Выбраныя здымкі
Фарны касцёл Божага Цела ў Нясвіжы Фота © К. Шастоўскі | Дата: 2023-03-25
Агульны выгляд касцёлу Божага Цела ў Нясвіжы Фота © К. Шастоўскі | Дата: 07.05.2005
Росьпіс трансепту Фота © К. Шастоўскі | Дата: 07.05.2005
Будаўніцтва у Нясвіжы архітэктурнага комплексу місіі езуітаў — касцёла Божага Цела і калегіума, па агульнаму меркаванню беларускіх і польскіх гісторыкаў архітэктуры, стала пунктам адліку эпохі барока ў мастацкай культуры ўсёй Рэчы Паспалітай. Тое, што першы архітэктурны твор стылю барока ўзнік не на землях Кароны Польскай, а ў невялікім правінцыяльным горадзе ВКЛ, мае шэраг прычын. Па-першае, пазіцыі каталіцызму ў Польшчы, дзяржаве монарэлігійнай, былі больш стабільнымі, чым у Вялікім княстве Літоўскім, дзе побач з праваслаўем і каталіцтвам, у сярэдзіне XVI ст., пашырыліся шматлікія пратэстанцкія кірункі. Таму дзейнасць ордэна езуітаў, які стаў носьбітам ідэалогіі контррэфармацыі, мелася быць тут больш актыўнай. Па-другое, езуіты прыбылі ў Польшчу з Рыма ў 1564 г. і першыя іх культавыя збудаванні ў Рэчы Паспалітай мелі яшчэ познерэнесансны характар, як, напрыклад, касцёл езуітаў у Любліне. I гэта натуральна, таму што будаўніцтва галоўнага ордэнскага храма езуітаў — сабора Іль Джэзу ў Рыме, архітэктурным формам якога было наканавана пераарыентаваць да барока мастацкі светапогляд амаль усёй Еўропы, было завершана толькі ў 1584 г. У Вялікае княства езуіты трапілі ў год Люблінскай дзяржаўнай уніі: у 1569 г. яны прыбылі ў Вільню, а праз 10 гадоў — у Полацк, але іх першыя культавыя збудаванні былі драўлянымі.
Акрамя гэтых аб'ектыўных сацыяльна-гістарычных перадумоў існавалі прычыны суб'ектыўнага характару — амбіцыі і перакананні князя Мікалая Крыштофа Радзівіла Сіроткі, які ўсё жыццё дэклараваў адмову ад палітычных і філасофска-рэлігійных поглядаў свайго бацькі-кальвініста Мікалая Радзівіла Чорнага. Алошні, як вядома, пазакрываў у сваіх уладаннях усе касцёлы і праваслаўныя цэрквы, пераўтварыўшы іх у кальвінскія зборы. Яго старэйшы сын і спадчыннік Мікалай Крыштоф, атрымаўшы добрую адукацыю ў Лейпцыгскім і Страсбургскім універсітэтах, у 1567 г. прыняў каталіцтва і з тае пары ўсёй шматграннай грамадскай дзейнасцю абвяргаў рэлігійныя перакананні бацькі, у тым ліку і ў мастацкім кірунку архітэктурных збудаванняў, якія ставілі па яго загаду.
Лепшым сродкам для вяртання сваіх падданых да каталіцтва Сіротка палічыў запрашэнне ў Нясвіж місіі езуітаў. 3 гэтай просьбай ён звярнуўся ў Ватыкан да генерала ордэна Клаўдзіа Аквавіва і да яго рэгіянальнага кіраўніка І.П.Кампана. У 1582 г. для вызначэння сітуацыі ў Нясвіж прыбылі два прадстаўнікі ордэна, якім мястэчка зусім не спадабалася: яны нават назвалі яго "непрыстойным месцам". Магчыма, гэтая абраза ў пэўнай ступені прымусіла М.К. Сіротку карэнным чынам змяніць аблічча свайго радавога гнязда. Ён задумаў, як адзначыў сучаснік Сіроткі мясцовы ўраджэнец С. Старавольскі, "у цэнтры Сарматыі стварыць сапраўдную Італію".
У грандыёзнай па тым часе будаўнічай дзейнасці Сіроткі выразна знітоўваюцца абедзве ідэалагічныя плыні: скіраванасць на навейшыя італьянскія ўзоры і мясцовы традыцыяналізм і патрыятызм. Увесь Нясвіж і княжацкую рэзідэнцыю перабудоўвалі па агульнаму генеральнаму плану з пераўтварэннем навакольнага ландшафту. Гэта было небывалай з'явай у мясцовай горадабудаўнічай практыцы, але адпавядала навейшым па тым часе заходнееўрапейскім архітэктурным трактатам аб "ідэальных" гарадах. У 1582 г. быў закладзены новы мураваны княжацкі замак з найбольш дасканалай новаітальянскай сістэмай фартыфікацыі, дадаткова абкружаны штучнымі азёрамі, утворанымі на р. Уша. Адначасова ўзводзіліся гарадскія ўмацаванні з вартавымі праезнымі брамамі, будаваліся дарогі, масты, капітальныя грамадскія будынкі. Была добраўпарадкавана галоўная рынкавая плошча горада, дзе, пасля надання яго жыхарам магдэбургскага права, у 1586—1596 гг. узведзена мураваная ратуша ў комплексе з гандлёвымі радамі.
У найбольш стратэгічна значных месцах горада ўзводзіліся мураваныя комплексы каталіцкіх манастыроў — жаночага бенедыкцінскага і мужчынскага бернардзінскага. Духоўным эпіцэнтрам усіх гэтых грандыёзных пераўтварэнняў сталі мураваны касцёл і калегіум езуітаў. Аб гэтым сведчыць нават месца размяшчэння гэтага комплексу — у самым цэнтры планіровачнай структуры горада (каля ўезда ў замак і каля гандлёвай плошчы). Адзінай графічнай крыніцай звестак аб першапачатковым выглядзе і агульным вырашэнні горадабудаўнічай задумы князя Мікалая Крыштофа Сіроткі да нядаўняга часу з'яўлялася ўнікальная старажытная гравюра Нясвіжа, выкананая каля 1600 г. прыдворным картографам Тамашам Макоўскім [РНБ. АР, ф. 342, спр. 1434].
Пачатку будаўніцтва езуіцкага касцёла Божага Цела (сучаснага фарнага) у Нясвіжы папярэднічалі драматычныя падзеі, якія сведчаць пра тое, наколькі яго архітэктурна-мастацкае вырашэнне было сацыяльна дэтэрмінаваным. На падставе фундуша на будаўніцтва нясвіжскага калегіума, выдадзенага Сіроткам 19 жніўня 1584 г. і зацверджанага каралём польскім Стэфанам Баторыем на сейме ў Варшаве 4 лютага 1584 г., езуітам надаваліся ў горадзе дзве пляцоўкі па баках тагачаснай вул. Воднай [РДАСА, ф. 2188, воп. 1, спр. 51]. На яе ўсходнім баку меркавалася ўзвесці будынак калегіума з гаспадарчымі пабудовамі, садам і агародам, а на пляцоўцы з заходняга боку, як пазначана ў дакуменце, у той час ужо будаваўся касцёл, што дазволіла датаваць пачатак яго будаўніцтва прыблізна 1582— 1584 гг. Аднак вядомы польскі даследчык будаўнічай дзейнасці езуітаў у Рэчы Паспалітай Е.Пашэнда на падставе шматлікіх матэрыялаў, пераважна эпісталярнага жанру, з архіваў Ватыкана, удакладніў, што ў гэты час на месцы існуючага касцёла будаваўся першы мураваны каталіцкі храм у горадзе, які спачатку быў парафіяльным, а ўжо пазней перададзены езуітам. У перапісцы рэгіянальнага кіраўніка ордэна І.П.Кампана, князя М.К.Радзівіла і біскупа віленскага Юрыя Радзівіла выказвалася агульная незадаволенасць абліччам і памерамі збудавання. У выніку ў 1586 г., пасля двухгадовага абмеркавання, толькі што ўзведзеныя "свежыя" муры касцёла былі разабраны. Гэты факт у гістарычнай рэтраспектыве цяжка вытлумачыць з эканамічнага пункту гледжання, а вось з ідэалагічнага — ён мае даволі грунтоўнае абаснаванне (дапамагае архіўная калекцыя чарцяжоў). На аркушы 19 (адварот) з нясвіжскай калекцыі архітэктурных чарцяжоў канца 16 — 17 ст., якая зараз захоўваецца ў рукапісным фондзе ЦНБ НАН Украіны пад гербам Радзівілаў прадстаўлены план культавага будынка з наступным надпісам: "Першы касцёл нясвіжскі, зламаны за Юрата, заложаны ў року 1581". Такім чынам удакладняецца дата закладкі касцёла — не 1582 г., калі ў Нясвіж прыбылі езуіты, а на год раней, і падкрэсліваецца, што галоўным ініцыятарам разбурэння храма быў сам кардынал Юры Радзівіл, адна з вышэйшых асоб каталіцкага кліра, прэтэндэнт на папскі прастол, што мела істотнае значэнне.
Роўнаканцовы грэчаскі крыж у аснове кампазіцыі і канструкцыйныя элементы мясцовай готыка-рэнесанснай архітэктуры не здавальнялі заказчыкаў, бо ў гэты час у сакральным будаўніцтве каталіцкага свету дамінуючым стаў храм тыпу крыжова-купальнай базілікі з "лацінскім" падоўжным крыжам у верхнім сячэнні пад купалам. I таму першы касцёл у Нясвіжы мусіў быць разбураны.
Пошукі новых сродкаў выразнасці каталіцкага сакральнага дойлідства прывялі да стварэння новага сусветнага мастацкага стылю. Маленькай ахвярай тытанічнай ідэалагічнай барацьбы розных хрысціянскіх канфесій, выяўленай у мастацкіх формах, стаў першы мураваны касцёл у Нясвіжы. Яго архітэктура была заснавана на мясцовай гатычнай будаўнічай традыцыі з элементамі візантызму, а кардынал Юры Радзівіл у гэты час меў шанц стаць рымскім папай і, безумоўна, з гэтай прычыны ініцыіраваў знос храма, неадпаведнага навейшай ідэалагічнай праграме каталіцызму, якую неслі езуіты. У гэтым кантэксце становіцца зразумелым тэкст з пісьма І.П.Кампана ў Ватыкан ад 26 чэрвеня 1586 г., дзе гаворыцца, што фундатар запатрабаваў "узвесці касцёл па нашаму ўзору".
У дакуменце, датаваным 12 снежня 1587 г., М.К.Радзівіл адзначыў: "Залажыў касцёл новы, які павінен быць пабудаваны крыжовы з купалам пасярэдзіне наверсе, па тым узоры, які зацверджаны Айцамі, тым больш і фундаменты з Божай дапамогай ужо закладзены Юрыем кардыналам Радзівілам, біскупам віленскім". А сама падзея адбылася на тры месяцы раней: 14 верасня 1587 г. кардынал Юры Радзівіл асвяціў краевугольны камень будучага касцёла Божага Цела, які стаў краевугольным каменем беларускага барока і вестуном мастацтва Новага часу на абшарах Цэнтральна-Усходняй Еўропы. Як бачым, у сваіх запісах князь падкрэсліў асноўную ідэю кампазіцыі храма і яго галоўных заказчыкаў, але не ўспомніў яшчэ адну выдатную асобу, галоўнага выканаўцу гэтага адказнага заказу — таленавітага архітэктара-італьянца Джавані Марыя Бернардоні (1541?, г. Кома, Італія — 1605, г. Кракаў, Польшча), якога ён запрасіў да сябе ад самога "вечнага горада". Яшчэ зусім маладым чалавекам Бернардоні, які з 1564 г. стаў манахам ордэна езуітаў, прымаў удзел у будаўніцтве сабора Іль Джэзу ў Рыме, затым аналагічнага сабора езуітаў у Неапалі пад кіраўніцтвам Дж. Трыстана, вывучаючы прафесійныя прыёмы вялікіх маэстра позняга італьянскага Адраджэння і ранняга барока. У 1583 г. Бернардоні выехаў з Рыма ў Рэч Паспалітую. Хаця ён быў запрошаны непасрэдна ў Нясвіж, аднак на некалькі гадоў затрымаўся ў Любліне, дзе прыняў удзел у будаўніцтве мясцовага касцёла і калегіума езуітаў. Там адбыўся характэрны "вытворчы" канфлікт: італьянскі дойлід усведамляў сябе праектантам і кіраўніком будаўніцтва і не хацеў прымаць у ім фізічны ўдзел.
У Нясвіж Бернардоні прыбыў, як сведчаць архівы, у ліпені ці жніўні 1586 г. Прыблізна за год ён распрацаваў праект новага храма, які адпавядаў патрабаванням заказчыкаў. 3 многіх пунктаў гледжання гэта была надзвычайная з'ява для будаўнічай практыкі ўсёй Рэчы Паспалітай. Упершыню заказчык змог убачыць і ацаніць выгляд будучага збудавання па чарцяжы: дагэтуль тут будавалі цэхавым спосабам па традыцыйных эмпірычных прыёмах без папярэдняга адлюстравання будучага збудавання ў адпаведным маштабе і інжэнернага разліку канструкцый, што вымагала непасрэднага ўдзелу архітэктара ў працэсе будаўніцтва, як можна бачыць на люблінскім прыкладзе.
У архіўнай калекцыі чарцяжоў XVI ст. з Нясвіжа захаваліся тры праектныя чарцяжы касцёла езуітаў Божага Цела: план і падоўжны разрэз храма (паасобку), а таксама план і фасад купала ў артаганальнай праекцыі. Паколькі ўсе пісьмовыя архіўныя крыніцы сведчаць, што архітэктарам збудавання быў Бернардоні, ёсць падставы лічыць, што менавіта ён з'яўляецца аўтарам гэтых графічных матэрыялаў. Прапанаваны Бернардоні праект стаў якасна новай з'явай не толькі ў навукова-тэхнічным прагрэсе, але і ў мастацкай культуры ўсяго рэгіёну Цэнтральна-Усходняй Еўропы.
Па сваёй архітэктанічнай тыпалогіі нясвіжскі касцёл езуітаў — гэта трохнефавая шасціслупавая крыжова-купальная базіліка з планам у верхнім сячэнні (пад купалам) у выглядзе выцягнутага лацінскага крыжа. Гэтая прынцыпова новая для беларускага дойлідства структура сакральнага збудавання, у якой узаемна звязаны канструкцыйныя, кампазіцыйныя і семантычныя аспекты, дазваляла не толькі тэхнічна ўдасканаліць статыку будаўнічых канструкцый, стварыць новыя аб'ёмна-прасторавыя суадносіны, але і вырашыць на сімвалічнай мове архітэктурных форм пэўную ідэалагічную праграму.
Касцёл Божага Цела ў Нясвіжы — першая крыжова-купальная базіліка з бязвежавым барочным фасадам не толькі на беларускіх землях, дзе яму папярэднічалі праваслаўныя храмы з візантыйскай у аснове кампазіцыйнай схемай альбо пратэстанцкія зборы і касцёлы з элементамі цэнтральнаеўрапейскай готыкі, але і на тэрыторыі Польшчы, дзе каталіцкае будаўніцтва мела ўжо трывалыя традыцыі. Праектныя чарцяжы Бернардоні разам з гравюрай Т.Макоўскага пачатку XVII ст. даюць уяўленне пра першапачатковы выгляд храма, які з цягам часу атрымаў пэўныя, хаця і нязначныя, змены. Архітэктурныя абмеры касцёла Божага Цела, былі выкананы ў 1930-я гг. пад кіраўніцтвам даследчыкаў гісторыі мастацтва Станіслава Лёранца і Юзафа Клоса.
Пры агульнай высокай ацэнцы ролі і значэння касцёла езуітаў у Нясвіжы для развіцця мастацкай культуры Рэчы Паспалітай у айчынным і замежным мастацтвазнаўстве ўсталявалася думка, што само збудаванне ўяўляе сабою паменшаную копію сабора Іль Джэзу ў Рыме. Недаацэнка мастацкай самабытнасці гэтага помніка, магчыма падсвядомая, зніжае яго ролю менавіта ў кантэксце развіцця беларускай архітэктуры. Таленавіты дойлід праявіў значную самастойнасць. Пры агульнай ідэі кампазіцыі і барочнай стылістыцы абодвух храмаў нясвіжскі касцёл мае значныя адметнасці, абумоўленыя, на наш погляд, улікам дойлідам мясцовых будаўнічых традыцый папярэдняга часу і патрабаванняў заказчыка, пры поўным паразуменні з якім ён працаваў 13 гадоў. Па завяршэнні работ у Нясвіжы, у маі 1599 г., Дж.М.Бернардоні, ужо вядомы майстар, пераехаў у Кракаў (тагачасную сталіцу Рэчы Паспалітай) для кіраўніцтва будаўніцтвам касцёла св. Пятра і Паўла ордэна езуітаў. Памёр ён у 1605 г., калі да завяршэння будаўніцтва храма заставалася толькі ўзвядзенне купала, пакрыццё даху і апрацоўка галоўнага фасада.
Тыповымі для стылістыкі барока ў архітэкіуры нясвіжскага касцёла з'яўляюцца плаўны пераход цэнтральнага нефа ў роўнае з ім па вышыні паўцыркульнае апсідальнае завяршэнне алтара, своеасаблівае цэнтральна-восевае чляненне тарцоў трансепта, напружаныя лучковыя перамычкі вокнаў, якія, дарэчы, праектаваліся прамавугольнымі. Разам з тым архітэктуры помніка ўласцівы шэраг мясцовых гатычных рэмінісцэнцый. На гравюры Т.Макоўскага даволі выразна бачны дзве круглыя вежачкі на паўночным фасадзе касцёла, накшталт абарончых вежаў храмаў беларускай готыкі: адна — каля галоўнага фасада, другая — каля алтара. На сённяшні дзень яны не захаваліся. Іх паходжанне і прызначэнне часткова раскрылі архіўныя матэрыялы.
На праектным чарцяжы плана касцёла Божага Цела, які выканаў Бернардоні [арк. 18], па баках галоўнага фасада паказаны сіметрычныя круглыя вежачкі з вітымі ўсходамі ўнутры, падобныя да тых, што былі на плане першага нясвіжскага касцёла. Іх прызначэнне становіцца зразумелым пры аналізе падоўжнага разрэзу збудавання [арк. 17]. Тут мы бачым эмпоры (балконы на другім узроўні бакавых нефаў), гіпотэзу пра існаванне якіх у свой час выказаў польскі даследчык архітэктуры А.Мілабендзкі з уліку нязвыклых у гэтым помніку суадносін шырыні (3,5 м) і вышыні (9,5 м) праёмаў міжнефавых аркад базілікі. Гіпатэтычную графічную рэканструкцыю эмпор зрабіў Е.Пашэнда, дарэчы, вельмі блізкую да праекта. Сапраўды, праёмы міжнефавых аркад падзяляліся па вышыні на паўцыркульныя аркі з класічнымі суадносінамі пралёта і стралы пад'ёму ўнізе і на эмпоры з лучковымі арачнымі перамычкамі над імі. Эмпоры прызначаліся ддя вучняў школы езуітаў. Вядома, што ў ранніх езуіцкіх саборах хоры для аргана над уваходам не рабіліся. Першапачаткова не было іх і ў нясвіжскім касцёле. Мураваныя музычныя хоры для аргана ўзведзены ў 1611—1615 гг. па фундацыі А.Скарульскага, сябра Сіроткі. Таму, каб трапіць на эмпоры, былі прадугледжаны вітыя ўсходы ў круглых вежачках. Характэрна, што Бернардоні выкарыстаў традыцыйны для беларускай архітэктуры папярэдняга часу элемент, а не адзін са шматлікіх узораў лесвічных блокаў з архітэктурных трактатаў італьянскага Адраджэння, якія прысутнічаюць у яго графічнай спадчыне. Гравюра Т.Макоўскага сведчыць, што эмпоры асвятляліся невялікім акном у сярэдняй травеі. Ніжні ярус бакавых нефаў не меў натуральнага асвятлення. Ад 1705 г. захавалася пастанова аб ліквідацыі эмпор ("бакавых хораў"), адначасова былі разбураны бакавыя вежачкі і павялічана колькасць вокнаў.
Вежачка каля алтара на праектным плане адсутнічае і яе загадка пакуль не раскрыта. Ёсць толькі гіпотэзы. Ю.Якімовіч канстатаваў, што знайшоў на вышках храма сляды байніц. Магчыма, туды вяла алтарная вежачка з вітымі ўсходамі, якія пачыналіся не ад узроўню зямлі, а з другога паверха сакрыстый. У такім выпадку першы помнік барока на Беларусі меў, хутчэй за ўсё, абарончае прызначэнне, як і помнікі беларускай готыкі. Але, магчыма, выява на гравюры — усяго толькі дэкаратыўны элемент - пінакль, які існуе і ў кракаўскім касцёле. Цікава таксама, што ў саборы Іль Джэзу ў гэтым месцы, па вуглах сакрыстый, ёсць вітыя ўсходы.
Своеадметнасць нясвіжскага касцёла ў пэўнай ступені абумоўлена канцэпцыяй яго фундацыі, па якой ён належаў не толькі ордэну езуітаў, але і парафіянам мястэчка, і адначасова прызначаўся стаць фамільнай пахавальняй-маўзалеем княжацкага роду ў сувязі са стварэннем 16 жніўня 1568 г. нясвіжскай ардынацыі. Усе гэтыя функцыі мусілі быць адлюстраваны ў архітэктуры храма. Пад трансептам, у напрамку папярочным да восі сіметрыі збудавання, размешчаны напаўпадземны склеп-крыпта, дзе быў пахаваны сам Сіротка. На сённяшні дзень у крыпце знаходзіцца 71 саркафаг прадстаўнікоў роду Радзівілаў (апошняе пахаванне - прах князя Антонія Радзівіла з Лондана 8.6.2000 г.). Асобныя памяшканні крыпты размешчаны пад бакавымі купальнымі капліцамі, якія з'яўляюцца кампазіцыйнай адметнасцю касцёла. Верагодна, капліцы пабудаваны крыху пазней за храм: на праектным плане яны адсутнічаюць (паказаны толькі ўваходныя праёмы), але іх ужо можна бачыць на гравюры Т.Макоўскага. Паўднёвая капліца св. Пятра прызначалася для пробашчаў касцёла, а паўночная капліца св. Андрэя — для ганаровых пахаванняў парафіян.
Як бачым, у семантыцы храмаў эстэтыка барока дакладна вытрымлівала ідэалагічную праграму контррэфармацыі, а ў арганізацыі архітэктурных мас збудавання і яго дэкоры несла складаную ідэю супрацьборства матэрыі і духу. Але не менш значным фактарам была новая (у параўнанні з рэнесансам), арганізацыя ўнутранай прасторы, дзе ставілася супярэчлівая задача перадачы адначасовага руху і статычнага "быцця" ў прасторы. У мастацкія задачы стылю барока ўваходзіла стварэнне дынамічнай і шматпланавай структуры інтэр'ера, і ў нясвіжскім касцёле Божага Цела мы можам назіраць адзін з арыгінальных варыянтаў дасягнення гэтага.
Дамінуючая роля ў інтэр'еры належыць велічнаму купалу на сяродкрыжжы, які пачынае прыцягваць да сябе ўвагу гледача адразу ад увахода. Падкупальны квадрат сфарміраваны чатырма магутнымі падпружнымі аркамі, якія з дапамогай ветразяў падтрымліваюць барабан купала дыяметрам каля 10 м. Такі ж пралёт цэнтральнага нефа перакрыты цыліндрычным скляпеннем з распалубкамі-люнетамі, але падпружныя аркі на ім адсутнічаюць, як, дарэчы, і ў саборы Іль Джэзу.
У нясвіжскім касцёле езуітаў для актывізацыі дынамікі ўнутранай прасторы базіліка скарочана на адзін пралёт параўнальна з Іль Джэзу. Яго замяняюць гранёныя купальныя капліцы, высунутыя за межы бакавых нефаў. У плане капліцы маюць квадрат са зрэзанымі вонкавымі вугламі і асіметрычныя самкнутыя купалы ў завяршэнні. 3 праектнага плана касцёла вынікае, што травеі бакавых нефаў, перакрытыя крыжовымі скляпеннямі, адпачатку былі прасторава ўзаемазвязанымі, але даволі цёмнымі з-за эмпор над імі. Пасля ліквідацыі эмпор у 1705 г. бакавыя нефы атрымалі дадатковае асвятленне. Высокія светлыя, адкрытыя бакавыя нефы нясвіжскага касцёла надаюць яго ўнутранай прасторы яшчэ большую ўрачыстасць і ўзнёсласць параўнальна з шэрагамі цёмных закрытых капэл у бакавых нефах рымскага і кракаўскага касцёлаў езуітаў.
Кансекрацыя храма праведзена 7 кастрычніка 1601 г. папскім нунцыем Клаўдзіа Рангоні. 3 тае пары яго гісторыя тычыцца пераважна нязначных рамонтаў і паступовага ўзбагачэння ўнутранага ўбрання. Галоўны алтар (пазней ён некалькі разоў перарабляўся) фундаваны Альбрыхтам Радзівілам, ардынатам клецкім. Аўтарам скульптурнай пластыкі алтара лічыцца архітэктар М.Педэці. У цэнтры кампазіцыі галоўнага алтара — вялікая карціна "Тайная вячэра", што раскрывае асноўную сакральную ідэю храма — еўхарыстычнае таінства пераўтварэння цела Хрыста ў хлеб, а крыві — у віно. Палатно створана прыдворным мастаком Радзівілаў Ксаверыем Дамінікам Хескі (верагодна, разам з сынам). Сам М.К.Радзівіл Сіротка фундаваў алтар Св. Крыжа ў паўночным крыле трансепта. Нахіленыя калоны, якія падтрымліваюць анёлы, абрамляюць гэты і процілеглы алтар і сімвалізуюць часовы адыход княжацкай сям'і ад каталіцтва і вяртанне ў яго ізноў. Убранне інтэр'ера дапаўняюць шматлікія "малыя" алтары: святых Ігнація, Францыска, Станіслава, Барбары, Кацярыны, Фларыяна, Роха і інш. Але найбольш актыўна мастацкае аблічча інтэр'ера фарміруе манументальны фрэскавы роспіс, які суцэльным дываном пакрывае скляпенні, сцены і слупы храма.
3 хронікі нясвіжскага калегіума езуітаў вядома, што ў 1750 г. тагачасны ардынат нясвіжскі Міхал Казімір Радзівіл Рыбанька загадаў аднавіць касцёл і ўнутры "ўпрыгожыць жывапісам фарбамі старанна". Архітэктурна-будаўнічымі работамі кіраваў мясцовы архітэктар Казімір Ждановіч. Ён жа займаўся назапашваннем будаўнічых матэрыялаў і фарбаў, якія закупляў за мяжой. Размалёўку купала распачалі на пачатку 1751 г. Адначасова на скляпеннях цэнтральнага нефа "аптычна на муры" былі намаляваны падпружныя аркі, якія візуальна скарэкціравалі архаічнасць раннебарочнай канструкцыі. Гэта быў час апошняга росквіту барока, якому і адпавядае шматпланавая экспрэсіўная манера роспісаў. Рухавыя постаці біблейскіх персанажаў у складаных ракурсах дадзены ў аздабленні познебарочнага архітэктурнага стафажу, які разрывае рэальную прастору храма, стварае ілюзію яе бязмежнасці, знітаванасці з космасам. Пышны шматколерны сюжэтны роспіс скляпенняў стварае яшчэ большае эмацыянальнае ўздзеянне, дзякуючы кантрасту яго паліхроміі з монахромнай размалёўкай нясучых канструкцый у тэхніцы грызайль, што імітуе ордэрны архітэктурны дэкор.
Фрэскавы цыкл касцёла Божага Цела мае сваю семантычную праграму і іерархію сюжэтаў. У прасценках светлавога барабана і на самім купале ў два ярусы прадстаўлены выявы святых, якіх шануюць як заходняя, так і ўсходняя галіны хрысціянскага культу: св. Аўгусцін, Васіль Вялікі, Іаан Златавуст і г.д. На ветразях купала, як звычайна, размешчаны выявы евангелістаў з атрыбутамі-сімваламі. У роспісах скляпенняў цэнтральнага нефа асноўны мастацкі акцэнт зроблены на кампазіцыі, размешчанай над прэсбітэрыем, дзе ў алегарычнай форме перадаецца трыумф перамогі каталіцкай царквы над іншымі канфесіямі. Роспісы на скляпеннях трансепта адлюстроўваюць ахвярнасць зямнога быцця Хрыста.
Асноўны хрысталагічны цыкл дапаўняюць старазапаветныя сюжэты і алегарычныя сцэны на скляпеннях базілікі, прасякнутыя павучальнасцю і пераканальнасцю ў палемічных канфесійных пытаннях. У 1900 г. быў створаны камітэт па капітальным рамонце касцёла. У гэты час фрэскавы роспіс быў даволі значна падноўлены. Першапачаткова фарбавы пласт застаўся толькі часткова на сцяне паўднёвай капліцы.
Неад'емная частка раннебарочнага мастацкага афармлення інтэр'ера нясвіжскага касцёла — скулыпурныя надмагіллі яго фундатара М. К. Радзівіла і двух яго сыноў каля ўвахода ў крыпту. Надмагілле аднаго з сыноў, які памёр у Балоньі, вызначаецца падабенствам да антычнага рымскага скульптурнага партрэта, аб'ёмнай пластыкай і паліхроміяй мармураў, якія характэрны для італьянскага барока. Два іншыя надмагіллі адпавядаюць у большай ступені мастацкім прынцыпам сарматызму. Яны выкананы з шэрага пясчаніку ў плоскім рэльефе з рэнесанснай стрыманасцю і ўраўнаважанасцю ліній. У той жа час агульная напружанасць кампазіцыі надае ім раннебарочны характар. Скулыпурная выява Сіроткі размяшчаецца ў архітэктурнай раме, якая сваёй важкасцю падаўляе прастору: укленчаная фігура не магла б у ёй выпрастацца. Узнікае ўражанне ўнутранага канфлікту прасторы і масы, быцця і небыцця. Князь падаецца ў адзенні паломніка, які адрынуў вайсковыя даспехі. У гэтым адлюстраваны рысы саслоўнай знакавасці і хрысціянскага рыцарства высакароднага грамадзяніна сваёй айчыны.
Пабудаваная князем М.К.Радзівілам Сіроткам святыня, дзе ён пахаваны, — сапраўдны шэдэўр нацыянальнага дойлідства, унікальны ўзор магутнага сінтэзу мастацтваў эпохі барока, гонар і годнасць гісторыі і культуры Беларусі. Параўнаўчы аналіз першых збудаванняў стылю барока ў Італіі і Рэчы Паспалітай дае падставы сцвярджаць, што нясвіжскі касцёл Божага Цела вызначаецца шэрагам канструкцыйных і кампазіцыйных адметнасцей, асаблівай трактоўкай архітэктурнага ордэрнага дэкору, наяўнасцю рыс мясцовага дойлідства папярэдняга перыяду і больш актыўнай роллю ў горадабудаўніцтве. Гэта яркі самастойны твор таленавітага вучня вялікіх майстроў сусветнай архітэктуры, які здолеў творча спалучыць навейшую па тым часе эстэтычную канцэпцыю з мясцовымі будаўнічымі традыцыямі і патрабаваннямі заказчыка, абумоўленымі канкрэтнай сацыяльна-рэлігійнай праграмай контррэфармацыі.
Па свайму фундаментальнаму значэнню ў гісторыі беларускай культуры нясвіжскі касцёл Божага Цела можна параўнаць толькі са славутым Сафійскім саборам у Полацку, які паклаў пачатак усяму манументальнаму дойлідству Беларусі. У ідэалагічным супрацьстаянні хрысціянскіх канфесій у Вялікім княстве Літоўскім у другой палове XVI ст. яму належыць вызначальная роля на карысць каталіцтва, што ажыццёўлена не толькі пратэкцыянісцкай палітыкай дзяржаўнай улады, але і сродкамі мастацтва. Лёс наканаваў гэтаму помніку сакральнага дойлідства стаць першым творам мастацтва барока на тэрыторыі ўсёй былой Рэчы Паспалітай. Гэты факт неаднаразова падкрэслівалі польскія гісторыкі архітэктуры. Апроч таго, з яго ўзвядзеннем звязана з'яўленне ў будаўнічай практыцы Цэнтральна-Усходняй Еўропы праектнага чарцяжа — важны крок не толькі ў сферы тэхнічнага прагрэсу, але і мастацкіх магчымасцей архітэктуры.
Цікавую навуковую інфармацыю ўтрымлівае праектны план будынка калегіума езуітаў, які зруйнаваны яшчэ ў 1830-я гг. Гэта быў, відавочна, першы на Беларусі мураваны кляштарны комплекс, які меў пэўнае значэнне для развіцця нацыянальнага дойлідства з пункту гледжання новай тыпалогіі, якая ў далейшым атрымала пашырэнне, і стылявых характарыстык мясцовага рэнесансу.
На аркушы 24 альбома прадстаўлены план мураванага збудавання з замкнутым унутраным дваром і надпісам лацінкай: "калегіум нясвіжскі в першым гмаху локцей 9, а в другім локцей 7, што збудаваны в Нясвіжы яснавяльможнага пана Радзівіла ваяводы трокскага в месте несвіжскім. Мае в собе два будовання, а трэцяе півніца у озера" [ЦНБ НАН Украіны. АР, 721 (589) С, арк. 24]. Такім чынам, гэта першы вядомы план нясвіжскага калегіума езуітаў. Познія абмерныя чарцяжы плана і фасада калегіума, зробленыя, верагодна, у 1825—1826 гг., перад знішчэннем будынка.
Праект калегіума, як лічыць Е.Пашэнда, складзены ў Нясвіжы і дасланы ў Рым на зацверджанне. Там ён быў нязначна скарэкціраваны і адасланы назад. Ужо пасля гэтага фундатар пажадаў павялічыць унутраны дзядзінец (40 х 40 локцяў замест 30 х 35), а таксама ў адпаведнасці з мясцовай традыцыяй зрабіць ад школы езуітаў асобны выхад (не праз кляштар). Будаўніцтва калегіума было распачата ў 1586 г. У 1599 г., як паведамляе хроніка, была скончана чацвёртая паўднёвая частка будынка.
Акрамя гэтых аб'ектыўных сацыяльна-гістарычных перадумоў існавалі прычыны суб'ектыўнага характару — амбіцыі і перакананні князя Мікалая Крыштофа Радзівіла Сіроткі, які ўсё жыццё дэклараваў адмову ад палітычных і філасофска-рэлігійных поглядаў свайго бацькі-кальвініста Мікалая Радзівіла Чорнага. Алошні, як вядома, пазакрываў у сваіх уладаннях усе касцёлы і праваслаўныя цэрквы, пераўтварыўшы іх у кальвінскія зборы. Яго старэйшы сын і спадчыннік Мікалай Крыштоф, атрымаўшы добрую адукацыю ў Лейпцыгскім і Страсбургскім універсітэтах, у 1567 г. прыняў каталіцтва і з тае пары ўсёй шматграннай грамадскай дзейнасцю абвяргаў рэлігійныя перакананні бацькі, у тым ліку і ў мастацкім кірунку архітэктурных збудаванняў, якія ставілі па яго загаду.
Лепшым сродкам для вяртання сваіх падданых да каталіцтва Сіротка палічыў запрашэнне ў Нясвіж місіі езуітаў. 3 гэтай просьбай ён звярнуўся ў Ватыкан да генерала ордэна Клаўдзіа Аквавіва і да яго рэгіянальнага кіраўніка І.П.Кампана. У 1582 г. для вызначэння сітуацыі ў Нясвіж прыбылі два прадстаўнікі ордэна, якім мястэчка зусім не спадабалася: яны нават назвалі яго "непрыстойным месцам". Магчыма, гэтая абраза ў пэўнай ступені прымусіла М.К. Сіротку карэнным чынам змяніць аблічча свайго радавога гнязда. Ён задумаў, як адзначыў сучаснік Сіроткі мясцовы ўраджэнец С. Старавольскі, "у цэнтры Сарматыі стварыць сапраўдную Італію".
У грандыёзнай па тым часе будаўнічай дзейнасці Сіроткі выразна знітоўваюцца абедзве ідэалагічныя плыні: скіраванасць на навейшыя італьянскія ўзоры і мясцовы традыцыяналізм і патрыятызм. Увесь Нясвіж і княжацкую рэзідэнцыю перабудоўвалі па агульнаму генеральнаму плану з пераўтварэннем навакольнага ландшафту. Гэта было небывалай з'явай у мясцовай горадабудаўнічай практыцы, але адпавядала навейшым па тым часе заходнееўрапейскім архітэктурным трактатам аб "ідэальных" гарадах. У 1582 г. быў закладзены новы мураваны княжацкі замак з найбольш дасканалай новаітальянскай сістэмай фартыфікацыі, дадаткова абкружаны штучнымі азёрамі, утворанымі на р. Уша. Адначасова ўзводзіліся гарадскія ўмацаванні з вартавымі праезнымі брамамі, будаваліся дарогі, масты, капітальныя грамадскія будынкі. Была добраўпарадкавана галоўная рынкавая плошча горада, дзе, пасля надання яго жыхарам магдэбургскага права, у 1586—1596 гг. узведзена мураваная ратуша ў комплексе з гандлёвымі радамі.
У найбольш стратэгічна значных месцах горада ўзводзіліся мураваныя комплексы каталіцкіх манастыроў — жаночага бенедыкцінскага і мужчынскага бернардзінскага. Духоўным эпіцэнтрам усіх гэтых грандыёзных пераўтварэнняў сталі мураваны касцёл і калегіум езуітаў. Аб гэтым сведчыць нават месца размяшчэння гэтага комплексу — у самым цэнтры планіровачнай структуры горада (каля ўезда ў замак і каля гандлёвай плошчы). Адзінай графічнай крыніцай звестак аб першапачатковым выглядзе і агульным вырашэнні горадабудаўнічай задумы князя Мікалая Крыштофа Сіроткі да нядаўняга часу з'яўлялася ўнікальная старажытная гравюра Нясвіжа, выкананая каля 1600 г. прыдворным картографам Тамашам Макоўскім [РНБ. АР, ф. 342, спр. 1434].
Пачатку будаўніцтва езуіцкага касцёла Божага Цела (сучаснага фарнага) у Нясвіжы папярэднічалі драматычныя падзеі, якія сведчаць пра тое, наколькі яго архітэктурна-мастацкае вырашэнне было сацыяльна дэтэрмінаваным. На падставе фундуша на будаўніцтва нясвіжскага калегіума, выдадзенага Сіроткам 19 жніўня 1584 г. і зацверджанага каралём польскім Стэфанам Баторыем на сейме ў Варшаве 4 лютага 1584 г., езуітам надаваліся ў горадзе дзве пляцоўкі па баках тагачаснай вул. Воднай [РДАСА, ф. 2188, воп. 1, спр. 51]. На яе ўсходнім баку меркавалася ўзвесці будынак калегіума з гаспадарчымі пабудовамі, садам і агародам, а на пляцоўцы з заходняга боку, як пазначана ў дакуменце, у той час ужо будаваўся касцёл, што дазволіла датаваць пачатак яго будаўніцтва прыблізна 1582— 1584 гг. Аднак вядомы польскі даследчык будаўнічай дзейнасці езуітаў у Рэчы Паспалітай Е.Пашэнда на падставе шматлікіх матэрыялаў, пераважна эпісталярнага жанру, з архіваў Ватыкана, удакладніў, што ў гэты час на месцы існуючага касцёла будаваўся першы мураваны каталіцкі храм у горадзе, які спачатку быў парафіяльным, а ўжо пазней перададзены езуітам. У перапісцы рэгіянальнага кіраўніка ордэна І.П.Кампана, князя М.К.Радзівіла і біскупа віленскага Юрыя Радзівіла выказвалася агульная незадаволенасць абліччам і памерамі збудавання. У выніку ў 1586 г., пасля двухгадовага абмеркавання, толькі што ўзведзеныя "свежыя" муры касцёла былі разабраны. Гэты факт у гістарычнай рэтраспектыве цяжка вытлумачыць з эканамічнага пункту гледжання, а вось з ідэалагічнага — ён мае даволі грунтоўнае абаснаванне (дапамагае архіўная калекцыя чарцяжоў). На аркушы 19 (адварот) з нясвіжскай калекцыі архітэктурных чарцяжоў канца 16 — 17 ст., якая зараз захоўваецца ў рукапісным фондзе ЦНБ НАН Украіны пад гербам Радзівілаў прадстаўлены план культавага будынка з наступным надпісам: "Першы касцёл нясвіжскі, зламаны за Юрата, заложаны ў року 1581". Такім чынам удакладняецца дата закладкі касцёла — не 1582 г., калі ў Нясвіж прыбылі езуіты, а на год раней, і падкрэсліваецца, што галоўным ініцыятарам разбурэння храма быў сам кардынал Юры Радзівіл, адна з вышэйшых асоб каталіцкага кліра, прэтэндэнт на папскі прастол, што мела істотнае значэнне.
Роўнаканцовы грэчаскі крыж у аснове кампазіцыі і канструкцыйныя элементы мясцовай готыка-рэнесанснай архітэктуры не здавальнялі заказчыкаў, бо ў гэты час у сакральным будаўніцтве каталіцкага свету дамінуючым стаў храм тыпу крыжова-купальнай базілікі з "лацінскім" падоўжным крыжам у верхнім сячэнні пад купалам. I таму першы касцёл у Нясвіжы мусіў быць разбураны.
Пошукі новых сродкаў выразнасці каталіцкага сакральнага дойлідства прывялі да стварэння новага сусветнага мастацкага стылю. Маленькай ахвярай тытанічнай ідэалагічнай барацьбы розных хрысціянскіх канфесій, выяўленай у мастацкіх формах, стаў першы мураваны касцёл у Нясвіжы. Яго архітэктура была заснавана на мясцовай гатычнай будаўнічай традыцыі з элементамі візантызму, а кардынал Юры Радзівіл у гэты час меў шанц стаць рымскім папай і, безумоўна, з гэтай прычыны ініцыіраваў знос храма, неадпаведнага навейшай ідэалагічнай праграме каталіцызму, якую неслі езуіты. У гэтым кантэксце становіцца зразумелым тэкст з пісьма І.П.Кампана ў Ватыкан ад 26 чэрвеня 1586 г., дзе гаворыцца, што фундатар запатрабаваў "узвесці касцёл па нашаму ўзору".
У дакуменце, датаваным 12 снежня 1587 г., М.К.Радзівіл адзначыў: "Залажыў касцёл новы, які павінен быць пабудаваны крыжовы з купалам пасярэдзіне наверсе, па тым узоры, які зацверджаны Айцамі, тым больш і фундаменты з Божай дапамогай ужо закладзены Юрыем кардыналам Радзівілам, біскупам віленскім". А сама падзея адбылася на тры месяцы раней: 14 верасня 1587 г. кардынал Юры Радзівіл асвяціў краевугольны камень будучага касцёла Божага Цела, які стаў краевугольным каменем беларускага барока і вестуном мастацтва Новага часу на абшарах Цэнтральна-Усходняй Еўропы. Як бачым, у сваіх запісах князь падкрэсліў асноўную ідэю кампазіцыі храма і яго галоўных заказчыкаў, але не ўспомніў яшчэ адну выдатную асобу, галоўнага выканаўцу гэтага адказнага заказу — таленавітага архітэктара-італьянца Джавані Марыя Бернардоні (1541?, г. Кома, Італія — 1605, г. Кракаў, Польшча), якога ён запрасіў да сябе ад самога "вечнага горада". Яшчэ зусім маладым чалавекам Бернардоні, які з 1564 г. стаў манахам ордэна езуітаў, прымаў удзел у будаўніцтве сабора Іль Джэзу ў Рыме, затым аналагічнага сабора езуітаў у Неапалі пад кіраўніцтвам Дж. Трыстана, вывучаючы прафесійныя прыёмы вялікіх маэстра позняга італьянскага Адраджэння і ранняга барока. У 1583 г. Бернардоні выехаў з Рыма ў Рэч Паспалітую. Хаця ён быў запрошаны непасрэдна ў Нясвіж, аднак на некалькі гадоў затрымаўся ў Любліне, дзе прыняў удзел у будаўніцтве мясцовага касцёла і калегіума езуітаў. Там адбыўся характэрны "вытворчы" канфлікт: італьянскі дойлід усведамляў сябе праектантам і кіраўніком будаўніцтва і не хацеў прымаць у ім фізічны ўдзел.
У Нясвіж Бернардоні прыбыў, як сведчаць архівы, у ліпені ці жніўні 1586 г. Прыблізна за год ён распрацаваў праект новага храма, які адпавядаў патрабаванням заказчыкаў. 3 многіх пунктаў гледжання гэта была надзвычайная з'ява для будаўнічай практыкі ўсёй Рэчы Паспалітай. Упершыню заказчык змог убачыць і ацаніць выгляд будучага збудавання па чарцяжы: дагэтуль тут будавалі цэхавым спосабам па традыцыйных эмпірычных прыёмах без папярэдняга адлюстравання будучага збудавання ў адпаведным маштабе і інжэнернага разліку канструкцый, што вымагала непасрэднага ўдзелу архітэктара ў працэсе будаўніцтва, як можна бачыць на люблінскім прыкладзе.
У архіўнай калекцыі чарцяжоў XVI ст. з Нясвіжа захаваліся тры праектныя чарцяжы касцёла езуітаў Божага Цела: план і падоўжны разрэз храма (паасобку), а таксама план і фасад купала ў артаганальнай праекцыі. Паколькі ўсе пісьмовыя архіўныя крыніцы сведчаць, што архітэктарам збудавання быў Бернардоні, ёсць падставы лічыць, што менавіта ён з'яўляецца аўтарам гэтых графічных матэрыялаў. Прапанаваны Бернардоні праект стаў якасна новай з'явай не толькі ў навукова-тэхнічным прагрэсе, але і ў мастацкай культуры ўсяго рэгіёну Цэнтральна-Усходняй Еўропы.
Па сваёй архітэктанічнай тыпалогіі нясвіжскі касцёл езуітаў — гэта трохнефавая шасціслупавая крыжова-купальная базіліка з планам у верхнім сячэнні (пад купалам) у выглядзе выцягнутага лацінскага крыжа. Гэтая прынцыпова новая для беларускага дойлідства структура сакральнага збудавання, у якой узаемна звязаны канструкцыйныя, кампазіцыйныя і семантычныя аспекты, дазваляла не толькі тэхнічна ўдасканаліць статыку будаўнічых канструкцый, стварыць новыя аб'ёмна-прасторавыя суадносіны, але і вырашыць на сімвалічнай мове архітэктурных форм пэўную ідэалагічную праграму.
Касцёл Божага Цела ў Нясвіжы — першая крыжова-купальная базіліка з бязвежавым барочным фасадам не толькі на беларускіх землях, дзе яму папярэднічалі праваслаўныя храмы з візантыйскай у аснове кампазіцыйнай схемай альбо пратэстанцкія зборы і касцёлы з элементамі цэнтральнаеўрапейскай готыкі, але і на тэрыторыі Польшчы, дзе каталіцкае будаўніцтва мела ўжо трывалыя традыцыі. Праектныя чарцяжы Бернардоні разам з гравюрай Т.Макоўскага пачатку XVII ст. даюць уяўленне пра першапачатковы выгляд храма, які з цягам часу атрымаў пэўныя, хаця і нязначныя, змены. Архітэктурныя абмеры касцёла Божага Цела, былі выкананы ў 1930-я гг. пад кіраўніцтвам даследчыкаў гісторыі мастацтва Станіслава Лёранца і Юзафа Клоса.
Пры агульнай высокай ацэнцы ролі і значэння касцёла езуітаў у Нясвіжы для развіцця мастацкай культуры Рэчы Паспалітай у айчынным і замежным мастацтвазнаўстве ўсталявалася думка, што само збудаванне ўяўляе сабою паменшаную копію сабора Іль Джэзу ў Рыме. Недаацэнка мастацкай самабытнасці гэтага помніка, магчыма падсвядомая, зніжае яго ролю менавіта ў кантэксце развіцця беларускай архітэктуры. Таленавіты дойлід праявіў значную самастойнасць. Пры агульнай ідэі кампазіцыі і барочнай стылістыцы абодвух храмаў нясвіжскі касцёл мае значныя адметнасці, абумоўленыя, на наш погляд, улікам дойлідам мясцовых будаўнічых традыцый папярэдняга часу і патрабаванняў заказчыка, пры поўным паразуменні з якім ён працаваў 13 гадоў. Па завяршэнні работ у Нясвіжы, у маі 1599 г., Дж.М.Бернардоні, ужо вядомы майстар, пераехаў у Кракаў (тагачасную сталіцу Рэчы Паспалітай) для кіраўніцтва будаўніцтвам касцёла св. Пятра і Паўла ордэна езуітаў. Памёр ён у 1605 г., калі да завяршэння будаўніцтва храма заставалася толькі ўзвядзенне купала, пакрыццё даху і апрацоўка галоўнага фасада.
Тыповымі для стылістыкі барока ў архітэкіуры нясвіжскага касцёла з'яўляюцца плаўны пераход цэнтральнага нефа ў роўнае з ім па вышыні паўцыркульнае апсідальнае завяршэнне алтара, своеасаблівае цэнтральна-восевае чляненне тарцоў трансепта, напружаныя лучковыя перамычкі вокнаў, якія, дарэчы, праектаваліся прамавугольнымі. Разам з тым архітэктуры помніка ўласцівы шэраг мясцовых гатычных рэмінісцэнцый. На гравюры Т.Макоўскага даволі выразна бачны дзве круглыя вежачкі на паўночным фасадзе касцёла, накшталт абарончых вежаў храмаў беларускай готыкі: адна — каля галоўнага фасада, другая — каля алтара. На сённяшні дзень яны не захаваліся. Іх паходжанне і прызначэнне часткова раскрылі архіўныя матэрыялы.
На праектным чарцяжы плана касцёла Божага Цела, які выканаў Бернардоні [арк. 18], па баках галоўнага фасада паказаны сіметрычныя круглыя вежачкі з вітымі ўсходамі ўнутры, падобныя да тых, што былі на плане першага нясвіжскага касцёла. Іх прызначэнне становіцца зразумелым пры аналізе падоўжнага разрэзу збудавання [арк. 17]. Тут мы бачым эмпоры (балконы на другім узроўні бакавых нефаў), гіпотэзу пра існаванне якіх у свой час выказаў польскі даследчык архітэктуры А.Мілабендзкі з уліку нязвыклых у гэтым помніку суадносін шырыні (3,5 м) і вышыні (9,5 м) праёмаў міжнефавых аркад базілікі. Гіпатэтычную графічную рэканструкцыю эмпор зрабіў Е.Пашэнда, дарэчы, вельмі блізкую да праекта. Сапраўды, праёмы міжнефавых аркад падзяляліся па вышыні на паўцыркульныя аркі з класічнымі суадносінамі пралёта і стралы пад'ёму ўнізе і на эмпоры з лучковымі арачнымі перамычкамі над імі. Эмпоры прызначаліся ддя вучняў школы езуітаў. Вядома, што ў ранніх езуіцкіх саборах хоры для аргана над уваходам не рабіліся. Першапачаткова не было іх і ў нясвіжскім касцёле. Мураваныя музычныя хоры для аргана ўзведзены ў 1611—1615 гг. па фундацыі А.Скарульскага, сябра Сіроткі. Таму, каб трапіць на эмпоры, былі прадугледжаны вітыя ўсходы ў круглых вежачках. Характэрна, што Бернардоні выкарыстаў традыцыйны для беларускай архітэктуры папярэдняга часу элемент, а не адзін са шматлікіх узораў лесвічных блокаў з архітэктурных трактатаў італьянскага Адраджэння, якія прысутнічаюць у яго графічнай спадчыне. Гравюра Т.Макоўскага сведчыць, што эмпоры асвятляліся невялікім акном у сярэдняй травеі. Ніжні ярус бакавых нефаў не меў натуральнага асвятлення. Ад 1705 г. захавалася пастанова аб ліквідацыі эмпор ("бакавых хораў"), адначасова былі разбураны бакавыя вежачкі і павялічана колькасць вокнаў.
Вежачка каля алтара на праектным плане адсутнічае і яе загадка пакуль не раскрыта. Ёсць толькі гіпотэзы. Ю.Якімовіч канстатаваў, што знайшоў на вышках храма сляды байніц. Магчыма, туды вяла алтарная вежачка з вітымі ўсходамі, якія пачыналіся не ад узроўню зямлі, а з другога паверха сакрыстый. У такім выпадку першы помнік барока на Беларусі меў, хутчэй за ўсё, абарончае прызначэнне, як і помнікі беларускай готыкі. Але, магчыма, выява на гравюры — усяго толькі дэкаратыўны элемент - пінакль, які існуе і ў кракаўскім касцёле. Цікава таксама, што ў саборы Іль Джэзу ў гэтым месцы, па вуглах сакрыстый, ёсць вітыя ўсходы.
Своеадметнасць нясвіжскага касцёла ў пэўнай ступені абумоўлена канцэпцыяй яго фундацыі, па якой ён належаў не толькі ордэну езуітаў, але і парафіянам мястэчка, і адначасова прызначаўся стаць фамільнай пахавальняй-маўзалеем княжацкага роду ў сувязі са стварэннем 16 жніўня 1568 г. нясвіжскай ардынацыі. Усе гэтыя функцыі мусілі быць адлюстраваны ў архітэктуры храма. Пад трансептам, у напрамку папярочным да восі сіметрыі збудавання, размешчаны напаўпадземны склеп-крыпта, дзе быў пахаваны сам Сіротка. На сённяшні дзень у крыпце знаходзіцца 71 саркафаг прадстаўнікоў роду Радзівілаў (апошняе пахаванне - прах князя Антонія Радзівіла з Лондана 8.6.2000 г.). Асобныя памяшканні крыпты размешчаны пад бакавымі купальнымі капліцамі, якія з'яўляюцца кампазіцыйнай адметнасцю касцёла. Верагодна, капліцы пабудаваны крыху пазней за храм: на праектным плане яны адсутнічаюць (паказаны толькі ўваходныя праёмы), але іх ужо можна бачыць на гравюры Т.Макоўскага. Паўднёвая капліца св. Пятра прызначалася для пробашчаў касцёла, а паўночная капліца св. Андрэя — для ганаровых пахаванняў парафіян.
Як бачым, у семантыцы храмаў эстэтыка барока дакладна вытрымлівала ідэалагічную праграму контррэфармацыі, а ў арганізацыі архітэктурных мас збудавання і яго дэкоры несла складаную ідэю супрацьборства матэрыі і духу. Але не менш значным фактарам была новая (у параўнанні з рэнесансам), арганізацыя ўнутранай прасторы, дзе ставілася супярэчлівая задача перадачы адначасовага руху і статычнага "быцця" ў прасторы. У мастацкія задачы стылю барока ўваходзіла стварэнне дынамічнай і шматпланавай структуры інтэр'ера, і ў нясвіжскім касцёле Божага Цела мы можам назіраць адзін з арыгінальных варыянтаў дасягнення гэтага.
Дамінуючая роля ў інтэр'еры належыць велічнаму купалу на сяродкрыжжы, які пачынае прыцягваць да сябе ўвагу гледача адразу ад увахода. Падкупальны квадрат сфарміраваны чатырма магутнымі падпружнымі аркамі, якія з дапамогай ветразяў падтрымліваюць барабан купала дыяметрам каля 10 м. Такі ж пралёт цэнтральнага нефа перакрыты цыліндрычным скляпеннем з распалубкамі-люнетамі, але падпружныя аркі на ім адсутнічаюць, як, дарэчы, і ў саборы Іль Джэзу.
У нясвіжскім касцёле езуітаў для актывізацыі дынамікі ўнутранай прасторы базіліка скарочана на адзін пралёт параўнальна з Іль Джэзу. Яго замяняюць гранёныя купальныя капліцы, высунутыя за межы бакавых нефаў. У плане капліцы маюць квадрат са зрэзанымі вонкавымі вугламі і асіметрычныя самкнутыя купалы ў завяршэнні. 3 праектнага плана касцёла вынікае, што травеі бакавых нефаў, перакрытыя крыжовымі скляпеннямі, адпачатку былі прасторава ўзаемазвязанымі, але даволі цёмнымі з-за эмпор над імі. Пасля ліквідацыі эмпор у 1705 г. бакавыя нефы атрымалі дадатковае асвятленне. Высокія светлыя, адкрытыя бакавыя нефы нясвіжскага касцёла надаюць яго ўнутранай прасторы яшчэ большую ўрачыстасць і ўзнёсласць параўнальна з шэрагамі цёмных закрытых капэл у бакавых нефах рымскага і кракаўскага касцёлаў езуітаў.
Кансекрацыя храма праведзена 7 кастрычніка 1601 г. папскім нунцыем Клаўдзіа Рангоні. 3 тае пары яго гісторыя тычыцца пераважна нязначных рамонтаў і паступовага ўзбагачэння ўнутранага ўбрання. Галоўны алтар (пазней ён некалькі разоў перарабляўся) фундаваны Альбрыхтам Радзівілам, ардынатам клецкім. Аўтарам скульптурнай пластыкі алтара лічыцца архітэктар М.Педэці. У цэнтры кампазіцыі галоўнага алтара — вялікая карціна "Тайная вячэра", што раскрывае асноўную сакральную ідэю храма — еўхарыстычнае таінства пераўтварэння цела Хрыста ў хлеб, а крыві — у віно. Палатно створана прыдворным мастаком Радзівілаў Ксаверыем Дамінікам Хескі (верагодна, разам з сынам). Сам М.К.Радзівіл Сіротка фундаваў алтар Св. Крыжа ў паўночным крыле трансепта. Нахіленыя калоны, якія падтрымліваюць анёлы, абрамляюць гэты і процілеглы алтар і сімвалізуюць часовы адыход княжацкай сям'і ад каталіцтва і вяртанне ў яго ізноў. Убранне інтэр'ера дапаўняюць шматлікія "малыя" алтары: святых Ігнація, Францыска, Станіслава, Барбары, Кацярыны, Фларыяна, Роха і інш. Але найбольш актыўна мастацкае аблічча інтэр'ера фарміруе манументальны фрэскавы роспіс, які суцэльным дываном пакрывае скляпенні, сцены і слупы храма.
3 хронікі нясвіжскага калегіума езуітаў вядома, што ў 1750 г. тагачасны ардынат нясвіжскі Міхал Казімір Радзівіл Рыбанька загадаў аднавіць касцёл і ўнутры "ўпрыгожыць жывапісам фарбамі старанна". Архітэктурна-будаўнічымі работамі кіраваў мясцовы архітэктар Казімір Ждановіч. Ён жа займаўся назапашваннем будаўнічых матэрыялаў і фарбаў, якія закупляў за мяжой. Размалёўку купала распачалі на пачатку 1751 г. Адначасова на скляпеннях цэнтральнага нефа "аптычна на муры" былі намаляваны падпружныя аркі, якія візуальна скарэкціравалі архаічнасць раннебарочнай канструкцыі. Гэта быў час апошняга росквіту барока, якому і адпавядае шматпланавая экспрэсіўная манера роспісаў. Рухавыя постаці біблейскіх персанажаў у складаных ракурсах дадзены ў аздабленні познебарочнага архітэктурнага стафажу, які разрывае рэальную прастору храма, стварае ілюзію яе бязмежнасці, знітаванасці з космасам. Пышны шматколерны сюжэтны роспіс скляпенняў стварае яшчэ большае эмацыянальнае ўздзеянне, дзякуючы кантрасту яго паліхроміі з монахромнай размалёўкай нясучых канструкцый у тэхніцы грызайль, што імітуе ордэрны архітэктурны дэкор.
Фрэскавы цыкл касцёла Божага Цела мае сваю семантычную праграму і іерархію сюжэтаў. У прасценках светлавога барабана і на самім купале ў два ярусы прадстаўлены выявы святых, якіх шануюць як заходняя, так і ўсходняя галіны хрысціянскага культу: св. Аўгусцін, Васіль Вялікі, Іаан Златавуст і г.д. На ветразях купала, як звычайна, размешчаны выявы евангелістаў з атрыбутамі-сімваламі. У роспісах скляпенняў цэнтральнага нефа асноўны мастацкі акцэнт зроблены на кампазіцыі, размешчанай над прэсбітэрыем, дзе ў алегарычнай форме перадаецца трыумф перамогі каталіцкай царквы над іншымі канфесіямі. Роспісы на скляпеннях трансепта адлюстроўваюць ахвярнасць зямнога быцця Хрыста.
Асноўны хрысталагічны цыкл дапаўняюць старазапаветныя сюжэты і алегарычныя сцэны на скляпеннях базілікі, прасякнутыя павучальнасцю і пераканальнасцю ў палемічных канфесійных пытаннях. У 1900 г. быў створаны камітэт па капітальным рамонце касцёла. У гэты час фрэскавы роспіс быў даволі значна падноўлены. Першапачаткова фарбавы пласт застаўся толькі часткова на сцяне паўднёвай капліцы.
Неад'емная частка раннебарочнага мастацкага афармлення інтэр'ера нясвіжскага касцёла — скулыпурныя надмагіллі яго фундатара М. К. Радзівіла і двух яго сыноў каля ўвахода ў крыпту. Надмагілле аднаго з сыноў, які памёр у Балоньі, вызначаецца падабенствам да антычнага рымскага скульптурнага партрэта, аб'ёмнай пластыкай і паліхроміяй мармураў, якія характэрны для італьянскага барока. Два іншыя надмагіллі адпавядаюць у большай ступені мастацкім прынцыпам сарматызму. Яны выкананы з шэрага пясчаніку ў плоскім рэльефе з рэнесанснай стрыманасцю і ўраўнаважанасцю ліній. У той жа час агульная напружанасць кампазіцыі надае ім раннебарочны характар. Скулыпурная выява Сіроткі размяшчаецца ў архітэктурнай раме, якая сваёй важкасцю падаўляе прастору: укленчаная фігура не магла б у ёй выпрастацца. Узнікае ўражанне ўнутранага канфлікту прасторы і масы, быцця і небыцця. Князь падаецца ў адзенні паломніка, які адрынуў вайсковыя даспехі. У гэтым адлюстраваны рысы саслоўнай знакавасці і хрысціянскага рыцарства высакароднага грамадзяніна сваёй айчыны.
Пабудаваная князем М.К.Радзівілам Сіроткам святыня, дзе ён пахаваны, — сапраўдны шэдэўр нацыянальнага дойлідства, унікальны ўзор магутнага сінтэзу мастацтваў эпохі барока, гонар і годнасць гісторыі і культуры Беларусі. Параўнаўчы аналіз першых збудаванняў стылю барока ў Італіі і Рэчы Паспалітай дае падставы сцвярджаць, што нясвіжскі касцёл Божага Цела вызначаецца шэрагам канструкцыйных і кампазіцыйных адметнасцей, асаблівай трактоўкай архітэктурнага ордэрнага дэкору, наяўнасцю рыс мясцовага дойлідства папярэдняга перыяду і больш актыўнай роллю ў горадабудаўніцтве. Гэта яркі самастойны твор таленавітага вучня вялікіх майстроў сусветнай архітэктуры, які здолеў творча спалучыць навейшую па тым часе эстэтычную канцэпцыю з мясцовымі будаўнічымі традыцыямі і патрабаваннямі заказчыка, абумоўленымі канкрэтнай сацыяльна-рэлігійнай праграмай контррэфармацыі.
Па свайму фундаментальнаму значэнню ў гісторыі беларускай культуры нясвіжскі касцёл Божага Цела можна параўнаць толькі са славутым Сафійскім саборам у Полацку, які паклаў пачатак усяму манументальнаму дойлідству Беларусі. У ідэалагічным супрацьстаянні хрысціянскіх канфесій у Вялікім княстве Літоўскім у другой палове XVI ст. яму належыць вызначальная роля на карысць каталіцтва, што ажыццёўлена не толькі пратэкцыянісцкай палітыкай дзяржаўнай улады, але і сродкамі мастацтва. Лёс наканаваў гэтаму помніку сакральнага дойлідства стаць першым творам мастацтва барока на тэрыторыі ўсёй былой Рэчы Паспалітай. Гэты факт неаднаразова падкрэслівалі польскія гісторыкі архітэктуры. Апроч таго, з яго ўзвядзеннем звязана з'яўленне ў будаўнічай практыцы Цэнтральна-Усходняй Еўропы праектнага чарцяжа — важны крок не толькі ў сферы тэхнічнага прагрэсу, але і мастацкіх магчымасцей архітэктуры.
Цікавую навуковую інфармацыю ўтрымлівае праектны план будынка калегіума езуітаў, які зруйнаваны яшчэ ў 1830-я гг. Гэта быў, відавочна, першы на Беларусі мураваны кляштарны комплекс, які меў пэўнае значэнне для развіцця нацыянальнага дойлідства з пункту гледжання новай тыпалогіі, якая ў далейшым атрымала пашырэнне, і стылявых характарыстык мясцовага рэнесансу.
На аркушы 24 альбома прадстаўлены план мураванага збудавання з замкнутым унутраным дваром і надпісам лацінкай: "калегіум нясвіжскі в першым гмаху локцей 9, а в другім локцей 7, што збудаваны в Нясвіжы яснавяльможнага пана Радзівіла ваяводы трокскага в месте несвіжскім. Мае в собе два будовання, а трэцяе півніца у озера" [ЦНБ НАН Украіны. АР, 721 (589) С, арк. 24]. Такім чынам, гэта першы вядомы план нясвіжскага калегіума езуітаў. Познія абмерныя чарцяжы плана і фасада калегіума, зробленыя, верагодна, у 1825—1826 гг., перад знішчэннем будынка.
Праект калегіума, як лічыць Е.Пашэнда, складзены ў Нясвіжы і дасланы ў Рым на зацверджанне. Там ён быў нязначна скарэкціраваны і адасланы назад. Ужо пасля гэтага фундатар пажадаў павялічыць унутраны дзядзінец (40 х 40 локцяў замест 30 х 35), а таксама ў адпаведнасці з мясцовай традыцыяй зрабіць ад школы езуітаў асобны выхад (не праз кляштар). Будаўніцтва калегіума было распачата ў 1586 г. У 1599 г., як паведамляе хроніка, была скончана чацвёртая паўднёвая частка будынка.
Крыніца:
Т.В. Габрусь
Мураваныя харалы
Мінск, "Ураджай", 2001