Выбраныя здымкі
Виды Гродно. Снимок сделан из моста на Левонабережной. Фота © Марьян Антончик | Дата: Июль, 2010г.
Касьцёл езуітаў. Від з боку кляштара брыгітак Фота © К. Шастоўскі | Дата: Июль, 2010г.
Старая вулачка Фота © К. Шастоўскі | Дата: Июль, 2010г.
Магчыма, у гэтым ёсць нейкая містыка, але гісторыя ўвесь час пераконвае нас, што лёс горада залежыць ад таго, як ён узнік, ад таго, ці са шчырым сэрцам і любоўю закладваліся першыя камяні ў ягоны падмурак. Шмат якія беларускія гарады засноўваліся ваярамі; лёс іх - лёс крэпасцей, якія павінны былі ўсю сваю гісторыю стрымліваць націск ворагаў, што спакушаліся на беларускую зямлю. Ёсць гарады, першыя дні якіх запэцканы здрадай і крывёю. І рэдкаму гораду выпадае шчасце ўзнікнуць дзякуючы каханню, як гэта адбылося са старажытнай Гародняй. У першыя дзесяцігоддзі XII стагоддзя на стромы бераг Нёмана з маладой жонкай кіеўскай князёўнай Агаф'яй прыйшоў валынскі князь Усеваладка Давыдавіч, каб заснаваць горад, дзе будуць жыць іх дзеці і ўнукі. Мабыць, таму на працягу стагоддзяў Горадня была адным з найбольш гасцінных, утульных, прыгожых гарадоў беларускай зямлі. І сёння горад уражвае наведвальніка цеплынёй, хараством, непаўторным перапляценнем старажытнага і зусім новага ў пабудове горада. Летапісная гісторыя Горадні (Гародні, Гродна) пачынаецца ў 1127 годзе, калі Усеваладка Давыдавіч узгадваецца як гарадзенскі князь.
Гісторыя была трохі больш літасцівай да горада над Нёманам. Ён не дазнаў такіх значных разбурэнняў, як іншыя беларускія гарады. Вандруючы па вуліцах, плошчах і завулках Горадні, можна дакрануцца да мінулага, адчуць ягоны водар, але лёгка заўважыць, што горад, захоўваючы прыкметы старажытнасці, вельмі сучасны.
Замкавая гара на высокім беразе Нёмана стала месцам, дзе пачынаўся горад. Адсюль і мы пачнём сваю вандроўку. Са старажытных замкавых муроў, якія ў ХІІ стагоддзі ўзнесліся на месцы колішняга паселішча, адкрываецца незвычайны краявід - гэта, бадай што, найпрыгажэйшае месца на ўсім працягу Нёмана. Нашыя продкі, абіраючы гэтую гару для закладкі горада, не толькі кіраваліся меркаваннямі абароны, але і жадалі цешыць вока хараством наваколля. Стары замак на працягу стагоддзяў быў аховай для жыхароў горада. Воблік ягоны змяняўся ў адпаведнасці з развіццём дойлідства і метадамі вядзення вайны. Ад першай крэпасці з землянымі і драўлянымі ўмацаваннямі, цагляна-мураванымі сценамі і княжацкім церамам, пабудаванай у часы Усеваладкі і ягоных нашчадкаў, цяпер засталіся толькі фрагменты. Калі з Замкавай гары кінуць позірк на поўнач, за невялікую рэчку Гараднічанку (раней - Гарадніца), можна ўбачыць вясёлкавыя сцены старой Каложскай царквы, якой ужо амаль восем стагоддзяў. Майстры гродзенскай школы дойлідства ўпрыгожылі сцены царквы Св. Барыса і Глеба (Каложскай) маёлікай і часаным каменнем. Сёстраў Каложы - Ніжнюю і Прачысценскую цэрквы - лёс не пашкадаваў. Сёння толькі рэшткі гэтых велічных храмаў, адкрытыя археолагамі, можна ўбачыць на замкавым дзядзінцы і побач з ім.
Сцены Старога замка неаднаразова абаранялі гарадзенцаў ад нападаў ворагаў. У сярэднявеччы ён стаў цытадэллю, якая прыняла на сябе націск крыжакоў. Некалькі разоў замак быў разрабаваны і спалены. У гісторыю барацьбы з крыжацкай навалай упісана імя гарадзенскага князя Давыда Даўмонтавіча, які не толькі паспяхова адбіваў крыжакоў ад сцен Горадні, але і на чале войска Вялікага княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага біў ворага на ягонай зямлі і дапамагаў у вайне супраць Ордэна сваім суседзям. Князь Вітаўт, які абраў Горадню сваёй рэзідэнцыяй у час барацьбы за велікакняжацкі пасаг, адбудаваў Стары замак. Тут ён збіраў у 1410 годзе войскі Вялікага княства для паходу пад Грунвальд — на рашучую бітву з крыжаносцамі. Перамога пад Грунвальдам паклала канец вайне з Ордэнам, якая цягнулася больш за два стагоддзі. 3 гэтага часу Горадня пачала хутка расці. Гарадское жыццё паступова выходзіла за межы замка і пасада.
Ад Старога замка Замкавай вуліцай, адной з найбольш старажытных вуліц Гродна, пройдзем на былую Рынкавую плошчу, якая сёння носіць назву Савецкай. Рынкавая плошча была цэнтрам вольнага горада, горада майстроў і гандляроў. Права на самакіраванне (у Беларусі яно называлася магдэбургскім, ці майборгскім) горад атрымліваў двойчы. У 1391 годзе Ягайла ў час міжусобіцы з Вітаўтам, імкнучыся перацягнуць на свой бок гарадзенцаў, даў Горадні няпоўнае магдэбургекае права, а ў 1496 годзе гарадзенцы атрымалі ад вялікага князя Аляксандра права на поўнае самакіраванне. Праз паўстагоддзя гораду быў нададзены герб: на блакітным полі алень святога Губерта, які скача праз агароджу. Герб меў дваістае значэнне. Святы Губерт — патрон паляўнічых, а ў ваколіцах Горадні знаходзіліся знакамітыя каралеўскія ловы. Але прачытанне герба больш глыбокае: алень сімвалізаваў упарты рух наперад, пераадоленне перашкод, а блакітны колер - высокую духоўнаець, высакароднасць і культуру горада. Стары рынак да нашых дзён захаваў першасную планіроўку: сем вуліц, якія выходзяць на плошчу, калісьці былі ажыўленымі гандлёвымі шляхамі, што вялі на Вільню, Варшаву, Менск. На рынку тройчы ў год адбываліся буйныя кірмашы, права на якія нададзена было каралевай Бонай. У Горадню прывозіліся вырабы не толькі з Польшчы, Вялікага княства, але і з далёкага замежжа. Аднак найвялікшую частку тавараў выстаўлялі на продаж мясцовыя цэхавыя майстры. Горад славіўся вырабамі з дрэва і скуры, кавальскімі работамі, ткацтвам, творамі ювелірнага мастацтва.
У Вялікім княстве Літоўскім, а затым у Рэчы Паспалітай Горадня адыгрывала ролю адной з духоўных і культурных сталіц. Увагу госця горада і цяпер, як некалькі стагоддзяў таму, прыцягваюць вытанчаныя і адначасова велічныя сілуэты храмаў, якія абкружаюць цэнтр горада. Побач мірна суіснуюць каталіцкія касцёлы, праваслаўныя цэрквы, сінагога, кірха. Горадня гасцінна адкрывала свае дзверы мірным пасяленцам розных канфесій і нацыянальнасцей: габрэям, татарам, немцам, чэхам, палякам, рускім і прадстаўнікам іншых народаў. Гэтую традыцыю горад захаваў да сённяшняга дня - тут жывуць прадстаўнікі 67 нацыянальнасцей, а раз на два гады Горадня становіцца сталіцай Фестывалю нацыянальных культур.
Вакол Рынкавай плошчы - забудова ХV-ХVІІ стагоддзяў. У гэты час горад хутка рос, уключаючы ў свае межы былыя прадмесці. Пачаў разбудоўвацца Занёманскі фарштат, дзе з'явіліся некалькі вуліц і рынак. Зручнае месцапалажэнне ды, напэўна, літасцівы лёс аберагалі горад ад вялікіх разбурэнняў у час ваенных выпрабаванняў. Прыгажосць і ўтульнасць горада на Нёмане прыцягвалі позірк манархаў, якія неадменна абіралі Горадню сваёй рэзідэнцыяй. У час Лівонскай вайны кароль Рэчы Паспалітай Стэфан Баторый назусім перасяліўся ў Горадню. Ён дараваў гарадзенцам новыя прывілеі і на працягу некалькіх дзесяцігоддзяў будаваў і ўпрыгожваў горад на Нёмане. Менавіта ў той час быў перабудаваны Стары замак.
У ХVI-ХVIII стагоддзях горад на Нёмане быў адным з прыгажэйшых гарадоў Рэчы Паспалітай і Еўропы. Прыгажосцю і вытанчанасцю прываблівалі гасцей горада дамініканскі, бернардынскія, брыгіцкі, францысканскі касцёлы; Стары рынак упрыгожвалі Фара Вітаўта і езуіцкі касцёл. На цэнтральных вуліцах пабудаваны былі шыкоўныя гарадскія рэзідэнцыі магнатаў і шляхты. Шматгранным было духоўнае жыццё Гродна - тут дзейнічаў адзін з буйнейшых на беларускіх землях езуіцкіх калегіумаў з бурсай, бібліятэкай, аптэкай, школьным тэатрам. У Горадні ствараліся філасофскія трактаты, літаратурныя і палемічныя творы, выдатныя помнікі жывапісу, скульптуры, дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва. Статус горада як адной з сталіц Рэчы Паспалітай падмацоўваўся правядзеннем тут кожнага трэцяга сейма краіны. У сувязі з гэтым у першай палове XVIII стагоддзя пачалася пабудова Новага замка па праекту архітэктараў дрэздэнскай школы М. Пёпельмана, І. Кнобеля і І. Яўха. Менавіта тут у 1793 годзе адбыўся так званы «нямы» сейм, на якім пад маўчанне сеймавых паслоў быў зацверджаны другі падзел Рэчы Паспалітай. Тут, у Новым замку, у час паўстання 1794 года знаходзілася ваенная камісія, якая кіравала паўстаннем на Гарадзеншчыне. У Новым замку пасля падзення Рэчы Паспалітай апошні яе кароль Станіслаў Аўгуст Панятоўскі падпісаў адрачэнне ад трона.
Другая палова XVIII стагоддзя засталася ў гісторыі Горадні не толькі як час бурлівых палітычных падзей. Пройдзем ад Старога рынку па былой Дамініканскай вуліцы (сёння - Савецкая) на Гарадніцу, якая ў часы кіравання Антонія Тызенгаўза стала цэнтрам гродзенскага староства. Тызенгаўз марыў пабудаваць тут «ідэальны» горад, які адпавядаў бы ўяўленням асветнікаў. На Гарадніцы - былым прадмесці Горадні - размясціўся палац старосты і парадная плошча перад ім (сёння - Тызенгаўза), на якой паўсталі тэатр (сёння - тэатр лялек), адміністрацыйныя будынкі; побач з галоўнай вуліцай Раскоша (сёння - Ажэшка) былі пабудаваны дамы рамеснікаў, корчмы. У рэчышчы Гараднічанкі і на ўсходняй ускраіне Гарадніцы запрацавалі мануфактуры, кузні, майстэрні. Батанічны сад, які заклаў знакаміты батанік Ж.Э. Жылібер, дапоўніўся будынкамі навучальных устаноў, буйнейшай з іх была Медыцынская акадэмія. 3 часоў Тызенгаўза і да сённяшняга дня Гарадніца захавала ролю адміністрацыйнага цэнтра горада.
У XIX стагоддзі Горадня была цэнтрам Гродзенскай губерні. Горад імкліва развіваўся, адыгрываючы важную ролю ў эканамічным і культурным жыцці беларускіх зямель. Гэты час пакінуў заўважальны след у гарадской забудове: большасць дамоў на цэнтральных вуліцах была пабудавана ці перабудавана ў адпаведнасці з модным у XIX стагоддзі класіцызмам; у гарадскую мяжу ўвайшлі новыя раёны; з'явіўся вакзал. Чыгунка, якая прыйшла ў горад ў 1862 годзе, звязала Прынямонне з буйнейшымі цэнтрамі Расейскай імперыі. Бурлівыя падзеі таго часу не абышлі горад на Нёмане. У 1812 годзе горад быў заняты арміяй Напалеона, а затым сюды ўвайшлі расейскія часткі Д. Давыдава. Напярэдадні паўстання 1863 года тут, на вуліцы Дамініканскай (сёння - Савецкая), некаторы час жыў Кастусь Каліноўскі, а пасля ў бліжэйшых ваколіцах горада дзейнічалі паўстанцкія атрады. Славу горада на Нёмане ў гэты час складалі знакамітыя пісьменнікі, навукоўцы, мастакі: Эліза Ажэшка, Адам і Максім Багдановічы, Людвіг Заменгоф, Леў Бакст, Яўстах Арлоўскі і многія іншыя.
Горадня з гонарам вытрымала выпрабаванні, якія прынесла XX стагоддзе. У час першай сусветнай вайны горад некалькі разоў змяняў дзяржаўную прыналежнасць, дзяржаўны лад, назвы вуліц. У 1921 годзе паводле Рыжскага дагавору Горадня ўвайшла ў склад Польшчы і стала цэнтрам Гродзенскага павета Беластоцкага ваяводства.
Найвялікшыя страты прынесла нашаму гораду другая сусветная вайна. Такіх значных разбурэнняў, якія выпалі на долю Мінска, Віцебска, Гомеля, горад на Нёмане не спазнаў. Але страты панеслі людзі - фашысты знішчылі амаль усё габрэйскае насельніцтва горада, расстралялі ці закатавалі значную частку інтэлігенцыі. Вызваленне прыйшло 16 ліпеня 1944 года.
За пасляваенныя паўстагоддзя Горадня стала буйнейшым на захадзе Беларусі прамысловым і культурным цэнтрам. Сёння ў горадзе працуюць тры універсітэты, каледжы, ліцэі і гімназіі. Для гарадзенцаў і гасцей горада гасцінна адкрываюць дзверы музеі, тэатры і кінатэатры, мастацкія галерэі і выставачныя залы, філармонія, лядовы палац, бібліятэкі і дамы культуры. Развіццю горада спрыяе ягонае зручнае месцапалажэнне, багаты інтэлектуальны патэнцыял, а таксама шырокія міжнародныя кантакты. Сёння тут жыве больш за 300 тысяч чалавек.
Гісторыя была трохі больш літасцівай да горада над Нёманам. Ён не дазнаў такіх значных разбурэнняў, як іншыя беларускія гарады. Вандруючы па вуліцах, плошчах і завулках Горадні, можна дакрануцца да мінулага, адчуць ягоны водар, але лёгка заўважыць, што горад, захоўваючы прыкметы старажытнасці, вельмі сучасны.
Замкавая гара на высокім беразе Нёмана стала месцам, дзе пачынаўся горад. Адсюль і мы пачнём сваю вандроўку. Са старажытных замкавых муроў, якія ў ХІІ стагоддзі ўзнесліся на месцы колішняга паселішча, адкрываецца незвычайны краявід - гэта, бадай што, найпрыгажэйшае месца на ўсім працягу Нёмана. Нашыя продкі, абіраючы гэтую гару для закладкі горада, не толькі кіраваліся меркаваннямі абароны, але і жадалі цешыць вока хараством наваколля. Стары замак на працягу стагоддзяў быў аховай для жыхароў горада. Воблік ягоны змяняўся ў адпаведнасці з развіццём дойлідства і метадамі вядзення вайны. Ад першай крэпасці з землянымі і драўлянымі ўмацаваннямі, цагляна-мураванымі сценамі і княжацкім церамам, пабудаванай у часы Усеваладкі і ягоных нашчадкаў, цяпер засталіся толькі фрагменты. Калі з Замкавай гары кінуць позірк на поўнач, за невялікую рэчку Гараднічанку (раней - Гарадніца), можна ўбачыць вясёлкавыя сцены старой Каложскай царквы, якой ужо амаль восем стагоддзяў. Майстры гродзенскай школы дойлідства ўпрыгожылі сцены царквы Св. Барыса і Глеба (Каложскай) маёлікай і часаным каменнем. Сёстраў Каложы - Ніжнюю і Прачысценскую цэрквы - лёс не пашкадаваў. Сёння толькі рэшткі гэтых велічных храмаў, адкрытыя археолагамі, можна ўбачыць на замкавым дзядзінцы і побач з ім.
Сцены Старога замка неаднаразова абаранялі гарадзенцаў ад нападаў ворагаў. У сярэднявеччы ён стаў цытадэллю, якая прыняла на сябе націск крыжакоў. Некалькі разоў замак быў разрабаваны і спалены. У гісторыю барацьбы з крыжацкай навалай упісана імя гарадзенскага князя Давыда Даўмонтавіча, які не толькі паспяхова адбіваў крыжакоў ад сцен Горадні, але і на чале войска Вялікага княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага біў ворага на ягонай зямлі і дапамагаў у вайне супраць Ордэна сваім суседзям. Князь Вітаўт, які абраў Горадню сваёй рэзідэнцыяй у час барацьбы за велікакняжацкі пасаг, адбудаваў Стары замак. Тут ён збіраў у 1410 годзе войскі Вялікага княства для паходу пад Грунвальд — на рашучую бітву з крыжаносцамі. Перамога пад Грунвальдам паклала канец вайне з Ордэнам, якая цягнулася больш за два стагоддзі. 3 гэтага часу Горадня пачала хутка расці. Гарадское жыццё паступова выходзіла за межы замка і пасада.
Ад Старога замка Замкавай вуліцай, адной з найбольш старажытных вуліц Гродна, пройдзем на былую Рынкавую плошчу, якая сёння носіць назву Савецкай. Рынкавая плошча была цэнтрам вольнага горада, горада майстроў і гандляроў. Права на самакіраванне (у Беларусі яно называлася магдэбургскім, ці майборгскім) горад атрымліваў двойчы. У 1391 годзе Ягайла ў час міжусобіцы з Вітаўтам, імкнучыся перацягнуць на свой бок гарадзенцаў, даў Горадні няпоўнае магдэбургекае права, а ў 1496 годзе гарадзенцы атрымалі ад вялікага князя Аляксандра права на поўнае самакіраванне. Праз паўстагоддзя гораду быў нададзены герб: на блакітным полі алень святога Губерта, які скача праз агароджу. Герб меў дваістае значэнне. Святы Губерт — патрон паляўнічых, а ў ваколіцах Горадні знаходзіліся знакамітыя каралеўскія ловы. Але прачытанне герба больш глыбокае: алень сімвалізаваў упарты рух наперад, пераадоленне перашкод, а блакітны колер - высокую духоўнаець, высакароднасць і культуру горада. Стары рынак да нашых дзён захаваў першасную планіроўку: сем вуліц, якія выходзяць на плошчу, калісьці былі ажыўленымі гандлёвымі шляхамі, што вялі на Вільню, Варшаву, Менск. На рынку тройчы ў год адбываліся буйныя кірмашы, права на якія нададзена было каралевай Бонай. У Горадню прывозіліся вырабы не толькі з Польшчы, Вялікага княства, але і з далёкага замежжа. Аднак найвялікшую частку тавараў выстаўлялі на продаж мясцовыя цэхавыя майстры. Горад славіўся вырабамі з дрэва і скуры, кавальскімі работамі, ткацтвам, творамі ювелірнага мастацтва.
У Вялікім княстве Літоўскім, а затым у Рэчы Паспалітай Горадня адыгрывала ролю адной з духоўных і культурных сталіц. Увагу госця горада і цяпер, як некалькі стагоддзяў таму, прыцягваюць вытанчаныя і адначасова велічныя сілуэты храмаў, якія абкружаюць цэнтр горада. Побач мірна суіснуюць каталіцкія касцёлы, праваслаўныя цэрквы, сінагога, кірха. Горадня гасцінна адкрывала свае дзверы мірным пасяленцам розных канфесій і нацыянальнасцей: габрэям, татарам, немцам, чэхам, палякам, рускім і прадстаўнікам іншых народаў. Гэтую традыцыю горад захаваў да сённяшняга дня - тут жывуць прадстаўнікі 67 нацыянальнасцей, а раз на два гады Горадня становіцца сталіцай Фестывалю нацыянальных культур.
Вакол Рынкавай плошчы - забудова ХV-ХVІІ стагоддзяў. У гэты час горад хутка рос, уключаючы ў свае межы былыя прадмесці. Пачаў разбудоўвацца Занёманскі фарштат, дзе з'явіліся некалькі вуліц і рынак. Зручнае месцапалажэнне ды, напэўна, літасцівы лёс аберагалі горад ад вялікіх разбурэнняў у час ваенных выпрабаванняў. Прыгажосць і ўтульнасць горада на Нёмане прыцягвалі позірк манархаў, якія неадменна абіралі Горадню сваёй рэзідэнцыяй. У час Лівонскай вайны кароль Рэчы Паспалітай Стэфан Баторый назусім перасяліўся ў Горадню. Ён дараваў гарадзенцам новыя прывілеі і на працягу некалькіх дзесяцігоддзяў будаваў і ўпрыгожваў горад на Нёмане. Менавіта ў той час быў перабудаваны Стары замак.
У ХVI-ХVIII стагоддзях горад на Нёмане быў адным з прыгажэйшых гарадоў Рэчы Паспалітай і Еўропы. Прыгажосцю і вытанчанасцю прываблівалі гасцей горада дамініканскі, бернардынскія, брыгіцкі, францысканскі касцёлы; Стары рынак упрыгожвалі Фара Вітаўта і езуіцкі касцёл. На цэнтральных вуліцах пабудаваны былі шыкоўныя гарадскія рэзідэнцыі магнатаў і шляхты. Шматгранным было духоўнае жыццё Гродна - тут дзейнічаў адзін з буйнейшых на беларускіх землях езуіцкіх калегіумаў з бурсай, бібліятэкай, аптэкай, школьным тэатрам. У Горадні ствараліся філасофскія трактаты, літаратурныя і палемічныя творы, выдатныя помнікі жывапісу, скульптуры, дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва. Статус горада як адной з сталіц Рэчы Паспалітай падмацоўваўся правядзеннем тут кожнага трэцяга сейма краіны. У сувязі з гэтым у першай палове XVIII стагоддзя пачалася пабудова Новага замка па праекту архітэктараў дрэздэнскай школы М. Пёпельмана, І. Кнобеля і І. Яўха. Менавіта тут у 1793 годзе адбыўся так званы «нямы» сейм, на якім пад маўчанне сеймавых паслоў быў зацверджаны другі падзел Рэчы Паспалітай. Тут, у Новым замку, у час паўстання 1794 года знаходзілася ваенная камісія, якая кіравала паўстаннем на Гарадзеншчыне. У Новым замку пасля падзення Рэчы Паспалітай апошні яе кароль Станіслаў Аўгуст Панятоўскі падпісаў адрачэнне ад трона.
Другая палова XVIII стагоддзя засталася ў гісторыі Горадні не толькі як час бурлівых палітычных падзей. Пройдзем ад Старога рынку па былой Дамініканскай вуліцы (сёння - Савецкая) на Гарадніцу, якая ў часы кіравання Антонія Тызенгаўза стала цэнтрам гродзенскага староства. Тызенгаўз марыў пабудаваць тут «ідэальны» горад, які адпавядаў бы ўяўленням асветнікаў. На Гарадніцы - былым прадмесці Горадні - размясціўся палац старосты і парадная плошча перад ім (сёння - Тызенгаўза), на якой паўсталі тэатр (сёння - тэатр лялек), адміністрацыйныя будынкі; побач з галоўнай вуліцай Раскоша (сёння - Ажэшка) былі пабудаваны дамы рамеснікаў, корчмы. У рэчышчы Гараднічанкі і на ўсходняй ускраіне Гарадніцы запрацавалі мануфактуры, кузні, майстэрні. Батанічны сад, які заклаў знакаміты батанік Ж.Э. Жылібер, дапоўніўся будынкамі навучальных устаноў, буйнейшай з іх была Медыцынская акадэмія. 3 часоў Тызенгаўза і да сённяшняга дня Гарадніца захавала ролю адміністрацыйнага цэнтра горада.
У XIX стагоддзі Горадня была цэнтрам Гродзенскай губерні. Горад імкліва развіваўся, адыгрываючы важную ролю ў эканамічным і культурным жыцці беларускіх зямель. Гэты час пакінуў заўважальны след у гарадской забудове: большасць дамоў на цэнтральных вуліцах была пабудавана ці перабудавана ў адпаведнасці з модным у XIX стагоддзі класіцызмам; у гарадскую мяжу ўвайшлі новыя раёны; з'явіўся вакзал. Чыгунка, якая прыйшла ў горад ў 1862 годзе, звязала Прынямонне з буйнейшымі цэнтрамі Расейскай імперыі. Бурлівыя падзеі таго часу не абышлі горад на Нёмане. У 1812 годзе горад быў заняты арміяй Напалеона, а затым сюды ўвайшлі расейскія часткі Д. Давыдава. Напярэдадні паўстання 1863 года тут, на вуліцы Дамініканскай (сёння - Савецкая), некаторы час жыў Кастусь Каліноўскі, а пасля ў бліжэйшых ваколіцах горада дзейнічалі паўстанцкія атрады. Славу горада на Нёмане ў гэты час складалі знакамітыя пісьменнікі, навукоўцы, мастакі: Эліза Ажэшка, Адам і Максім Багдановічы, Людвіг Заменгоф, Леў Бакст, Яўстах Арлоўскі і многія іншыя.
Горадня з гонарам вытрымала выпрабаванні, якія прынесла XX стагоддзе. У час першай сусветнай вайны горад некалькі разоў змяняў дзяржаўную прыналежнасць, дзяржаўны лад, назвы вуліц. У 1921 годзе паводле Рыжскага дагавору Горадня ўвайшла ў склад Польшчы і стала цэнтрам Гродзенскага павета Беластоцкага ваяводства.
Найвялікшыя страты прынесла нашаму гораду другая сусветная вайна. Такіх значных разбурэнняў, якія выпалі на долю Мінска, Віцебска, Гомеля, горад на Нёмане не спазнаў. Але страты панеслі людзі - фашысты знішчылі амаль усё габрэйскае насельніцтва горада, расстралялі ці закатавалі значную частку інтэлігенцыі. Вызваленне прыйшло 16 ліпеня 1944 года.
За пасляваенныя паўстагоддзя Горадня стала буйнейшым на захадзе Беларусі прамысловым і культурным цэнтрам. Сёння ў горадзе працуюць тры універсітэты, каледжы, ліцэі і гімназіі. Для гарадзенцаў і гасцей горада гасцінна адкрываюць дзверы музеі, тэатры і кінатэатры, мастацкія галерэі і выставачныя залы, філармонія, лядовы палац, бібліятэкі і дамы культуры. Развіццю горада спрыяе ягонае зручнае месцапалажэнне, багаты інтэлектуальны патэнцыял, а таксама шырокія міжнародныя кантакты. Сёння тут жыве больш за 300 тысяч чалавек.
Літ.:
Святлана Куль-Сяльверстава,
доктар гістарычных навук, прафесар Гродзенскага дзяржаўнага універсітэта
Гродна. Фотаальбом
Мінск, Беларусь, 2003