Выбраныя здымкі
вул. Савецкая. Дом Салавейчыка (№27) і Дом Ратнера (№25). Год пабудовы - 1870. Фота © Дзікевіч Аляксандр |
Фота © К. Шастоўскі |
Padvorak kala Muzykalnaj školy. Zabudova Haradnicy Tyzienhaūza. Фота © Jaūhien Pienkin |
У гісторыі горадабудаўнічай культуры Беларусі Гродна займае значнае месца. У адрозненне ад іншых гарадоў краіны, якія былі моцна разбураны ў 2-ю сусветную вайну, у Гродне ўцалелі многія помнікі архітэктуры розных эпох і стыляў.
Гістарычнае ядро горада сфармавалася ў канцы 11 ст. на высокім узгорку правага берага р. Нёман пры ўпадзенні ў яго р. Гараднічанка. Пабудовы старажытнага Гродна — Верхні, пазней Стары замак (11 ст.), Ніжняя царква (2-я чвэрць 12 ст,), абарончыя сцены і вежы замка (3-я чвэрць 12 ст.), Барысаглебская (Каложская) царква (1180-я гады), Верхняя царква (канец 14 — пачатак 15 ст.) сведчаць аб самабытнай мясцовай архітэктурнай школе. У 14 ст. замак перабудоўваецца ва ўмацаваную княжацкую рэзідэнцыю. Насупраць яго цераз глыбокі роў будуецца другі замак — Ніжні для размяшчэння світы князя і ваеннага гарнізона. У 16 ст. Стары замак рэканструяваны, пераўтвораны ў палацава-замкавую рэзідэнцыю караля Рэчы Паспалітай Стэфана Баторыя. Развіццё тэрыторыі горада ішло ад замкаў на ўсход і поўнач, уздоўж рэк Немана і Гараднічанкі. Левабярэжжа пачалі забудоўваць з 2-й паловы 15 ст. уздоўж дарог, якія вялі ў Варшаву, Вільню і іншыя гарады. Абедзве часткі Гродна былі звязаны драўляным мостам. У асноўнай, правабярэжнай частцы Гродна галоўнымі былі ўзаемна перпендыкулярныя вуліцы Вялікая (з яе працягам — вул. Віленскай) і Замкавая. Гандлёвая плошча размяшчалася за 2 кварталы ад замка. На яе выходзілі ўсе асноўныя вуліцы, якія пачалі брукаваць. Прамавугольная плошча мела значныя памеры.
Цэнтральнае месца на ёй займала ратуша, пабудаваная ў 1496 г. Навокал размяшчаліся дамы знаці, буйных гандляроў, прыходскія цэрквы і касцёлы. У сярэдзіне 16 ст. сярод жылой забудовы вылучаліся праваслаўныя цэрквы: Васкрасенская, Мікалаеўская, Верхняя, Сімяонаўская, Троіцкая, Чэснага крыжа (не зберагліся), Прачысценская, Барысаглебская.
З 17 ст. будуюцца манументальныя культавыя комплексы розных каталіцкіх ордэнаў: касцёлы і кляштары бернардзінцаў, брыгітак, дамініканцаў, францысканцаў і інш. Кляштары займалі зручныя месцы ў горадзе, стратэгічныя вузлы на подступах да цэнтра. Забудова Гродна гэтага часу не мела агульнагарадскіх умацаванняў. Упершыню паўкальцо земляных валоў ад поймы р. Гараднічанка да берага Нёмана было зроблена акупацыйнымі маскоўскімі войскамі ў вайну Маскоўскага царства з Рэччу Паспалітай 1654-1667 гг. Аднак гэты пояс умацаванняў не атрымаў развіцця і ў наступныя гады быў зрыты. Адзінай сістэмай абароны горада заставаліся Верхні і Ніжні замкі, культавыя мураваныя збудаванні. Ў 17—18 стагоддзях пры захаванні рысаў ранейшай планіровачнай структуры павялічваецца колькасць мураваных будынкаў. У сярэдзіне 18 ст. па месцы Ніжняга замка будуецца (1734—51 гг.) Новы замак (каралеўскі палац), які становіцца рэзідэнцыяй караля Станіслава Аўгуста Панятоўскага, месцам пасяджэнняў сейма. На тэрыторыі, што прылягала да замка, былі ўзведзены мураваныя збудаванні розных каралеўскіх службаў. Пасад і рынак з гандлёва-рамесніцкага прыдатку замка перарастаюць у цэнтральнае ядро горада.
У сувязі з заснаваннем у Гродне і яго ваколіцах каралеўскіх мануфактур Антонія Тызенгаўза ў раёне Гарадніцы пачалося рэгулярнае будаўніцтва аб'ектаў грамадскага, прамысловага і жылога прызначэння. Комплекс Гарадніцы з яўляўся вялікім раёнам горада з плошчамі і вуліцамі. Тут было каля 85 розных будынкаў: палацы Тызенгаўза і адміністратара, дом віцэ-адміністратара, музычны флігель, тэатр, корчмы і аўстэрыя, школы, жылыя дамы і інш. пабудовы. Планіроўка раёна складалася з асобных частак, звязаных паміж сабой кампазіцыйна. Усе часткі забудовы размяшчаліся ўздоўж вуліцы Раскоша (цяпер вул. Э. Ажэшка), якая з'яўлялася паўднёвай мяжой раёна. Больш буйны прамысловы і гандлёвы цэнтр фармаваўся ў прыгарадзе Гродна, у вусці р. Ласосна. Так званае пасяленне Кунстава (Майстэрства) павінна было ўмясціць 14 розных мануфактур са шматлікімі дапаможнымі і жылымі пабудовамі. Планіроўку выканаў архіт. Дж. Сака пад уплывам французскай горадабудаўнічай школы. Але забудова ў раёне в. Ласосна была ажыццёўлена не поўнасцю.
У 1-й палове 19 ст. планіроўка горада захоўвала ранейшыя рысы, адначасова забудоўвалі новыя вуліцы (сучасныя — Леніна, Паўлоўскага, Сацыялістычная, Чапаева, Карбышава, Друкарская). Пасля пракладкі чыгункі Пецярбург—Варшава (1862 г.) пачалося развіцце горада ўздоўж дарогі на Ліду і на правабярэжжы Нёмана (за чыгункай). Вуліцы, якія прылягалі да гэтага квартала (сучасныя — Ажэшка, Савецкая, Маставая), становяцца важнымі гарадскімі магістралямі. Размяшчэнне чыгуначнага вакзала і прывакзальнай плошчы ў паўночна-ўсходняй частцы горада вызначыла вул. Раскоша як галоўную магістраль горада. Далейшае расшырэнне тэрыторыі горада ішло ў паўночна-заходнім і паўночна-ўсходнім напрамках, дзе былі пракладзены новыя вуліцы — Паўночная, Загарадная, Грандзіцкая застава і інш. (так званы Новы Свет). Узводзіліся будынкі адміністрацыйна-дзелавога прызначэння, даходныя жылыя дамы і інш. Сярод пабудоў захаваліся карпусы тытунёвай фабрыкі, піўзавода, рэальнага вучылішча, дом урача Тальгейма, будынак Сялянскага пазямельнага банка, воданапорныя вежы, Пакроўская царква і інш. У 1921—39 гг. будуецца шэраг дамоў у стылі канструктывізму: жылыя дамы (вул. Цагельная, 17 Верасня), будынкі банка, афіцэрскага клуба і інш. Нягледзячы на рознахарактарную накіраванасць архітэктуры гэтага перыяду, новыя будынкі значна змянілі выгляд горада, сфармавалася яго асноўнае ядро.
Пасляваеннае развіццё горада ажыццяўлялася паводле генеральнага плана, распрацаванага ў 1949 г. Гродзенскім філіялам інстытута «Белдзяржпраект».
У Гродне ўсталяваны помнікі: Вітаўту Вялікаму, А. Тызенгаўзу, Э. Ажэшка, Я. Купалу, В. Урублеўскаму, В.Д. Сакалоўскаму, у гонар 850-годдзя Гродна, у гонар 580-годдзя Грунвальдскай бітвы «Пагоня на Грунвальд», і інш.
У цэнтральнай частцы горада захавалася старажытная сетка вуліц, знаходзяцца ўнікальныя помнікі архітэктуры — Стары і Новы замкі, Барысаглебская царква, кляштары бернардзінцаў, брыгітак, езуітаў, францысканцаў, манастыр базыльянак, а таксама палац адміністратара, дамы віцэ-адміністратара і віцэ-губернатара і інш. Большасць помнікаў гісторыі і архітэктуры знаходзяцца пад аховай дзяржавы.
У зону адпачынка ўваходзяць парк імя 40-годдзя ВЛКСМ, у якім закладзена алея 850-годдзя горада, былы батанічны сад (цяпер гарадскі дарк), скверы, берагі Нёмана і Гараднічанкі ў цэнтральнай частцы горада. Генеральным планам прадугледжана павелічэнне плошчы зялёных насаджэнняў шляхам стварэння агульнагарадскога і раённых паркаў, звязаных берагамі Нёмана, Гараднічанкі і Ласосны. У зону адпачынку ўваходзяць і гарадскія лесапаркі «Пышкі» і «Румлёва» на берагах р. Нёман, а таксама возера Юбілейнае ў прыгарадзе.
Гістарычнае ядро горада сфармавалася ў канцы 11 ст. на высокім узгорку правага берага р. Нёман пры ўпадзенні ў яго р. Гараднічанка. Пабудовы старажытнага Гродна — Верхні, пазней Стары замак (11 ст.), Ніжняя царква (2-я чвэрць 12 ст,), абарончыя сцены і вежы замка (3-я чвэрць 12 ст.), Барысаглебская (Каложская) царква (1180-я гады), Верхняя царква (канец 14 — пачатак 15 ст.) сведчаць аб самабытнай мясцовай архітэктурнай школе. У 14 ст. замак перабудоўваецца ва ўмацаваную княжацкую рэзідэнцыю. Насупраць яго цераз глыбокі роў будуецца другі замак — Ніжні для размяшчэння світы князя і ваеннага гарнізона. У 16 ст. Стары замак рэканструяваны, пераўтвораны ў палацава-замкавую рэзідэнцыю караля Рэчы Паспалітай Стэфана Баторыя. Развіццё тэрыторыі горада ішло ад замкаў на ўсход і поўнач, уздоўж рэк Немана і Гараднічанкі. Левабярэжжа пачалі забудоўваць з 2-й паловы 15 ст. уздоўж дарог, якія вялі ў Варшаву, Вільню і іншыя гарады. Абедзве часткі Гродна былі звязаны драўляным мостам. У асноўнай, правабярэжнай частцы Гродна галоўнымі былі ўзаемна перпендыкулярныя вуліцы Вялікая (з яе працягам — вул. Віленскай) і Замкавая. Гандлёвая плошча размяшчалася за 2 кварталы ад замка. На яе выходзілі ўсе асноўныя вуліцы, якія пачалі брукаваць. Прамавугольная плошча мела значныя памеры.
Цэнтральнае месца на ёй займала ратуша, пабудаваная ў 1496 г. Навокал размяшчаліся дамы знаці, буйных гандляроў, прыходскія цэрквы і касцёлы. У сярэдзіне 16 ст. сярод жылой забудовы вылучаліся праваслаўныя цэрквы: Васкрасенская, Мікалаеўская, Верхняя, Сімяонаўская, Троіцкая, Чэснага крыжа (не зберагліся), Прачысценская, Барысаглебская.
З 17 ст. будуюцца манументальныя культавыя комплексы розных каталіцкіх ордэнаў: касцёлы і кляштары бернардзінцаў, брыгітак, дамініканцаў, францысканцаў і інш. Кляштары займалі зручныя месцы ў горадзе, стратэгічныя вузлы на подступах да цэнтра. Забудова Гродна гэтага часу не мела агульнагарадскіх умацаванняў. Упершыню паўкальцо земляных валоў ад поймы р. Гараднічанка да берага Нёмана было зроблена акупацыйнымі маскоўскімі войскамі ў вайну Маскоўскага царства з Рэччу Паспалітай 1654-1667 гг. Аднак гэты пояс умацаванняў не атрымаў развіцця і ў наступныя гады быў зрыты. Адзінай сістэмай абароны горада заставаліся Верхні і Ніжні замкі, культавыя мураваныя збудаванні. Ў 17—18 стагоддзях пры захаванні рысаў ранейшай планіровачнай структуры павялічваецца колькасць мураваных будынкаў. У сярэдзіне 18 ст. па месцы Ніжняга замка будуецца (1734—51 гг.) Новы замак (каралеўскі палац), які становіцца рэзідэнцыяй караля Станіслава Аўгуста Панятоўскага, месцам пасяджэнняў сейма. На тэрыторыі, што прылягала да замка, былі ўзведзены мураваныя збудаванні розных каралеўскіх службаў. Пасад і рынак з гандлёва-рамесніцкага прыдатку замка перарастаюць у цэнтральнае ядро горада.
У сувязі з заснаваннем у Гродне і яго ваколіцах каралеўскіх мануфактур Антонія Тызенгаўза ў раёне Гарадніцы пачалося рэгулярнае будаўніцтва аб'ектаў грамадскага, прамысловага і жылога прызначэння. Комплекс Гарадніцы з яўляўся вялікім раёнам горада з плошчамі і вуліцамі. Тут было каля 85 розных будынкаў: палацы Тызенгаўза і адміністратара, дом віцэ-адміністратара, музычны флігель, тэатр, корчмы і аўстэрыя, школы, жылыя дамы і інш. пабудовы. Планіроўка раёна складалася з асобных частак, звязаных паміж сабой кампазіцыйна. Усе часткі забудовы размяшчаліся ўздоўж вуліцы Раскоша (цяпер вул. Э. Ажэшка), якая з'яўлялася паўднёвай мяжой раёна. Больш буйны прамысловы і гандлёвы цэнтр фармаваўся ў прыгарадзе Гродна, у вусці р. Ласосна. Так званае пасяленне Кунстава (Майстэрства) павінна было ўмясціць 14 розных мануфактур са шматлікімі дапаможнымі і жылымі пабудовамі. Планіроўку выканаў архіт. Дж. Сака пад уплывам французскай горадабудаўнічай школы. Але забудова ў раёне в. Ласосна была ажыццёўлена не поўнасцю.
У 1-й палове 19 ст. планіроўка горада захоўвала ранейшыя рысы, адначасова забудоўвалі новыя вуліцы (сучасныя — Леніна, Паўлоўскага, Сацыялістычная, Чапаева, Карбышава, Друкарская). Пасля пракладкі чыгункі Пецярбург—Варшава (1862 г.) пачалося развіцце горада ўздоўж дарогі на Ліду і на правабярэжжы Нёмана (за чыгункай). Вуліцы, якія прылягалі да гэтага квартала (сучасныя — Ажэшка, Савецкая, Маставая), становяцца важнымі гарадскімі магістралямі. Размяшчэнне чыгуначнага вакзала і прывакзальнай плошчы ў паўночна-ўсходняй частцы горада вызначыла вул. Раскоша як галоўную магістраль горада. Далейшае расшырэнне тэрыторыі горада ішло ў паўночна-заходнім і паўночна-ўсходнім напрамках, дзе былі пракладзены новыя вуліцы — Паўночная, Загарадная, Грандзіцкая застава і інш. (так званы Новы Свет). Узводзіліся будынкі адміністрацыйна-дзелавога прызначэння, даходныя жылыя дамы і інш. Сярод пабудоў захаваліся карпусы тытунёвай фабрыкі, піўзавода, рэальнага вучылішча, дом урача Тальгейма, будынак Сялянскага пазямельнага банка, воданапорныя вежы, Пакроўская царква і інш. У 1921—39 гг. будуецца шэраг дамоў у стылі канструктывізму: жылыя дамы (вул. Цагельная, 17 Верасня), будынкі банка, афіцэрскага клуба і інш. Нягледзячы на рознахарактарную накіраванасць архітэктуры гэтага перыяду, новыя будынкі значна змянілі выгляд горада, сфармавалася яго асноўнае ядро.
Пасляваеннае развіццё горада ажыццяўлялася паводле генеральнага плана, распрацаванага ў 1949 г. Гродзенскім філіялам інстытута «Белдзяржпраект».
У Гродне ўсталяваны помнікі: Вітаўту Вялікаму, А. Тызенгаўзу, Э. Ажэшка, Я. Купалу, В. Урублеўскаму, В.Д. Сакалоўскаму, у гонар 850-годдзя Гродна, у гонар 580-годдзя Грунвальдскай бітвы «Пагоня на Грунвальд», і інш.
У цэнтральнай частцы горада захавалася старажытная сетка вуліц, знаходзяцца ўнікальныя помнікі архітэктуры — Стары і Новы замкі, Барысаглебская царква, кляштары бернардзінцаў, брыгітак, езуітаў, францысканцаў, манастыр базыльянак, а таксама палац адміністратара, дамы віцэ-адміністратара і віцэ-губернатара і інш. Большасць помнікаў гісторыі і архітэктуры знаходзяцца пад аховай дзяржавы.
У зону адпачынка ўваходзяць парк імя 40-годдзя ВЛКСМ, у якім закладзена алея 850-годдзя горада, былы батанічны сад (цяпер гарадскі дарк), скверы, берагі Нёмана і Гараднічанкі ў цэнтральнай частцы горада. Генеральным планам прадугледжана павелічэнне плошчы зялёных насаджэнняў шляхам стварэння агульнагарадскога і раённых паркаў, звязаных берагамі Нёмана, Гараднічанкі і Ласосны. У зону адпачынку ўваходзяць і гарадскія лесапаркі «Пышкі» і «Румлёва» на берагах р. Нёман, а таксама возера Юбілейнае ў прыгарадзе.
Літ.:
Э.М. Савіцкі, С.Ф. Самбук, У.А. Чантурыя, Т.I. Чарняўская
Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі. Гродзенская вобласць
Мінск, Беларуская Энцыклапедыя, 1986