Касцёл Св. Кацярыны (бэрнардынаў) | Нясвіж

Касцёл і кляштар бернардзінцаў у Нясвіжы

Падобна дзвюм іншым каталіцкім кляштарам Нясвіжа, езуіцкаму і бенедыкцінак, бернардзінскі касцёл і кляштар занялі крайні (паўночна-заходні) пляц горада, на адной вуліцы з езуітамі, і фланкавалі завяршэнне гэтай вуліцы. Планіроўна і візуальна касцёлы двух кляштароў былі напросткі звязаныя паміж сабою, што ў поўнай меры атрымала адлюстраванне на малюнку Н. Орды. Кляштар займаў тэрыторыю, прылеглую да абарончага гарадскога вала (сучасная вул. Ленінская). Заснаваны М.К. Радзівілам Сіроткам па волі сваёй памерлай жонкі Эльжбеты Эўфеміі (з Вішнявецкіх), якая завяшчала на пабудову кляштара даход ад маёнтка Карэлічы. Сіротка перадаў бернардзінцам даход ад маёнтка Чановічы, агарод у 3 маргі і 20 прутоў, 28 маргоў лугоў і 5 валок, 6 маргоў лесу ў наваколлях Нясвіжа. У 1617 г. Я Ю. Радзівіл даў кляштару млын, сажалку і лес каля Пагарэлага. Кляштарны комплекс пабудаваны ў 1598 г.

Касцёл св. Кацярыны названы ў памяць дачкі М.К. Радзівіла, асвячоны віленскім біскупам Б. Войнам. У 17 ст. да касцёла прыбудаваны калліцы св. Францыска і св. Ганны. З 1628 г. пры кляштары працавала школа тэалогіі, у 1654 г. заменена на школу філасофіі. У 1655 г. кляштар спалены, да 1662 г. адбудаваны. У 1731 г. школа адноўлена, дзейнічала да 1864 г. У касцёле знаходзіліся надмагіллі фундатараў з вядомых магнацкіх і шляхецкіх родаў. Тут быў пахаваны Міхал Казімір Рэйтан (памёр у 1706 у Слуцку). Статуя «Укрыжаванне» лічылася цудадзейнай. Пры касцёле дзейнічалі 3 брацтвы. Архітэктурны комплекс адлюстраваны на карце Г. Ляйбовіча 1750-х гг. У 1793 г. касцёл св. Кацярыны і корпус кляштара згарэлі, у пачатку 19 ст. касцёл нанова пабудаваны, вуглавы камень закладзены біскупам Дэдэркам у 1802 г. Адбудаваны ў 1802—22 гг. У 1804 г. ў кляштары было 15 манахаў, 12 студэнтаў, у бібліятэцы — 1199 кніг. Пры кляштары мелася суконная фабрыка.

Бернардзінцы адны з першых трапілі пад рэпрэсіі з боку расейскіх улад пасля паўстання 1863—64 гг. Мінскі губернатар адзначаў 6.10.1864 г., што сярод усіх кляштараў Нясвіжа менавіта бернардзінскі «у час мінуўшай смуты» праявіў актыўную антырасейскую палітыку. У 1864 г. кляштар скасаваны, жылы корпус перададзены вайсковаму ведамству, а касцёл меўся быць перароблены пад царкву. Захаваўся праект рамонту царквы 1911 г. Манахаў выслалі ў Крэтынгу (Жамойць), Кімбараўку (прыгарад Мазыра), Гарадзішча. Кляштар нязначна пашкоджаны ў 2-ю сусветную вайну, храм разбураны ў 1950-я гг., бо размяшчаўся на тэрыторыі вайсковай часці.

Касцёл і кляштарны корпус з'яўляліся творамі архітэктуры ранняга барока. 2-павярховы П-падобны ў плане кляштарны жылы корпус (збярогся часткова) далучаўся да падоўжнага бакавога фасада касцёла. Касцёл — 3-нефавая базіліка з павышаным цэнтральным нефам пад 2-схільным і больш нізкімі бакавымі нефамі пад 1-схільнымі дахамі. 2-ярусны галоўны фасад завяршаўся 3-вугольным франтонам, у 1-м ярусе на цэнтральнай восі размяшчаўся арачны партал галоўнага ўвахода. Плоскасныя бакавыя фасады рытмічна чляніліся арачнымі і прамавугольнымі аконнымі праёмамі (адпаведна галоўнага і бакавых нефаў) і крапаваліся пілястрамі ў прасценках. Да алтарнага фасада далучалася высокая ярусная чацверыковая вежа-званіца, завершаная спічастым шатром. У аб'ёме жылога будынка былі 3 вежы (адна з іх завяршала ўязную браму). Мастацкую цікавасць мелі абразы святых Кацярыны, Найсвяцейшай Панны Марыі Бязгрэшнага Пачацця, Ганны, Антонія і Францыска. Архітэктура касцёла была зменена з яго адыходам да праваслаўя.

Першы план перабудовы храма пад праваслаўную царкву распрацаваны ў год закрыцця касцёла, але генерал-губернатар Кауфман праект не зацвердзіў і заказаў новы палкоўніку генеральнага штаба Зялінскаму з умовай арыентацыі алтара на ўсход і магчымасцю абхода вакол храма. Вайсковы інжынер выказаў думку аб немагчымасці такой перабудовы і што танней было б касцёл разбурыць і з яго матэрыялу збудаваць царкву. Прыстасаванне касцёла, разлічанага на 1500 парафіян, пад царкву для 500 праваслаўных гараджан патрабавала вялікіх затрат. Усё гэта абумовіла адмаўленне ад ідэі перабудовы касцёла пад царкву. У час наведвання Нясвіжа Кауфман выбраў адпаведны ўчастак пад будаўніцтва царквы, князь Радзівіл ахвяраваў гэты пляц, а затраты на будаўніцтва мусілі пакрыць за кошт прыхаджан. Але гэта ідэя не была рэалізавана. Новы генерал-губернатар Патапаў у 1869 г. загадаў інжынеру Скуратаву перабудаваць касцёл па больш танным каштарысу (было затрачана 1660 руб., з якіх прыхаджане ахвяравалі толькі 67 руб.). Перш-наперш была разбурана крытая галерэя, што злучала касцёл з кляштарным корпусам; над фасадам узняты драўляны, абіты меддзю крыж. У інтэр'еры былі знішчаны галоўны і 6 кулісных алтароў і пастаўлены прывезены з мінскага сабора стары іканастас. Перабудова касцёла завершана ў 1870 г. На працягу рэканструкцыі адбылося 5 пажараў.

Крыніца:
А.М. Кулагін
Каталіцкія храмы на Беларусі
Мінск, Беларуская Энцыклапедыя, 2000

И.Н. Слюнькова
Наследие архитектуры Беларуси. Монастыри восточной и западной традиций
Москва, Прогресс-Традиция, 2002

А.А. Ярашэвіч
Нясвіжскі кляштар бернардзінцаў
Памяць. Нясвіжскі раён
Мінск, Белта, 1998