча і графскі тытул перайшла да пляменнікаў. Сын Марыі Храптовіч і расейскага дыпламата Апалінарыя Буцянёва стаў прадаўжальнікам рода, прадстаўнікі якога насілі падвойнае прозвішча Храптовічы-Буцянёвы. Апалінар Канстанцінавіч Храптовіч-Буцянёў (1879-1946) быў чалавекам высокай культуры і шырокай адукацыі. Разам з жонкай яны прадоўжылі культурныя і гаспадарчыя традыцыі Яўхіма і Адама Храптовічаў.
У час першай сусветнай вайны палацава-паркавы ансамбль у Шчорсах панёс вялікія страты з-за праходзячай праз гэтыя мясціны лініі фронта. Палац быў спалены, але на фотаздымках, якія зроблены незадоўга да 1939 г. будынак стаіць у адносна задавальняючым стане. У час грамадзянскай вайны пры савецкай уладзе ўся маёмасць Храптовічаў была нацыяналізавана, каштоўная калекцыя старажытнасцей і твораў мастацтва вывезена ў Маскву, а архіў - у Пецярбург. Пасля 1920 г. А. Храптовіч-Буцянёў упарадкоўвае гаспадарку маёнтка. Ён рамантуе для пражывання шматлікай сям'і флігель упраўляючага маёнтка. Пасля другой сусветнай вайны маёнтак Шчорсы стаў часткай мясцовага калгаса. Асноўныя збудаванні комплексу прышлі ў канчатковы заняпад, парк запушчаны і забалочаны, набыў рысы лесапаркавай зоны. Палац зруйнаваны да падмуркаў у 1950-х гадах, у левым флігелі зрабілі дзіцячы садок, некаторыя гаспадарчыя пабудовы пераабсталявалі пад жытло. У добрым стане захаваўся будынак славутай бібліятэкі Храптовічаў. Да нядаўняга часу тут месцілася шчорсаўская школа. Але цяпер будынак стаіць занядбаны. Захаваўся будынак вясковай бальніцы, пабудаваны ў 19 ст. намаганнямі Адама Храптовіча.
На мяжы ХІХ—XX ст. пры ўездзе ў сядзібу пастаўлена пабудова прамысловага прызначэння — вяндлярня, якая мае, аднак, адметны мастацкі вобраз. Большую частку круглага вежападобнага аб'ёму складае арыгінальнае шатровае пакрыццё з заломам. Ніжні ярус змураваны з чырвонай цэглы. Шацёр пакрыты гонтай і рытмічна раскрапаваны паўкруглымі душнікамі, што надае пакрыццю надзвычайную пластычнасць.
Крыніца:
А.М. Кулагін
Страчаная спадчына
Мінск, Беларусь, 2003
Памяць. Наваградскі раён
Мінск, "БЕЛТА", 1997