Выбраныя здымкі
Фота © Кузіч Мікола | Дата: 11.05.2008
Гальшанскі замак Сапегаў (рэканструкцыя Сяргея Прышчэпа) Фота © Сяргей Прышчэп | Дата: 11.05.2008
Замак у Гальшанах (малюнак Напалеона Орды, 1876 г.) Фота © Сяргей Прышчэп | Дата: 11.05.2008
Паселішча Гальшаны з драўляным замкам, вядомае па летапісах з ХІІІ ст., узнікла на высокай самароднай гары па-над р.Карабель, на паўночны ўсход ад мястэчка Гальшаны. Князі Гальшанскія валодалі замкам да 1525 г., а потым, пасля шлюбу князёўны Алены Гальшанскай з Паўлам Сапегам, ён перайшоў ва ўладанні Сапегаў. Пры Сапегу рэзідэнцыю перанеслі на бераг р.Лусты (Жыганкі).
Гальшанскі мураваны замак, узведзены ў першай палове ХVІІ ст., - наглядная ілюстрацыя тых значных змен у архітэктуры, якія адбыліся на працягу стагоддзя. Сваёй кампазіцыяй ён аддалена нягадвае Мірскі замак і ўяўляе сабой прамавугольны (88,6 х 95,6 м) замкнуты будынак. Жылыя карпусы з вежамі на вуглах утвараюць замкнёны квадратны двор. Аднак магутныя абарончыя сцены, характэрныя для замкавага будаўніцтва ХVІ ст., у Гальшанах саступілі месца фасаду жылога дома. Тут ужо няма надбрамнай вежы, а шасцікантовыя вежы сталі меншыя і больш стройныя. У іх размяшчаліся жылыя і гаспадарчыя памяшканні. Вежы яшчэ канчаткова не страцілі свайго абарончага значэння, аднак аснова абароны Гальшанскага замка перамясцілася ўжо на земляныя магугныя валы і вадзяныя равы, што абкружалі замак.
Уязная брама размяшчалася па цэнтры аднаго з доўгіх фасадаў, які з гэтага боку вызначаецца манументальнай прастатой. Арачны партал абрамляўся архівольтам. Сцены замка мелі фігурную муроўку з лепкай, былі расчлянёны вялікімі вокнамі. На ўзроўні другога паверха паўночна-ўсходняга корпуса з боку двара праходзіла адкрытая галерэя. Пад замкам размяшчаліся вялікія скляпы. Інтэр'еры былі багата аздоблены. Сцены ўпрыгожаны жывапісам. Значную дэкаратыўную ролю адыгрывалі кафляныя печы, стукавая лепка па столі і камінах, а таксама падлога з керамічных тэракотавых, паліваных зялёных і карычневых крыжа-, зоркападобных, прамавугольных і квадратных плітак. У замку была праведзена ўнікальная сістэма ацяплення, вадаправод і каналізацыя.
Багацця Сапегі хапіла нават на тры штучных возера, дно якіх выкладзена пліткай. Сапегі сабралі ўнікальную бібліятэку, калекцыю карцін і зброі. Насупраць замкавай брамы, на процілеглым баку падворка знаходзілася невялікая каплічка, убудаваная ў жылы корпус.
Кампазіцыя вонкавага фасада Гальшанскага замка нагадвае адначасныя галандскія замкі Бэсенштэен і Клейдаель пад Антверпенам. Такое падабенства тлумачыцца тым, што Беларусь адчувала моцны ўплыў галандска-фламандскай архітэктуры, які быў вынікам ажыўленых культурных і гандлёвых сувязей з краінамі Заходняй Эўропы. З канца ХVІ і да пачатку ХVІІІ ст. на землях Рэчы Паспалітай рэзідэнцыі магнатаў будаваліся з анфіладнай планіроўкай памяшканняў, з аркаднымі галерэямі і нарожнымі вежамі. Паводле такога прынцыпу, у прыватнасці, пабудаваны ў канцы ХVІ - пачатку ХVІІ ст. польскія замкі Баранаў, Красічын, Суха. Архітэктурная кампазіцыя, планіроўка і часткова іх памеры вельмі блізкія і падобныя да архітэктурна-планіровачных элементаў Гальшанскага замка.
Замак неаднаразова быў разбураны і перабудаваны, што значна змяніла яго знешні выгляд і аб'ёмна-прасторавую кампазіцыю (страчаны галерэі, дэкаратыўнае афармленне сцен, прыбудаваны да паўночна-заходняга і паўднёва-ўсходняга карпусоў 2 пяцігранныя вежачкі). У выніку абследавання помніка ў 1981—83 гг. архітэктурна-археалагічнай экспедыцыяй Спецыяльных навукова-рэстаўрацыйных вытворчых майстэрняў Міністэрства культуры выяўлены 3 розначасовыя этапы будаўніцтва, якія адрозніваюцца характарам выкарыстанай цэглы, вапнавага раствору і тэхнікаў муроўкі.
Дрэнная захаванасць замка ў Гальшанах не дазваляе дастаткова поўна вызначыць яго планіроўку. Можна толькі сцвярджаць, што справа ад уваходу знаходзілася вялікая квадратная зала з чатырма калонамі, на якія абапіраліся крыжовыя скляпенні. Сцены залы даўней былі пакрыты багатым жывапісам. Невялікія пакойчыкі ў вежах упрыгожваліся разнастайнаю лепкай.
Ужо ў ХVІІ ст. Гальшанскі замак ад Сапегаў трапіў да іншых гаспадароў і на працягу стагоддзяў часта пераходзіў з рук у рукі. У 1880 г. уладальнік замка Гарбанёў пачаў узрываць вежы і сцены, а цэглу прадаваў на пабудову карчмы.
Легенды пра Гальшанскі замак вядомы ва ўсіх кутках Беларусі. Адны з іх распавядаюць, што пад замкам знаходзілася мноства розных хадоў, скляпоў, падземных калодзежаў. Другія сцвярджаюць, быццам падземны ход з замка вёў у суседскі Крэўскі замак, і быў такой велічыны, што браты Сапегі маглі катацца там у карэце, запрэжанай тройкай коней. Мясцовыя жыхары расказваюць, што ў ясныя месячныя ночы на разбураных галерэях замка ходзяць цені закаханых Грэміслава Валюжыніча і Ганны Гардзіславы Гальшанскай, замураваных у падзямеллі мсцівым магнатам, таямнічыя зашыфраваныя надпісы ўказваюць на схаваныя ў зямлі клады. Амаль як паданне, стаў расказ пра камандзіра эскадрона чырвонай арміі. Мясцовыя актывісты правялі камандзіра, які шукаў месца для начлега, да нядаўна пакінутага гаспадарамі замка. Аглядзеўшыся вакол, камандзір развярнуў эскадрон і павеў яго начаваць у чыстае поле. А потым растлумачыў: "Не мог я дазволіць спаскудзіць такую прыгажосць".
Усе мы ў дзяцінстве захапляліся раманам Уладзіміра Караткевіча "Чорны замак Альшанскі". Многія лічаць, што прататыпам "Чорнага замка Альшанскага" з'яўляецца Гальшанскі замак, а гісторыя рода князёў Гальшанскіх лягла ў аснову сюжэта знакамітага рамана. Але, як пісаў гальшанцам сам У.Караткевіч, "не трэба шукаць у рамане простага фотаздымка з Гальшан".
Сёння, гледзячы на разваліны замка, цяжка паверыць, што сучаснікі лічылі гэты замак прыгажэйшым у Літве.
Гальшанскі мураваны замак, узведзены ў першай палове ХVІІ ст., - наглядная ілюстрацыя тых значных змен у архітэктуры, якія адбыліся на працягу стагоддзя. Сваёй кампазіцыяй ён аддалена нягадвае Мірскі замак і ўяўляе сабой прамавугольны (88,6 х 95,6 м) замкнуты будынак. Жылыя карпусы з вежамі на вуглах утвараюць замкнёны квадратны двор. Аднак магутныя абарончыя сцены, характэрныя для замкавага будаўніцтва ХVІ ст., у Гальшанах саступілі месца фасаду жылога дома. Тут ужо няма надбрамнай вежы, а шасцікантовыя вежы сталі меншыя і больш стройныя. У іх размяшчаліся жылыя і гаспадарчыя памяшканні. Вежы яшчэ канчаткова не страцілі свайго абарончага значэння, аднак аснова абароны Гальшанскага замка перамясцілася ўжо на земляныя магугныя валы і вадзяныя равы, што абкружалі замак.
Уязная брама размяшчалася па цэнтры аднаго з доўгіх фасадаў, які з гэтага боку вызначаецца манументальнай прастатой. Арачны партал абрамляўся архівольтам. Сцены замка мелі фігурную муроўку з лепкай, былі расчлянёны вялікімі вокнамі. На ўзроўні другога паверха паўночна-ўсходняга корпуса з боку двара праходзіла адкрытая галерэя. Пад замкам размяшчаліся вялікія скляпы. Інтэр'еры былі багата аздоблены. Сцены ўпрыгожаны жывапісам. Значную дэкаратыўную ролю адыгрывалі кафляныя печы, стукавая лепка па столі і камінах, а таксама падлога з керамічных тэракотавых, паліваных зялёных і карычневых крыжа-, зоркападобных, прамавугольных і квадратных плітак. У замку была праведзена ўнікальная сістэма ацяплення, вадаправод і каналізацыя.
Багацця Сапегі хапіла нават на тры штучных возера, дно якіх выкладзена пліткай. Сапегі сабралі ўнікальную бібліятэку, калекцыю карцін і зброі. Насупраць замкавай брамы, на процілеглым баку падворка знаходзілася невялікая каплічка, убудаваная ў жылы корпус.
Кампазіцыя вонкавага фасада Гальшанскага замка нагадвае адначасныя галандскія замкі Бэсенштэен і Клейдаель пад Антверпенам. Такое падабенства тлумачыцца тым, што Беларусь адчувала моцны ўплыў галандска-фламандскай архітэктуры, які быў вынікам ажыўленых культурных і гандлёвых сувязей з краінамі Заходняй Эўропы. З канца ХVІ і да пачатку ХVІІІ ст. на землях Рэчы Паспалітай рэзідэнцыі магнатаў будаваліся з анфіладнай планіроўкай памяшканняў, з аркаднымі галерэямі і нарожнымі вежамі. Паводле такога прынцыпу, у прыватнасці, пабудаваны ў канцы ХVІ - пачатку ХVІІ ст. польскія замкі Баранаў, Красічын, Суха. Архітэктурная кампазіцыя, планіроўка і часткова іх памеры вельмі блізкія і падобныя да архітэктурна-планіровачных элементаў Гальшанскага замка.
Замак неаднаразова быў разбураны і перабудаваны, што значна змяніла яго знешні выгляд і аб'ёмна-прасторавую кампазіцыю (страчаны галерэі, дэкаратыўнае афармленне сцен, прыбудаваны да паўночна-заходняга і паўднёва-ўсходняга карпусоў 2 пяцігранныя вежачкі). У выніку абследавання помніка ў 1981—83 гг. архітэктурна-археалагічнай экспедыцыяй Спецыяльных навукова-рэстаўрацыйных вытворчых майстэрняў Міністэрства культуры выяўлены 3 розначасовыя этапы будаўніцтва, якія адрозніваюцца характарам выкарыстанай цэглы, вапнавага раствору і тэхнікаў муроўкі.
Дрэнная захаванасць замка ў Гальшанах не дазваляе дастаткова поўна вызначыць яго планіроўку. Можна толькі сцвярджаць, што справа ад уваходу знаходзілася вялікая квадратная зала з чатырма калонамі, на якія абапіраліся крыжовыя скляпенні. Сцены залы даўней былі пакрыты багатым жывапісам. Невялікія пакойчыкі ў вежах упрыгожваліся разнастайнаю лепкай.
Ужо ў ХVІІ ст. Гальшанскі замак ад Сапегаў трапіў да іншых гаспадароў і на працягу стагоддзяў часта пераходзіў з рук у рукі. У 1880 г. уладальнік замка Гарбанёў пачаў узрываць вежы і сцены, а цэглу прадаваў на пабудову карчмы.
Легенды пра Гальшанскі замак вядомы ва ўсіх кутках Беларусі. Адны з іх распавядаюць, што пад замкам знаходзілася мноства розных хадоў, скляпоў, падземных калодзежаў. Другія сцвярджаюць, быццам падземны ход з замка вёў у суседскі Крэўскі замак, і быў такой велічыны, што браты Сапегі маглі катацца там у карэце, запрэжанай тройкай коней. Мясцовыя жыхары расказваюць, што ў ясныя месячныя ночы на разбураных галерэях замка ходзяць цені закаханых Грэміслава Валюжыніча і Ганны Гардзіславы Гальшанскай, замураваных у падзямеллі мсцівым магнатам, таямнічыя зашыфраваныя надпісы ўказваюць на схаваныя ў зямлі клады. Амаль як паданне, стаў расказ пра камандзіра эскадрона чырвонай арміі. Мясцовыя актывісты правялі камандзіра, які шукаў месца для начлега, да нядаўна пакінутага гаспадарамі замка. Аглядзеўшыся вакол, камандзір развярнуў эскадрон і павеў яго начаваць у чыстае поле. А потым растлумачыў: "Не мог я дазволіць спаскудзіць такую прыгажосць".
Усе мы ў дзяцінстве захапляліся раманам Уладзіміра Караткевіча "Чорны замак Альшанскі". Многія лічаць, што прататыпам "Чорнага замка Альшанскага" з'яўляецца Гальшанскі замак, а гісторыя рода князёў Гальшанскіх лягла ў аснову сюжэта знакамітага рамана. Але, як пісаў гальшанцам сам У.Караткевіч, "не трэба шукаць у рамане простага фотаздымка з Гальшан".
Сёння, гледзячы на разваліны замка, цяжка паверыць, што сучаснікі лічылі гэты замак прыгажэйшым у Літве.
Літ.:
Міхась Ткачоў
Страчаная спадчына
Мінск, 2003
М.А. Ткачоў, I.М. Чарняўскі
Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі. Гродзенская вобласць
Мінск, Беларуская Энцыклапедыя, 1986
Ч.Ф.Акулевіч
Загадчык гальшанскага філіяла Нацыянальнага мастацкага музея