Вільня - фота і помнікі

Гісторыя Вільні

Паводле летапісных дадзеных, каля 1070 г. у Вільні княжыў сын князя полацкага, слуцкага і друцкага Рагвалода Расціслаў. Іншыя летапісы згадваюць аб ягоным сыне Давідзе Расціславічы, які ў 1129 г. быў запрошаны віленчукамі на прастол. Пасля яго княжыў унук Расціслава Давід ІІ. Тыя ж летапісы гавораць аб тым, што пасля смерці апошняга два яго сыны Гердзень і Віцень падзялілі бацькоўскую спадчыну. Першы атрымаў Полацак, а другі Вільню (1293).

Першапачатковая назва Вільні - Крывы горад (г.зн. горад, места, заснаванае крывічамі). Гэтую назву мы сустракаем у так званых беларуска-літоўскіх летапісах. Каля 1320 г. Гедзімін (сын Віценя) пачаў будаваць віленскі замак, а ў 1323 г. перанёс сюды сталіцу з Наваградка. У канцы 70-ых гг. ХІV ст. крыжакі пачынаюць напады на «слаўнае места віленскае». У 1390 г. яны пад камандай Энгельгарта Рабе абкружылі і пасля штурму 4 жніўня захапілі Вільню. У страшэннай разні, пад мечамі крыжакоў і іхніх саюзнікаў - жамойтаў, загінула некалькі тысяч абаронцаў. Верхні замак вытрымліваў аблогу яшчэ пяць тыдняў, але пасля штурму ўсімі сіламі ворагаў - немцаў, французаў, ангельцаў і жамойтаў - ён быў разбураны.

У 1399 г. гросмайстар Тэўтонскага ордэна Конрад Валенрод пасля трохмесячнай аблогі захапіў горад і спаліў яго, але замак не ўзяў. Ягонае войска, забіўшы больш за 14 000 жыхароў, адышло. У 1402 г. захопнікі зноў падыйшлі пад Вільню, але на гэты раз былі ўшчэнт разбіты Вітаўтам.

Прывілей на майдэборскія правы быў дадзены ў 1387 г. У гэтыя ж часы ў месце ўзнікае шмат рамесных цэхаў (якія тады мелі найменне брацтва). У ХV ст. у Вільні паўстала пярліна беларускай готыкі - касцёл святой Ганны, фундатаркай якога была другая жонка Вітаўта - смаленская князёўна Ганна Святаслаўна. 4 сакавіка 1484 г. у Вільні памёр вялікі князь Казімір, які пахаваны там. Ён лічыцца святым і заступнікам Вялікага Княства Літоўскага.

У 1514 г. князь Канстанцін Астрожскі з вялікім трыумфам быў сустрэты ў Вільні. У падзяку Богу і ў гонар перамогі над маскоўскімі войскамі пад Воршай князь Астрожскі збудаваў на месцы старажытнай драўлянай Святатроіцкай царквы мураваную, а драўляную Мікалаеўскую замяніў цаглянай.

Каля 1522 г. у Вільні пачала сваю работу першая на ўсходзе Эўропы наша беларуская друкарня Францыска Скарыны, а пазней яго працу працягвалі магілеўцы - браты Мамонічы. Амаль праз шэсцьдзесят гадоў у Вільні была выдадзена і першая латышская кніжка. У прадмесці Вільні ў 1522 г. пачаў працаваць адзін з першых у Беларусі папяровых млыноў.

Але места пачынае ўваходзіць у паласу міжканфесійных спрэчак. Каб спыніць іх, было ўведзена ў звычай абіраць у магістрат бурмістраў і райцаў пароўну як ад праваслаўных, так і каталікоў. У 1538 г. Жыгімонт Стары выдаў пастанову, якой забаранялася панам забіраць сваіх сялян-уцекачоў, якія пражылі ў месце шэсць гадоў. Дабрабыту і развіццю места перашкаджалі пажары 1513, 1530, 1542 гг. і страшэнныя моры 1506 і 1533 гг. Тым не менш, па падліках навукоўцаў у сярэдзіне ХVІ ст. насельніцтва дасягае амаль 100 000 чалавек. Разам з Полацкам Вільня астаецца буйнейшым культурным і эканамічным цэнтрам Беларусі (ВКЛ).

У 1561 г. тут адбыліся перамовы, пад час якіх магістр Лівонскага ордэна Готвард Кетлер разам з Рыжскім арцыбіскупам звярнуліся з прашэннем аб далучэнні Курляндыі і Інфлянтаў да ВКЛ. Гэта прывяло да пачатку Інфлянскай вайны і актыўных вайсковых дзеянняў на тэрыторыі Беларусі, галоўныя падзеі якіх адбываліся амаль на працягу дваццаці гадоў.

Першая вышэйшая навучальная ўстанова была заснавана ў 1579 г., калі на базе езуіцкага калегіума ўтварылася Віленская Акадэмія. У 1607 г. Святатроіцкая царква ператворана з праваслаўнай у вуніяцкую. Страшэнны пажар адбыўся ў 1610 г., калі ў месце згарэла 4700 будынкаў і яго вызвалілі ад падаткаў на чатыры гады. Пад час княжання Ўладзіслава ІV з Полацка ў Вільню была перанесена езуіцкая школа філасофіі, якую далучылі да Акадэміі.

10 жніўня 1654 г. пад Вільню падступілі войскі цара Аляксея Міхайлавіча. Нягледзячы на гераічную абарону, Вільня была ўзята. У час штурму загінула больш за 25 000 жыхароў, а горад згарэў. Жахлівую справу давершылі мор, голад і палон. Шмат майстроў-рамеснікаў, купцоў, мяшчанаў увялі ў Масковію. Толькі ў 1661 г. войскі гетмана Міхала Паца выбілі непрыяцеля з места.

У часы Паўночнай вайны шведскія войскі Карла ХІІ абкружылі Вільню, але віленчукі выратавалі места ад разбурэння, заплаціўшы вялікую кантрыбуцыю. У 1708-1710 гг. у выніку голаду памерла больш за 34 000 чалавек. Некалькі пажараў, і асабліва той, што здарыўся 11 чэрвеня 1748 г., ператварылі дзве трэція часткі горада ў попел і друз. Згарэла некалькі тысяч пабудоў і сярод іх 469 «значнейшых» камяніц, 15 палацаў, 12 цэркваў і касцёлаў. Амаль праз год, 8 чэрвеня 1749 г., пажар паўтарыўся, знішчыўшы рэшту будынкаў. Толькі праз трыццаць гадоў Вільня здолела адбудавацца. У канцы ХVІІІ ст. насельніцтва дасягае 60 000 чалавек.

У 1788 г. Расея часова ўводзіць свае войскі ў Вільню. У 1794 г. пачынаецца паўстанне пад кіраўніцтвам генерала Ясінскага. Расейцы абкружылі і ўзялі горад 31 ліпеня, а 30 лістапада таго ж года ваяводскія ўлады перадалі свае паўнамоцтвы генерал-губернатару Рапніну. 14 снежня Вільня замест сталічнага атрымала статус губернскага цэнтра. На пачатку ХІХ ст. насельніцтва дасягае 100 000 жыхароў.

Падзеі вайны 1812 г. не так моцна закранулі горад. У ім двойчы пабываў Напалеон, тут памёр і расейскі палкаводзец М.Кутузаў. Пасля вайны 1812 г. у Вільні існавалі патрыятычныя таварыствы шубраўцаў, філаматаў, філарэтаў, «прамяністых». З Вільняй звязаны пэўныя перыяды жыцця і дзейнасці А.Міцкевіча, Я.Чачота, Т.Зана, А.Кіркора, С.Манюшкі, Ф.Багушэвіча і інш.

Па загаду Сената ў 1828 г. у Вільні быў выдадзены Статут Вялікага Княства Літоўскага на беларускай, расейскай і польскай мовах, але нядоўга ім прышлося карыстацца, бо ў 1840 г. царызм скасаваў асаблівасці юрыдычнай сістэмы Беларусі і ўвёў тут агульнарасейскае заканадаўства. За актыўны ўдзел студэнцкай моладзі ў паўстанні 1831 г. быў зачынены ўніверсітэт. У час паўстання 1863-64 гг. у Вільні выдавалася газета «Мужыцкая праўда»; тут на Лукішскім пляцы 22 сакавіка 1864 г. быў пакараны смерцю Кастусь Каліноўскі.

Паводле перапісу 1875 г., насельніцтва налічвала 82 668 чалавек, а ў 1889 г. - 109 329. У месце ў гэты час - тры праваслаўныя манастыры, цэркваў і капліцаў 32; налічваецца 3 каталіцкія кляштары, 15 касцёлаў, ёсць таксама і раскольніцкая малельня, два лютэранскія і адзін рэфармацкі збор, пяць сінагог і 15 юдэйскіх малітоўных дамоў.

Вільня ўваходзіла ў склад абвешчанай у сакавіку 1918 г. Беларускай Народнай Рэспублікі. Але Першая сусветная вайна, якая яшчэ працягвалася, і наступныя падзеі павярнулі гісторыю горада ў іншым накірунку. Аб'яўлены ў Вілейцы 16 снежня 1918 г. урад Літоўскай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі неўзабаве перабраўся ў Вільню. З канца лютага 1919 г. яна стала сталіцай Літоўска-Беларускай ССР, а ўжо ў красавіку ў ёй умацаваліся польскія легіянеры. Апошніх змянілі войскі Чырвонай Арміі, якія зноў аддалі Вільню Летуве. У хуткім часе генерал Л.Жалігоўскі, выбіўшы з горада летувіскія атрады, абвясціў аб стварэнні «Сярэдняй Літвы», якая праіснавала з кастрычніка 1920 па сакавік 1922 г., пазней як Віленскае ваяводства яна ўвайшла ў склад Польшчы, дзе знаходзілася да 1939 г.

У міжваенны перыяд у «польскай» Вільні дзейнічаў шэраг беларускіх грамадска-палітычных і культурна-асветніцкіх устаноў, якія былі зачынены амаль адразу пасля вызвалення ў верасні 1939 г. Пасля прыяднання Заходняй Беларусі да БССР беларускае грамадзства Вільні было перакананае, што горад будзе нарэшце ў складзе беларускае рэспублікі. 10 кастрычніка 1939 г. у Вільні адбыўся буйнейшы ў Заходняй Беларусі мітынг, на якім гучалі лозунгі аб уз'яднанні з БССР. У той жа дзень быў падпісаны дагавор паміж Летувой і СССР, згодна з якім Вільня была перададзена Сталіным Летуве, дзе яна зараз і знаходзіцца.

Паводле:
А.Цітоў
Сімвалы незалежнасці // Геральдыка беларускіх местаў
Менск, 1998
Беларуская Палічка
http://www.knihi.com