Выбраныя здымкі
Богаяўленская царква і званіца. Здымак 1909 г. |
Богаяўленская царква. Малюнак ХІХ ст. |
Богаяўленская царква. Здымак пач. ХХ ст. |
Магілёўскі Богаяўленскі манастыр з'яўляўся адным з буйнейшых праваслаўных манастыроў на Беларусі і Літве. Яго гісторыя пачынаецца ў 1618 г. і звязана з дзейнасцю праваслаўнага магілёўскага брацтва, якое было зацверджана ў 1588 г. пры Спаскім манастыры. Пасля таго як у 1618 г. жыхары Магілева не дапусцілі ў горад вуніяцкага архіепіскапа Язафата Кунцэвіча, паднялі паўстанне і зачынілі перад ім гарадскія брамы, па загаду караля Жыгімонта III Вазы ўсе праваслаўныя цэрквы горада былі перададзены вуніятам.
Неўзабаве праваслаўнае брацтва вырашыла будаваць новы храм. З гэтай мэтай у княгіні Саламярэцкай на сродкі князя Івана Агінскага купілі дом з пляцам на вуліцы Вялікай Шклоўскай. Але будаўніцтва затрымалася. Царвку пачалі будаваць толькі ў 1633 г., калі пры каралі Уладзіславе IV былі паслаблены ганенні на праваслаўных і зноў адчынены цэрквы. У 1633 г. кароль Уладзіслаў IV падпісаў прывілей на забудову манастыра. Пры манастыры, апрача царквы, дазвалялася будаваць дом для брацкіх сходаў, школу, друкарню, шпіталь. Праз некалькі гадоў пасля ўзвядзення Богаяўленскай царквы на тэрыторыі манастыра была пабудавана «цёплая» мураваная царква Іаана Багаслова. У 1657 г., пасля вайны з Масковіяй, было працягнута будаўніцтва мураванай чатырох'яруснай званіцы (пачатак адносіцца да 1652 г.).
У 1676 г. кароль Ян Сабескі выдаў брацтву прывілей на адкрыццё пры Богаяўленскім манастыры друкарні і выданні кніг на беларускай і польскай мовах. У гэтым жа годзе быў пабудаваны драўляны будынак друкарні (у 1737 г. узведзены мураваны). У друкарні працавалі вядомыя друкары і гравёры Максім і Васіль Вашчанкі, Фёдар Ангілейка і іншыя мясцовыя майстры, што стварылі самабытную школу кніжнай гравюры. Выданні мелі тытульныя лісты, застаўкі, канцоўкі і ініцыялы, выкананыя ў стылі так званага магілеўскага барока - так сучасныя мастацтвазнаўцы вызначаюць характэрнае спалучэнне мясцовых мастацкіх традыцый з рысамі заходнеэўрапейскага барока і візантыйскага мастацтва.
Будаўніцтва храма вялося арцеллю мясцовых майстроў пад кіраўніцтвам Варлама Палоўкі і Арсенія Азаровіча. У 1636 г. сабор асвяціў магілеўскі епіскап Сільвестр Косаў. У першай палове XVII ст. - гэта галоўны храм буйнейшага праваслаўнага цэнтра Беларусі. Але цікава, што ў архітэктуры збудавання ўжо праявіліся рысы ранняга барока - стылю, які быў прыўнесены ў беларускае манументальнае дойлідства каталіцкай контррэфармацыяй. Надзвычайная выразнасць, экспрэсія, хараство архітэктурных форм гэтага стылю арганічна ўспрыняліся праваслаўным культавым будаўніцтвам, але ў самабытнай трактоўцы. Характэрна, што ўжо ў дарэвалюцыйнай клерыкальна-краязнаўчай літаратуры пра Богаяўленскі сабор адзначаецца: «наружный вид храма - смешанного итальянского стиля XVI в.».
У канцы XVIII ст. у комплекс Богаяўленскага манастыра ўваходзілі мураваныя цэрквы Богаяўлення і Іаана Багаслова; мураваная званіца; мураваны будынак друкарні, драўляны будынак, дзе знаходзіўся шпіталь; шэсць мураваных крам; некалькі драўляных і мураваных будынкаў гаспадарчага прызначэння; драўляны дом настаяцеля манастыра.
Царскі стольнік П.А.Талстой, які наведаў Магілеў у 1697 г., у сваіх дарожных нататках адзначае: «У Магілеве манастыр набожны, называецца Брацкім. Каля манастыра агарожа з каменю і царква ў ім саборная мураваная ж не малая, ладна збудаваная... Тая царква ўся ўпрыгожана цудоўным насценным роспісам, іканастас разьбяны, пазалочаны, вялікі, добрай работы».
Богаяўленскі сабор уяўляў сабою велічную трохнефавую базіліку з трансептам і трыма паўкруглымі алтарнымі апсідамі. У яго аб'ёмна-прасторавай кампазіцыі спалучаліся рысы заходнеэўрапейскай культавай архітэктуры (цэнтральны неф і папярочны трансепт утваралі ў плане выцягнуты лацінскі крыж на ўзроўні карніза) і традыцыйныя элементы старажытнарускага дойлідства (трохапсіднасць). Цэнтральны неф, перакрыты цыліндрычнымі скляпеннямі з распалубкамі, аддзяляўся ад бакавых нефаў з крыжовымі скляпеннямі 10 масіўнымі квадратнымі слупамі, на якія абапіраліся падпружныя аркі. Наяўнасць слупоў у пралёце трансепта сведчыць, што першапачаткова сяродкрыжжа не вылучалася канструкцыйна, а купал адсутнічаў. Трансепт - элемент каталіцкай базілікі - нагадваў бакавыя прыдзелы, завершаныя з усходу алтарнымі апсідамі. У паўночны прыдзел вёў асобны ўваход.
Алтарная частка мела ўвогуле арыгінальнае вырашэнне. Вялікая паўкруглая апсіда далучалася да простакутнага віма. У месцы іх злучэння ў тоўшчы сцен былі ўбудаваны невялікія рызніцы. Вім аддзяляўся ад цэнтральнага нефа двума мураванымі слупамі ў зоне падкупальнага квадрата, да якіх мацаваўся чатырох'ярусны разьбяны іканастас. Ярусы падзяляліся карнізамі, якія падтрымлівалі разьбяныя калоны, аздобленыя расліннымі пабегамі, лісцямі і гронкамі вінаграда. У інтэр'еры храма іканастасу належала асноўная роля.
Іканастас быў зроблены манахамі і гарадскімі рамеснікамі адначасова з храмам і з'явіўся ўзорам для іканастаса Мікалаеўскай царквы ў Магілеве і шматлікіх іканастасаў Масковіі, выкананых беларускімі майстрамі ў другой палове XVII ст., якіх вывезлі ў Маскву падчас захопінцкай вайны 1654-1667 гг. Сакавітая аб'ёмная разьба з расліннымі матывамі, пазалочаная чырвоным золатам, прыгожа зіхацела, асветленая свечкамі. Над абразамі працаваў вядомы іканапісец і гравёр Афанасій Пігарэвіч. Срэбраныя пазалочаныя шаты для многіх абразоў выканаў у 1755 г. мясцовы «залатых спраў майстар» Пётр Сліжык.
У Богаяўленскім саборы захоўваўся цудатворны абраз Божай Маці Магілеўскай у надзвычай багатай шаце. У час Першай сусветнай вайны, калі ў Магілеве знаходзілася Галоўная стаўка, апошні цар Расейскай імперыі Мікалай II часта наведваў Богаяўленскі сабор. Ён вельмі шанаваў гэтую святыню і рабіў на яе ахвяраванні. Разам з гэтым славутым абразам знік і цудатворны абраз Божай Маці Бялыніцкай. Абедзве рэліквіі разам з крыжом Еўфрасінні Полацкай і іншымі скарбамі вывезены з Магілеўскага краязнаўчага музея ў пачатку Другой сусветнай вайны. І хутчэй за ўсё цяпер схованы недзе ў Расеі.
Інтэр'ер сабора ўпрыгожвалі фрэскавыя роспісы на біблейскія і евангельскія сюжэты, у якіх шырока ўжываліся мясцовыя этнаграфічныя дэталі, адзенне, пейзаж, народны тыпаж. Насценны роспіс храма быў моцна пашкоджаны ў Другую сусветную вайну. М.С.Кацар, які даследаваў фрэскі пасля вызвалення Беларусі, зафіксаваў у розных месцах 20 сюжэтных кампазіцый і 16 асобных фігур святых. На тарцовай сцяне паўднёвага крыла трансепта знаходзілася выява Іаана Хрысціцеля з данатарам, які трымаў у руцэ мадэль Богаяўленскага сабора. Па гістарычных крыніцах і іканаграфічнаму падабенству мастацтвазнаўцы лічаць, што гэта выява князя Івана Агінскага, фундатара храма.
Традыцыйны праваслаўны характар алтарнай часткі храма абумовіў, як відаць, і своеасаблівае архітэктурнае вырашэнне галоўнага фасада, які быццам паўтараў структуру іканастаса. У адрозненне ад каталіцкіх храмаў плоскі дзвюхвежавы аб'ём барочнага фасада далучаўся толькі да цэнтральнага нефа. Такі ж прыём быў паўтораны пазней у Мікалаеўскай царкве Магілева, пабудаванай у 1672 г., што стала своеасаблівай рысай магілеўскай школы дойлідства XVII ст.
Шмат'ярусная кампазіцыя фасада Богаяўленскага сабора мела выразныя гарызантальныя чляненні, а вертыкальныя элементы чаргаваліся ў асобным рытме на кожным ярусе, як у іканастасе. Два ніжнія ярусы фасада былі аздоблены характэрнымі для беларускай готыкі і рэнесанса плоскімі нішамі з завяршэннямі ў выглядзе паўцыркульных і падвесных арак «з гіркамі». Яны групаваліся сіметрычна, але ў адвольным пульсуючым рытме, уласцівым стылю барока. Трэці ярус фасада ўтваралі фігурны франтон і дзве вежы, перабудаваныя ў XVIII ст. у стылістыцы позняга барока. Абапал галоўнага ўваходу, у тоўшчы фасаднай сцяны, размешчаны калодзежападобныя лесвіцы, якія вялі да вежаў. Тут выкарыстаны будаўнічы прыём, што сустракаецца ў абарончых храмах Беларусі. Такім чынам, у архітэктуры фасада своеасабліва знітаваліся мясцовыя традыцыі і эстэтычная канцэпцыя барока.
Галоўны будынак манастыра - Богаяўленская царква за час свайго існавання неаднаразова перабудоўвалася. Да канца XVII ст. базіліка мела двухсхільны гонтавы дах, над якім узвышаліся толькі дзве вежы галоўнага фасада. У 1700 г. царква была пакрыта бляхай і завершана пазалочаным купалам на высокім васьмігранным светлавым барабане. У 1708 г. у час расейска-шведскай вайны царква абгарэла, нанёс значную шкоду і пажар 1748 г. У 1750—1760 гг. праводзіліся аднаўленчыя работы. У гэты час з паўночнага боку была далучана бакавая прыбудова, а з заходняга, да галоўнага фасада — прытвор. Пасля пажару 1810 г., і вайны 1812 г. царква знаходзілася ў паўразбураным стане. У 1850 г. храм аднаўляўся і быў урачыста адкрыты ў 1865 г. У 1866 г. узведзена мураваная ўязная брама з двума пілонамі эклектычнай архітэктуры.
Новыя разбурэнні храму прынеслі бальшавіцкая ўлада і Другая сусветная вайна XX ст. Але і пасля апошняй вайны магутны гмах Богаяўленскага сабора без даху і вежаў захоўваў былую веліч. Яго даследавалі гісторыкі архітэктуры Беларусі Ю.А.Ягораў і М.С.Кацар. Зроблены абмеры, налічана кантрыбуцыя на немцаў за разбурэнне помніка. Ці не на атрыманыя сродкі ў 1950-я гг. выдатнейшы помнік ранняга беларускага барока ўзарвалі.
Неўзабаве праваслаўнае брацтва вырашыла будаваць новы храм. З гэтай мэтай у княгіні Саламярэцкай на сродкі князя Івана Агінскага купілі дом з пляцам на вуліцы Вялікай Шклоўскай. Але будаўніцтва затрымалася. Царвку пачалі будаваць толькі ў 1633 г., калі пры каралі Уладзіславе IV былі паслаблены ганенні на праваслаўных і зноў адчынены цэрквы. У 1633 г. кароль Уладзіслаў IV падпісаў прывілей на забудову манастыра. Пры манастыры, апрача царквы, дазвалялася будаваць дом для брацкіх сходаў, школу, друкарню, шпіталь. Праз некалькі гадоў пасля ўзвядзення Богаяўленскай царквы на тэрыторыі манастыра была пабудавана «цёплая» мураваная царква Іаана Багаслова. У 1657 г., пасля вайны з Масковіяй, было працягнута будаўніцтва мураванай чатырох'яруснай званіцы (пачатак адносіцца да 1652 г.).
У 1676 г. кароль Ян Сабескі выдаў брацтву прывілей на адкрыццё пры Богаяўленскім манастыры друкарні і выданні кніг на беларускай і польскай мовах. У гэтым жа годзе быў пабудаваны драўляны будынак друкарні (у 1737 г. узведзены мураваны). У друкарні працавалі вядомыя друкары і гравёры Максім і Васіль Вашчанкі, Фёдар Ангілейка і іншыя мясцовыя майстры, што стварылі самабытную школу кніжнай гравюры. Выданні мелі тытульныя лісты, застаўкі, канцоўкі і ініцыялы, выкананыя ў стылі так званага магілеўскага барока - так сучасныя мастацтвазнаўцы вызначаюць характэрнае спалучэнне мясцовых мастацкіх традыцый з рысамі заходнеэўрапейскага барока і візантыйскага мастацтва.
Будаўніцтва храма вялося арцеллю мясцовых майстроў пад кіраўніцтвам Варлама Палоўкі і Арсенія Азаровіча. У 1636 г. сабор асвяціў магілеўскі епіскап Сільвестр Косаў. У першай палове XVII ст. - гэта галоўны храм буйнейшага праваслаўнага цэнтра Беларусі. Але цікава, што ў архітэктуры збудавання ўжо праявіліся рысы ранняга барока - стылю, які быў прыўнесены ў беларускае манументальнае дойлідства каталіцкай контррэфармацыяй. Надзвычайная выразнасць, экспрэсія, хараство архітэктурных форм гэтага стылю арганічна ўспрыняліся праваслаўным культавым будаўніцтвам, але ў самабытнай трактоўцы. Характэрна, што ўжо ў дарэвалюцыйнай клерыкальна-краязнаўчай літаратуры пра Богаяўленскі сабор адзначаецца: «наружный вид храма - смешанного итальянского стиля XVI в.».
У канцы XVIII ст. у комплекс Богаяўленскага манастыра ўваходзілі мураваныя цэрквы Богаяўлення і Іаана Багаслова; мураваная званіца; мураваны будынак друкарні, драўляны будынак, дзе знаходзіўся шпіталь; шэсць мураваных крам; некалькі драўляных і мураваных будынкаў гаспадарчага прызначэння; драўляны дом настаяцеля манастыра.
Царскі стольнік П.А.Талстой, які наведаў Магілеў у 1697 г., у сваіх дарожных нататках адзначае: «У Магілеве манастыр набожны, называецца Брацкім. Каля манастыра агарожа з каменю і царква ў ім саборная мураваная ж не малая, ладна збудаваная... Тая царква ўся ўпрыгожана цудоўным насценным роспісам, іканастас разьбяны, пазалочаны, вялікі, добрай работы».
Богаяўленскі сабор уяўляў сабою велічную трохнефавую базіліку з трансептам і трыма паўкруглымі алтарнымі апсідамі. У яго аб'ёмна-прасторавай кампазіцыі спалучаліся рысы заходнеэўрапейскай культавай архітэктуры (цэнтральны неф і папярочны трансепт утваралі ў плане выцягнуты лацінскі крыж на ўзроўні карніза) і традыцыйныя элементы старажытнарускага дойлідства (трохапсіднасць). Цэнтральны неф, перакрыты цыліндрычнымі скляпеннямі з распалубкамі, аддзяляўся ад бакавых нефаў з крыжовымі скляпеннямі 10 масіўнымі квадратнымі слупамі, на якія абапіраліся падпружныя аркі. Наяўнасць слупоў у пралёце трансепта сведчыць, што першапачаткова сяродкрыжжа не вылучалася канструкцыйна, а купал адсутнічаў. Трансепт - элемент каталіцкай базілікі - нагадваў бакавыя прыдзелы, завершаныя з усходу алтарнымі апсідамі. У паўночны прыдзел вёў асобны ўваход.
Алтарная частка мела ўвогуле арыгінальнае вырашэнне. Вялікая паўкруглая апсіда далучалася да простакутнага віма. У месцы іх злучэння ў тоўшчы сцен былі ўбудаваны невялікія рызніцы. Вім аддзяляўся ад цэнтральнага нефа двума мураванымі слупамі ў зоне падкупальнага квадрата, да якіх мацаваўся чатырох'ярусны разьбяны іканастас. Ярусы падзяляліся карнізамі, якія падтрымлівалі разьбяныя калоны, аздобленыя расліннымі пабегамі, лісцямі і гронкамі вінаграда. У інтэр'еры храма іканастасу належала асноўная роля.
Іканастас быў зроблены манахамі і гарадскімі рамеснікамі адначасова з храмам і з'явіўся ўзорам для іканастаса Мікалаеўскай царквы ў Магілеве і шматлікіх іканастасаў Масковіі, выкананых беларускімі майстрамі ў другой палове XVII ст., якіх вывезлі ў Маскву падчас захопінцкай вайны 1654-1667 гг. Сакавітая аб'ёмная разьба з расліннымі матывамі, пазалочаная чырвоным золатам, прыгожа зіхацела, асветленая свечкамі. Над абразамі працаваў вядомы іканапісец і гравёр Афанасій Пігарэвіч. Срэбраныя пазалочаныя шаты для многіх абразоў выканаў у 1755 г. мясцовы «залатых спраў майстар» Пётр Сліжык.
У Богаяўленскім саборы захоўваўся цудатворны абраз Божай Маці Магілеўскай у надзвычай багатай шаце. У час Першай сусветнай вайны, калі ў Магілеве знаходзілася Галоўная стаўка, апошні цар Расейскай імперыі Мікалай II часта наведваў Богаяўленскі сабор. Ён вельмі шанаваў гэтую святыню і рабіў на яе ахвяраванні. Разам з гэтым славутым абразам знік і цудатворны абраз Божай Маці Бялыніцкай. Абедзве рэліквіі разам з крыжом Еўфрасінні Полацкай і іншымі скарбамі вывезены з Магілеўскага краязнаўчага музея ў пачатку Другой сусветнай вайны. І хутчэй за ўсё цяпер схованы недзе ў Расеі.
Інтэр'ер сабора ўпрыгожвалі фрэскавыя роспісы на біблейскія і евангельскія сюжэты, у якіх шырока ўжываліся мясцовыя этнаграфічныя дэталі, адзенне, пейзаж, народны тыпаж. Насценны роспіс храма быў моцна пашкоджаны ў Другую сусветную вайну. М.С.Кацар, які даследаваў фрэскі пасля вызвалення Беларусі, зафіксаваў у розных месцах 20 сюжэтных кампазіцый і 16 асобных фігур святых. На тарцовай сцяне паўднёвага крыла трансепта знаходзілася выява Іаана Хрысціцеля з данатарам, які трымаў у руцэ мадэль Богаяўленскага сабора. Па гістарычных крыніцах і іканаграфічнаму падабенству мастацтвазнаўцы лічаць, што гэта выява князя Івана Агінскага, фундатара храма.
Традыцыйны праваслаўны характар алтарнай часткі храма абумовіў, як відаць, і своеасаблівае архітэктурнае вырашэнне галоўнага фасада, які быццам паўтараў структуру іканастаса. У адрозненне ад каталіцкіх храмаў плоскі дзвюхвежавы аб'ём барочнага фасада далучаўся толькі да цэнтральнага нефа. Такі ж прыём быў паўтораны пазней у Мікалаеўскай царкве Магілева, пабудаванай у 1672 г., што стала своеасаблівай рысай магілеўскай школы дойлідства XVII ст.
Шмат'ярусная кампазіцыя фасада Богаяўленскага сабора мела выразныя гарызантальныя чляненні, а вертыкальныя элементы чаргаваліся ў асобным рытме на кожным ярусе, як у іканастасе. Два ніжнія ярусы фасада былі аздоблены характэрнымі для беларускай готыкі і рэнесанса плоскімі нішамі з завяршэннямі ў выглядзе паўцыркульных і падвесных арак «з гіркамі». Яны групаваліся сіметрычна, але ў адвольным пульсуючым рытме, уласцівым стылю барока. Трэці ярус фасада ўтваралі фігурны франтон і дзве вежы, перабудаваныя ў XVIII ст. у стылістыцы позняга барока. Абапал галоўнага ўваходу, у тоўшчы фасаднай сцяны, размешчаны калодзежападобныя лесвіцы, якія вялі да вежаў. Тут выкарыстаны будаўнічы прыём, што сустракаецца ў абарончых храмах Беларусі. Такім чынам, у архітэктуры фасада своеасабліва знітаваліся мясцовыя традыцыі і эстэтычная канцэпцыя барока.
Галоўны будынак манастыра - Богаяўленская царква за час свайго існавання неаднаразова перабудоўвалася. Да канца XVII ст. базіліка мела двухсхільны гонтавы дах, над якім узвышаліся толькі дзве вежы галоўнага фасада. У 1700 г. царква была пакрыта бляхай і завершана пазалочаным купалам на высокім васьмігранным светлавым барабане. У 1708 г. у час расейска-шведскай вайны царква абгарэла, нанёс значную шкоду і пажар 1748 г. У 1750—1760 гг. праводзіліся аднаўленчыя работы. У гэты час з паўночнага боку была далучана бакавая прыбудова, а з заходняга, да галоўнага фасада — прытвор. Пасля пажару 1810 г., і вайны 1812 г. царква знаходзілася ў паўразбураным стане. У 1850 г. храм аднаўляўся і быў урачыста адкрыты ў 1865 г. У 1866 г. узведзена мураваная ўязная брама з двума пілонамі эклектычнай архітэктуры.
Новыя разбурэнні храму прынеслі бальшавіцкая ўлада і Другая сусветная вайна XX ст. Але і пасля апошняй вайны магутны гмах Богаяўленскага сабора без даху і вежаў захоўваў былую веліч. Яго даследавалі гісторыкі архітэктуры Беларусі Ю.А.Ягораў і М.С.Кацар. Зроблены абмеры, налічана кантрыбуцыя на немцаў за разбурэнне помніка. Ці не на атрыманыя сродкі ў 1950-я гг. выдатнейшы помнік ранняга беларускага барока ўзарвалі.
Літ.:
Тамара Габрусь
Зруйнаваныя святыні
Страчаная спадчына
Мінск, Полымя, 1998
Т.І. Чарняўская
Архітэктура Магілёва
Мінск, Навука і тэхніка, 1973