Выбраныя здымкі
Бакавы фасад Фота © К. Шастоўскі |
Галоўны фасад Фота © К. Шастоўскі |
Агульны выгляд Фота © К. Шастоўскі |
У кнізе “Лепель, павятовы горад Віцебскай губерні” Дз. І. Даўгяла падрабязна апісвае гісторыю лепельскага касцёла: каля 1602 г. канцлер ВКЛ Леў Сапега загадаў у мястэчку Новы Лепель пабудаваць касцёл. 11 кастрычніка 1602 г. папам Кліментам VIII быў дадзены дазвол віленскаму біскупу на прыняццё пад свой патранат лепельскага касцёла і кляштара.
У 1604 г. Леў Сапега робіць наступны фундушны запіс на карысць лепельскага касцёла: “У імя Пана Амэн. Я, Леў Сапега, канцлар ВКЛ, стараста Слонімскі, Парнаўскі, Магілёўскі і інш. Усім наагул і кожнаму пасобку, каму б тое належала, цяперашнім і будучым пакаленням людзей, аб’яўляю, што дзеля чэсці і хвалы Пана Бога ўсемагутнага, у Тройцы адзінага, я пабудаваў касцёл у імя Св. Казіміра ў сваім мястэчку Новы Лепель, які знаходзіцца над ракою Ула, ў Полацкім ваяводстве. І на гэты касцёл даю на правах вечнага і неад’емнага карыстання запісваю: па-першае, пляц, на якім стаіць касцёл з цвінтаром, а да гэтага пляца чатыры валокі на школу, на шпіталь і на гароды плябану..., а звыш таго сяло Лядна, ў якім, па зноў выпраўленым вымярэнні 30 валокаў... У дадатак арандатар лепельскіх корчмаў абавязаны штогод пад Новы год даваць плябану паўпуда воску, і арандатар з Новага Лепеля другія паўпуда воску. Патронам таго касцёла лепельскага прызначаю... толькі самага яго міласць біскупа Віленскага, які па смерці аднаго плябана на месца яго без якой затрымкі прызначаў бы другога, прытым такога, якіб, там, пры касцёле меў месца жыхарства. Пісана ў Вільні ў лета ад нараджэння Сына Божага 1604, месяца жніўня, 6 дня”.
Жыгімонт ІІІ 8 чэрвеня 1610 г. зацвердзіў гэты падарунак Сапегі. Гэта быў адзін з першых трох касцёлаў ва ўсёй Полацкай зямлі. 26 сакавіка 1610 г. у Новым Лепелі ксёндз-плябан прыняў усю перададзеную паводле фундушу нерухомую маёмасць ад даверанай асобы канцлера Сапегі. У 1609 г. уладальнік Лепеля і Новага Лепеля, канцлер Сапега, падараваў абодва мястэчкі з вёскамі: Стаі, Лепель, Белае, Бароўна, Залессе, Слабада, Зорніца, Жэжліна, Поўсвіж віленскім сёстрам-бернардынкам. 13 мая 1617 г. галоўны Літоўскі трыбунал зацвердзіў дарунак Сапегі. Зямельнае наданне Л. Сапегі мела на мэце забяспечыць матэрыяльна ўфундаваны ім у 1594–1597 гг. Віленскі кляштар бернардынак з касцёлам Св. Міхала Арханёла. Ад самога пачатку планавался, што тут будзе сямейны маўзалей Сапегаў. Надмагілле Л. Сапегі і дзвюх ягоных жонак, самае вялікае ў ВКЛ, захавалася тут і да нашых дзён.
У 1654 г. ксяндзом Сымонам-Адальбертам Млынецкім праведзеная рэвізія Лепельскага касцёла. Ксёндз Млынецкі прыехаў у Лепель 24 чэрвеня 1654 г., але лепельскага ксяндза не заспеў. Той нібыта з прычыны нашэсця маскоўскага войска, тры дні таму пакінуў парафію і паехаў невядома дзе, забраўшы з сабой найбольш каштоўныя рэчы і мясцова шанаваны абраз Маці Божай. Візітатар зрабіў знешнее апісанне Лепельскага касцёла Св. Казіміра і дома ксяндза.
Касцёл быў пабудаваны ў выглядзе напаўавальнага карабля (figurae semiоvalis). Сцены да гэтага часу ўжо падгнілі. Памяшканню быў патрэбны рамонт. Вокнаў было 3 вялікія і 2 маленькія. Падлога з няправільнай цэглы. Ганак, які вёў у касцёл, зроблены з калоў. Каля касцёла на цвінтары была званніца над вялікай брамай, пабудаванай у выглядзе вежы, на ёй 3 званы, у тым ліку адзін у восем пудоў. Цвінтар абнесены парканам з бярвення. ”У касцёле было 3 алтары... Вялікі, – у ім распяцце з Маці Божай і Янам Багасловам, унізе – абраз Cв. Мікалая, уверсе – Cв. Казіміра, патрона ВКЛ, а на самым версе імя “JESUS”, напісана золатам і срэбрам. Другі – новы алтар Божай Маці, абраз якой напісаны на дрэве, славуты дабрадзействамі і ласкамі (beneficiis et gratiis claret): гэты абраз узяты ксяндзом і пастаўлены на яго месца другі маленькі абразік Прасвятой Дзевы са Спрадвечным Дзіцем на руках, уверсе – Cв. Дамінік які моліцца перад Распяццем, а на самым версе імя “MARIA”. Трэці алтар з пары абразоў – унутраны Прасвятой Дзевы на воблаках з Дзіцяткам Ісусам, а уверсе распяцце з перадстачымі. На самым жа версе абраз Cв. Казіміра. У касцёле яшчэ знаходзілася яшчэ 10 абразоў, арган на 10 галасоў, ўжо разламаны, вопратка і прадметы для выканання абрадаў. Плябанія знаходзілася побач з касцёлам на фундушнай зямлі. Дом быў вялікі з нізкім дахам. Побач каменная са скляпеннямі лазня на два пакоі, і алькеж у пярэднім пакоі. Увесь двор абгарожаны парканам, з варотамі. Касцёлу належала 18 падданых, якія жылі паблізу Лепеля на участках зямлі.
У 1779 г. 8 верасня ў мястэчку Новы Лепель успыхнуў пажар. У часе яго згарэла ўніяцкая царква і касцёл, пабудаваны Сапегам у 1604 г. Так паведаміў пробашч Лепельскага касцёла на імя гараднічага 30 студзеня 1854 г. Вядома, што ў 1817 г. пры касцёле была школа. Неўзабаве замест згарэўшага ў 1779 г. быў пабудаваны новы касцёл. Калі і кім, дакладна невядома. Ён быў драўляны, з часанага лесу на каменным падмурку, памерам 15 на 8 2/3 сажані, з вежамі 10 сажаняў вышынёй, двума сутарэннямі, выкладзенымі цэглай. Ксёндз Язэп Мікоша ў 1833 г. склаў спіс страт, панесеных касцёлам пры пажары. Гэты спіс прыводзіць Дз. Даўгяла ў вышэй згаданай кнізе. Са спісу бачна, якая маёмасць была ў касцёле: арган, 1 Эвангелле, 2 трэбнікі, 1 рама абраза Св. Антонія, шафа, 15 хітонаў тканых, 1 падрызнік, 5 ручнікоў, 3 прастольныя вопраткі, 9 лавак, 1 званніца, новапабудаваная, і гэтак далей. З дадзенага пераліку можна зрабіць выснову аб беднасці касцёла.
У ноч з 27 на 28 красавіка 1833 г. у Лепелі здарыўся жахлівы пажар, які знішчыў амаль чвэрць горада. Пацярпела самая густанаселеная частка. Пажар пачаўся “з зыходу 2-й гадзіны апоўначы ў нежылой пабудове (хляву) лепельскага мешчаніна Лур’е”. Прычына засталася да канца невысветленай, а пажар хутка распаўсюдзіўся, таму што пабудовы былі ў асноўным драўлянымі, і прытым вельмі шмат саламяных дахаў. У начны час, пры моцным ветры, агонь вельмі хутка перайшоў на іншыя будынкі. Згарэлі кварталы вакол гандлёвай плошчы, уніяцкая царква, рыма-каталіцкі касцёл, крамы, адно службовае месца. Аб згарэўшым касцёле вядома мала, упамінаецца ў дакумантах ХІХ ст. драўляны касцёл. У 1852 г. парафіянаў лепельскага касцёла налічвалася 1719 чалавек.
Пасля пажару 1833 г. набажэнствы для каталікоў адбываліся ў старым драўляным касцёле, пабудаваным з плябаніі і жылой хаты. У самім горадзе Лепелі ў гэты час было ўсяго 16 дамоў каталікоў. Іншыя парафіяне жылі бліжэй да касцёлаў у Чашніках, Ушачах, Камені. У вялікіх маёнтках Пышна, Ворань, Завідзічы былі капліцы, дзе ў святочныя дні адбываліся набажэнствы. Таму ўлады лічылі, што трэба адну з капліцаў зрабіць парафіяльным касцёлам, або прылічыць парафіянаў Лепельскага касцёлу да іншых парафіяў.
На працягу наступных 20-ці год падымалася пытанне аб будаўніцтве ў Лепелі каталіцкага храму. У 1836 г. на месца будаўніцтва былі дастаўлены камень, цэгла, дрэва. Мясцовы ксёндз Віняровіч ужо збіраўся прыступіць да ўзвядзення будынка, але паліцыя папярэдзіла, што без зацвярджэння плана нельга пачынаць будаўніцтва. У 1836 г. рымска-каталіцкая духоўная калегія звярталася ў Міністэрства ўнутраных спраў з просьбай дазволіць будаўніцтва касцёла ў Лепелі, але атрымала адмову. У студзені 1857 г. дазвол быў нарэшце атрыманы, а 8 сакавіка за №558 Магілёўскі архіепіскап, мітрапаліт рыма-каталіцкіх цэркваў Расійскай імперыі, паведаміў на імя лепельскага дэкана кс. Кераноўскага аб дазволе памешчыку Мальчэўскаму пабудовы мураванага касцёла ў Лепелі.
У сакавіку тагож году ва ўпраўленне шляхоў зносін і публічных будынкаў быў дастаўлены праэкт архітэктара Мачулевіча на пабудову мураванага касцёла ў Лепелі. У маі дэпартамент праеэктаў і каштарысаў прапанаваў парапрацаваць праэкт для “прыстойнасці фасада”, як паказана на прадстаўленым пры гэтым замененым праекце. Абодва праекты паступілі на разгляд да галоўнага кіраўніка спраў ўпраўлення шляхоў зносін і публічных будынкаў, які знайшоў купалы на новым праекце “нездавальняюча прыстойнымі” і прызнаў першапачатковы праект больш пажаданым. Галоўны ўпраўляючы аддаў распараджэнне перачарціць пачатковы праэкт з заменай драўлянага звода мураваным”. У выніку першапачатковы праект, часткова перапрацаваны, быў накіраваны ў Лепель. Гэты праект у архівах ня знойдзены. 13 ліпеня 1857 г. галоўны ўпраўляючы з вышэйшага дазволу зацвердзіў план пабудовы касцёлу ў г. Лепелі.
Памешчык лепельскага павету, калежскі асэсар Пётар Антонавіч Мальчэўскі прапанаваў пабудаваць касцёл на свае асабістыя сродкі і летам 1857 г. пачаў закладку падмурку. Падмурак быў асвечаны мітрапалітам Жылінскім. У 1859 г. былі ўзведзеныя сцены з двума з фронта вежамі, зроблены бляшаны дах. Будаўніцтва было спынена. У 1863 г. сакратар віцебскай статыстычнай камісіі А.М.Семянтоўскі ў “Памятнай кніжцы Віцебскай губерні на 1864 г.” зрабіў запіс: “У Лепелі... рымска-каталіцкі касцёл адзін драўляны, але побач з гандлёвай плошчай будуецца другі – мураваны, вельмі прыгожай архітэктуры”. У фондах НДГА РБ захоўваецца перапіска пробашчаў, якія змянялі адзін аднаго на працягу 1857–83 гг., з рознымі установамі па пытаннях будаўніцтва лепельскага касцёла. 20 лютага 1870 г. лепельскі пробашч Старчэўскі пісаў аб касцёле, што “сцены таго ўзведзеныя і дах зроблены”.
У 1872 г. будаўніцтва не працягвалася. Звонку касцёл пачаў разбурацца. Вада сцякала па сценах, падмываючы падмурак. Работы былі прыпыненыя фундатарам касцёла Пятром Мальчэўскім па хваробе і ў сувязі з адсутнасцяй сродкаў. У будаўніцтве касцёла маглі дапамагчы парафіяне і рымска-каталіцкая калегія, але Мальчэўскі быў супраць. У 1876 г. Мальчэўскі памёр, даручыўшы свайму сыну Людвіку закончыць пачатае будаўніцтва лепельскага касцёла. У 1876 г. Людвік Мальчэўскі працягнуў работы па будаўніцтве касцёла. Ён зрабіў вокны, дзверы, падлогу, атынкаваў касцёл ў сярэдзіне і пабудаваў мураваную агароджу вакол касцёла.
8 снежня 1876 г. храм быў асвячоны пад тытулам Св. Казіміра. Лепельскі павятовы спраўнік Семянтоўскі 10.12.1876 г. даносіў Віцебскаму губернатару: “8 снежня с.г. у г. Лепелі асвячоны новы касцёл ... хрэсных хадоў па-за касцёлам не было... Адбылася паніхіда па памерлым будаўніку касцёла, памешчыку полацкага павету Мальчэўскаму”.
Аднак будаўнічыя работы не былі закончаныя: не атынкаваныя і не пабеленыя сцены будынка, не пафарбаваны дах. Лепельскі пробашч Штрон у 1878 г. звяртаўся ў кансісторыю з просьбай аб выдзяленні сродкаў на правядзенне гэтых работ. У 1881 г. паступіла просьба аб выдзяленні “хаця 600 рублёў срэбрам на будаўніцтва плябаніяльнага дома”.
У 1881 г. быў гатовы плябаніяльны дом даўжынёй 8 1/2 і шырынёй 5 сажаняў, на 6 пакояў, з 2 балконамі, з калідорам, кухняй, крыты гонтамі. 8 лістапада 1881 г. асвячоны. Грошы на будаўніцтва – 300 рублёў – атрыманыя з 5-працэнтнага капітала праз духоўную калегію: ад памешчыкаў лепельскай парафіі: Франца Сялявы – 100 руб. і Аўгуста Спасоўскага – 100 руб. Вышэй названы будынак каштаваў 1225 руб. У 1889 г. з Чашніцкага і Бялыніцкага касцёлаў прывезлі арганы, з асобных частак якіх майстар Шульц змайстраваў адзін арган на 12 галасоў і ўсталяваў яго ў лепельскім касцёле.
Вялікі рамонт праводзілі ў 1891 г. – пераважна работы, звязаныя з унутраным афармленнем касцёла. Ксёндз Карл Слівоўскі запрасіў для гэтай мэты спецыялістаў, якія перабудавалі арган, упрыгожылі асноўны прастордвума анёламі, умацавалі на сценах 9 лямпаў і 6 кандылябраў, пры уваходзе 3 венецыянскія ліхтары, над галоўным алтаром – лампада накладнога срэбра з крыштальным абручом. У цэнтры залі была падвешаная вялікая бронзавая, шарападобная, парыжская жырандоля на 64 свечкі. 14 абразоў пакутаў Хрыстовых, упрыгожылі 5 касцёльных алтароў. Лаўкі, уваходны драўляны ганак, працэсіяльны алтарык, п’едэстал да яго і ўсе драўляныя агароджы вакол алтароў былі перафарбаваныя пад “рымскі дуб”. Тады ж дах быў пакрыты бляхай і перафарбаваны. На гэтыя работы кансісторыя выдзеліла 2580 рублёў і асабіста кс. Слівоўскі 600 рублёў.
На пачатку 1890-х гг.праведзеная чарговая рэвізія Лепельскага касцёла. Кругом касцёла была пабудавана драўляная крацістая агароджа на мураваных слупах. Меліся 2 плябаніяльныя дамы (стары і новы), стайня, свіран, павець, калодзеж, 2 хлявы, 5 крамак, пабудаваных ззаду касцёла. Алтар быў асвячоны біскупам Сымонам у 1895 г. У 1907 г. быў праведзены падрабязны вопіс касцёла. Ён пабудаваны з цэглы, не атынкаваны, крыжападобны, квадратны на 8 сажаняў і 1/3 аршыны. Меў двое дзвярэй галоўныя з фронту з драўляным на 3 прыступкі ганкам. Вокнаў вялікіх 14 і малых 4, з фронта 2 званніцы, на левай з якіх звон на 100 пудоў, дарунак Сяляваў з былога Чашніцкага касцёла, на правай 3 званы па 40 і 20 пудоў і “сігнатурка” каля пуда. Дах касцёла і вежаў пакрыты бляхай, у вялікай палове перакрыты і перафарбаваны пры апошнім рамонце касцёла ў 1891 г., а ў апошні раз перафарбаваны ў 1899 г.
Змяніўся ўнутраны выгляд касцёла. Інтэр’еры храма аформленыя вельмі багата. Сцены пафарбаваныя ў розныя колеры пад мармур. Карнізы, столь, дзверы ўпрыгожаныя лепкай. Абразы выкананыя майстрамі князёўны Лубянскай, а таксама майстрамі Санкт-Пецярбургскай акадэміі мастацтваў. Некаторыя былі копіямі сусветна вядомых твораў. “Вызваленне Св. Пятра з цямніцы” Міліры і “Св. Антоні” Мурыльё. Над уваходам у касцёл размяшчаўся арган на 12 галасоў з 3 мяхамі. Хоры, арган і лаўкі пафарбаваныя пад колер каменя. Мелася ў касцёле і фізгармонія з 8 рэгістрамі, устаноўленая пры алтары Св. Антонія. Пры ўваходзе ў рызніцу на сцяне быў прымацаваны крыж з накладнога срэбра. Гэты крыж быў усталяваны на ўскрайку Лепеля ў памяць адбытай на гэтым месцы ў 1746 г. літургіі, а пазней перанесены ў касцёл. У капліцы Збавіцеля знаходзіўся абраз у пасярэбранай рызе з 4 вотамі пакутуючай Божай Маці італьянскай работы падарунак князя Сапегі. Рызніца цалкам абсталяваная ў 1841 г. Тут былі 2 шафы, вялікае люстэрка, столік са скрынкамі для свечак.
З вышэй сказанага вынікае, што касцёл быў добра абсталяваны, багата упрыгожаны знутры, тут былі пазалочаныя мошчазахавальніцы, накладнога срэбра падсвечнікі, пры ўсіх алтарах накладнога срэбра крыжы з п‘едэсталамі, абразы ў пазалочаных рамах, гіпсавыя статуі. Знадворку, як даносіў Лепельскі пробашч Карповіч у Магілёўскую рымска-каталіцкую духоўную кансісторыю 3 мая 1908 г. “мае патрэбу ён у неадкладнай атынкоўцы касцёла” і “у дадзены момант за няйменнем сродкаў” знадворку ён не атынкаваны, што шкодна ўплывае на будынак касцёла. Акрамя таго, паведамляў, што “Лепельскі касцёл тэрмінова мае патрэбу ў новым аргане, таму, што існуючы цяпер стары і зусім сапсаваны... і разладжаны”. У 1913–1914 гг. касцёл рамантавалі яшчэ раз. Дакуманты аб падрабязнасцях рамонту невядомыя.
У Лепельскай парафіі каля 1910 г. налічвалася 2976 каталікоў, 400 з іх жылі ў горадзе. Сярод іх было многа прыезжых каланістаў, якія жылі на хутарах. Дробная шляхта зямлі сваёй не мела, але арандавала ў іншых. Суцэльных каталіцкіх паселішчаў у Лепельскай парафіі не было.
Гісторыя захавала частку імёнаў каталіцкіх святароў Лепельскага касцёла. У розныя гады імі былі: кс. Віняровіч 1836 г.; кс. Іосіф Мікоша 1833 г.; кс. Ян Вайткоўскі 1860-ыя гг. (скончыў Магілёўскую семінарыю, настаўнік Закона Божага ў Лепельскім павятовым 5-ці класным дваранскім вучылішчы, меў крыж і медаль); кс. Леанард Міхайлавіч Кучэўскі, у 1860-ыя гг. адміністратар Лепельскага касцёла, меў крыж і медаль; кс. Рамуальд Кераноўскі, у 1861–1876 гг. дэкан Лепельскага каталіцкага дэканату, меў нагрудны залаты крыж і цёмна-бронзавы на Уладзімірскай стужцы; кс. Пётр Лабаноўскі 1866 г., вікарны; кс. Артур Карпавіч Старчэўскі пач. 1870-х гг.; кс. Жызнеўскі 1872 г., на службе каля 40 год, у тым ліку 20 год служыў на Каўказе; кс. Штрон, пробашч Лепельскага касцёла ў 1878–1881 гг., вёў будаўніцтва плябаніі; кс. Карл Слівоўскі, у 1891 г. кіраваў работамі па афармленню ўнутранага інтэр’еру касцёла; кс. Арол у 1901–1905 гг., “адрамантаваў касцёл, ажывіў грамадскае жыццё”; кс. Павел Ксавер’евіч Карповіч, у 1905–1914 гг. дэкан Лепельскі.
У дзяржаўным архіве Віцебскай вобласці ў дакументах Лепельскага павятовага выканаўчага камітэту захоўваецца журнал пасяджэнняў, дзе 20 лістапада 1922 г. разглядалася хадатайніцтва паверанага парафіяльнай рады Лепельскага касцёла Вяроўкіна аб дэмуніцыпалізацыі 11 крамаў, належачых раней касцёлу. Пастанавілі, грунтуючыся на шэрагу дакументаў, у хадайніцтве адмовіць. У 1924 г. у выканкам пададзены статут касцёла на зацвярджэнне.
Служба ў касцёле працягвалася да 4 сакавіка 1935 г., калі ксёндз быў арыштаваны (у дзень Св. Казіміра!), а касцёл зачынены. З сярэдзіны 1930-х гг. будынак касцёла стаяў зачынены і выкарыстоўвался не па прызначэнні. Але яго лёс склаўся больш шчасліва, чым лёс праваслаўнага Праабражэнскага сабора 1844 г., які знаходзіўся ў цэнтры гораду, “псаваў” знешні выгляд і ў 1950-ыя гг. быў канчаткова разабраны. Касцёл жа стаяў закінутым бліжэй да возера, не так кідаўся ў вочы. У 1970–1980-я гг. у ім быў гараж і стаялі трансфарматарныя будкі.
У 1980-х гг. адбываюцца змяненні ў грамадскім і эканамічным жыцці СССР. У верасні 1990 г. лепельскую каталіцкую парафію ўзначаліў неардынарны чалавек – ксёндз Мечыслаў Мікалаевіч Янчышын з Польшчы. Ён пачаў рамонт будынку касцёла Св. Казіміра. У 1993 г. тут ужо ішло набажэнства. У 1995 г. касцёл быў нанова асвячоны. З 13 мая 2000 г. у касцёле працаваў кс. Ян Пугачоў. Восенню 2001 г. яго змяніў кс. Гэнрык Чэслававіч Дамашка, выпускнік Гарадзенскай семінарыі.
Унутраны і знешні выгляд касцёла змяніўся. Будынак касцёла звонку атынкаваны і пабелены. Змяніўся воблік вежаў. На іх няма званоў. У касцёле двое дзвярэй. Галоўныя дзверы вядуць у касцёл, а бакавыя ў закрыстыю. Касцёл унутры атынкаваны і пабелены. Старыя роспісы на сценах забеленыя. У касцёле два алтары. Цэнтральны алтар – Св. Казіміра. Яго ікона вісіць над алтаром. Ніжэй ікона, на якой Ісус паказаны ва ўвесь рост. Злева размешчаны бакавы алтар, дзе знаходзіцца ікона Божай Маці Вострабрамскай. Асвятляе касцёл павешаная ў цэнтры жырандоля на 6 лямп. На сценах мацуецца 8 ліхтароў, якія асвятляюць галоўны алтар. Побач з алтаром устаноўлены арган на 2 галасы. На сценах размешчаны 14 абразоў пакут Хрыстовых работы мясцовага мастака. Лаўкі, алтар вырабланы з дрэва і ўпрыгожаныя разьбой. Над інтэр’ерамі працавалі мастакі: Іван Будзіч, Аляксандр Саўчанка, Ігар Будрэвіч, Сяргей Васіленка.
У 1604 г. Леў Сапега робіць наступны фундушны запіс на карысць лепельскага касцёла: “У імя Пана Амэн. Я, Леў Сапега, канцлар ВКЛ, стараста Слонімскі, Парнаўскі, Магілёўскі і інш. Усім наагул і кожнаму пасобку, каму б тое належала, цяперашнім і будучым пакаленням людзей, аб’яўляю, што дзеля чэсці і хвалы Пана Бога ўсемагутнага, у Тройцы адзінага, я пабудаваў касцёл у імя Св. Казіміра ў сваім мястэчку Новы Лепель, які знаходзіцца над ракою Ула, ў Полацкім ваяводстве. І на гэты касцёл даю на правах вечнага і неад’емнага карыстання запісваю: па-першае, пляц, на якім стаіць касцёл з цвінтаром, а да гэтага пляца чатыры валокі на школу, на шпіталь і на гароды плябану..., а звыш таго сяло Лядна, ў якім, па зноў выпраўленым вымярэнні 30 валокаў... У дадатак арандатар лепельскіх корчмаў абавязаны штогод пад Новы год даваць плябану паўпуда воску, і арандатар з Новага Лепеля другія паўпуда воску. Патронам таго касцёла лепельскага прызначаю... толькі самага яго міласць біскупа Віленскага, які па смерці аднаго плябана на месца яго без якой затрымкі прызначаў бы другога, прытым такога, якіб, там, пры касцёле меў месца жыхарства. Пісана ў Вільні ў лета ад нараджэння Сына Божага 1604, месяца жніўня, 6 дня”.
Жыгімонт ІІІ 8 чэрвеня 1610 г. зацвердзіў гэты падарунак Сапегі. Гэта быў адзін з першых трох касцёлаў ва ўсёй Полацкай зямлі. 26 сакавіка 1610 г. у Новым Лепелі ксёндз-плябан прыняў усю перададзеную паводле фундушу нерухомую маёмасць ад даверанай асобы канцлера Сапегі. У 1609 г. уладальнік Лепеля і Новага Лепеля, канцлер Сапега, падараваў абодва мястэчкі з вёскамі: Стаі, Лепель, Белае, Бароўна, Залессе, Слабада, Зорніца, Жэжліна, Поўсвіж віленскім сёстрам-бернардынкам. 13 мая 1617 г. галоўны Літоўскі трыбунал зацвердзіў дарунак Сапегі. Зямельнае наданне Л. Сапегі мела на мэце забяспечыць матэрыяльна ўфундаваны ім у 1594–1597 гг. Віленскі кляштар бернардынак з касцёлам Св. Міхала Арханёла. Ад самога пачатку планавался, што тут будзе сямейны маўзалей Сапегаў. Надмагілле Л. Сапегі і дзвюх ягоных жонак, самае вялікае ў ВКЛ, захавалася тут і да нашых дзён.
У 1654 г. ксяндзом Сымонам-Адальбертам Млынецкім праведзеная рэвізія Лепельскага касцёла. Ксёндз Млынецкі прыехаў у Лепель 24 чэрвеня 1654 г., але лепельскага ксяндза не заспеў. Той нібыта з прычыны нашэсця маскоўскага войска, тры дні таму пакінуў парафію і паехаў невядома дзе, забраўшы з сабой найбольш каштоўныя рэчы і мясцова шанаваны абраз Маці Божай. Візітатар зрабіў знешнее апісанне Лепельскага касцёла Св. Казіміра і дома ксяндза.
Касцёл быў пабудаваны ў выглядзе напаўавальнага карабля (figurae semiоvalis). Сцены да гэтага часу ўжо падгнілі. Памяшканню быў патрэбны рамонт. Вокнаў было 3 вялікія і 2 маленькія. Падлога з няправільнай цэглы. Ганак, які вёў у касцёл, зроблены з калоў. Каля касцёла на цвінтары была званніца над вялікай брамай, пабудаванай у выглядзе вежы, на ёй 3 званы, у тым ліку адзін у восем пудоў. Цвінтар абнесены парканам з бярвення. ”У касцёле было 3 алтары... Вялікі, – у ім распяцце з Маці Божай і Янам Багасловам, унізе – абраз Cв. Мікалая, уверсе – Cв. Казіміра, патрона ВКЛ, а на самым версе імя “JESUS”, напісана золатам і срэбрам. Другі – новы алтар Божай Маці, абраз якой напісаны на дрэве, славуты дабрадзействамі і ласкамі (beneficiis et gratiis claret): гэты абраз узяты ксяндзом і пастаўлены на яго месца другі маленькі абразік Прасвятой Дзевы са Спрадвечным Дзіцем на руках, уверсе – Cв. Дамінік які моліцца перад Распяццем, а на самым версе імя “MARIA”. Трэці алтар з пары абразоў – унутраны Прасвятой Дзевы на воблаках з Дзіцяткам Ісусам, а уверсе распяцце з перадстачымі. На самым жа версе абраз Cв. Казіміра. У касцёле яшчэ знаходзілася яшчэ 10 абразоў, арган на 10 галасоў, ўжо разламаны, вопратка і прадметы для выканання абрадаў. Плябанія знаходзілася побач з касцёлам на фундушнай зямлі. Дом быў вялікі з нізкім дахам. Побач каменная са скляпеннямі лазня на два пакоі, і алькеж у пярэднім пакоі. Увесь двор абгарожаны парканам, з варотамі. Касцёлу належала 18 падданых, якія жылі паблізу Лепеля на участках зямлі.
У 1779 г. 8 верасня ў мястэчку Новы Лепель успыхнуў пажар. У часе яго згарэла ўніяцкая царква і касцёл, пабудаваны Сапегам у 1604 г. Так паведаміў пробашч Лепельскага касцёла на імя гараднічага 30 студзеня 1854 г. Вядома, што ў 1817 г. пры касцёле была школа. Неўзабаве замест згарэўшага ў 1779 г. быў пабудаваны новы касцёл. Калі і кім, дакладна невядома. Ён быў драўляны, з часанага лесу на каменным падмурку, памерам 15 на 8 2/3 сажані, з вежамі 10 сажаняў вышынёй, двума сутарэннямі, выкладзенымі цэглай. Ксёндз Язэп Мікоша ў 1833 г. склаў спіс страт, панесеных касцёлам пры пажары. Гэты спіс прыводзіць Дз. Даўгяла ў вышэй згаданай кнізе. Са спісу бачна, якая маёмасць была ў касцёле: арган, 1 Эвангелле, 2 трэбнікі, 1 рама абраза Св. Антонія, шафа, 15 хітонаў тканых, 1 падрызнік, 5 ручнікоў, 3 прастольныя вопраткі, 9 лавак, 1 званніца, новапабудаваная, і гэтак далей. З дадзенага пераліку можна зрабіць выснову аб беднасці касцёла.
У ноч з 27 на 28 красавіка 1833 г. у Лепелі здарыўся жахлівы пажар, які знішчыў амаль чвэрць горада. Пацярпела самая густанаселеная частка. Пажар пачаўся “з зыходу 2-й гадзіны апоўначы ў нежылой пабудове (хляву) лепельскага мешчаніна Лур’е”. Прычына засталася да канца невысветленай, а пажар хутка распаўсюдзіўся, таму што пабудовы былі ў асноўным драўлянымі, і прытым вельмі шмат саламяных дахаў. У начны час, пры моцным ветры, агонь вельмі хутка перайшоў на іншыя будынкі. Згарэлі кварталы вакол гандлёвай плошчы, уніяцкая царква, рыма-каталіцкі касцёл, крамы, адно службовае месца. Аб згарэўшым касцёле вядома мала, упамінаецца ў дакумантах ХІХ ст. драўляны касцёл. У 1852 г. парафіянаў лепельскага касцёла налічвалася 1719 чалавек.
Пасля пажару 1833 г. набажэнствы для каталікоў адбываліся ў старым драўляным касцёле, пабудаваным з плябаніі і жылой хаты. У самім горадзе Лепелі ў гэты час было ўсяго 16 дамоў каталікоў. Іншыя парафіяне жылі бліжэй да касцёлаў у Чашніках, Ушачах, Камені. У вялікіх маёнтках Пышна, Ворань, Завідзічы былі капліцы, дзе ў святочныя дні адбываліся набажэнствы. Таму ўлады лічылі, што трэба адну з капліцаў зрабіць парафіяльным касцёлам, або прылічыць парафіянаў Лепельскага касцёлу да іншых парафіяў.
На працягу наступных 20-ці год падымалася пытанне аб будаўніцтве ў Лепелі каталіцкага храму. У 1836 г. на месца будаўніцтва былі дастаўлены камень, цэгла, дрэва. Мясцовы ксёндз Віняровіч ужо збіраўся прыступіць да ўзвядзення будынка, але паліцыя папярэдзіла, што без зацвярджэння плана нельга пачынаць будаўніцтва. У 1836 г. рымска-каталіцкая духоўная калегія звярталася ў Міністэрства ўнутраных спраў з просьбай дазволіць будаўніцтва касцёла ў Лепелі, але атрымала адмову. У студзені 1857 г. дазвол быў нарэшце атрыманы, а 8 сакавіка за №558 Магілёўскі архіепіскап, мітрапаліт рыма-каталіцкіх цэркваў Расійскай імперыі, паведаміў на імя лепельскага дэкана кс. Кераноўскага аб дазволе памешчыку Мальчэўскаму пабудовы мураванага касцёла ў Лепелі.
У сакавіку тагож году ва ўпраўленне шляхоў зносін і публічных будынкаў быў дастаўлены праэкт архітэктара Мачулевіча на пабудову мураванага касцёла ў Лепелі. У маі дэпартамент праеэктаў і каштарысаў прапанаваў парапрацаваць праэкт для “прыстойнасці фасада”, як паказана на прадстаўленым пры гэтым замененым праекце. Абодва праекты паступілі на разгляд да галоўнага кіраўніка спраў ўпраўлення шляхоў зносін і публічных будынкаў, які знайшоў купалы на новым праекце “нездавальняюча прыстойнымі” і прызнаў першапачатковы праект больш пажаданым. Галоўны ўпраўляючы аддаў распараджэнне перачарціць пачатковы праэкт з заменай драўлянага звода мураваным”. У выніку першапачатковы праект, часткова перапрацаваны, быў накіраваны ў Лепель. Гэты праект у архівах ня знойдзены. 13 ліпеня 1857 г. галоўны ўпраўляючы з вышэйшага дазволу зацвердзіў план пабудовы касцёлу ў г. Лепелі.
Памешчык лепельскага павету, калежскі асэсар Пётар Антонавіч Мальчэўскі прапанаваў пабудаваць касцёл на свае асабістыя сродкі і летам 1857 г. пачаў закладку падмурку. Падмурак быў асвечаны мітрапалітам Жылінскім. У 1859 г. былі ўзведзеныя сцены з двума з фронта вежамі, зроблены бляшаны дах. Будаўніцтва было спынена. У 1863 г. сакратар віцебскай статыстычнай камісіі А.М.Семянтоўскі ў “Памятнай кніжцы Віцебскай губерні на 1864 г.” зрабіў запіс: “У Лепелі... рымска-каталіцкі касцёл адзін драўляны, але побач з гандлёвай плошчай будуецца другі – мураваны, вельмі прыгожай архітэктуры”. У фондах НДГА РБ захоўваецца перапіска пробашчаў, якія змянялі адзін аднаго на працягу 1857–83 гг., з рознымі установамі па пытаннях будаўніцтва лепельскага касцёла. 20 лютага 1870 г. лепельскі пробашч Старчэўскі пісаў аб касцёле, што “сцены таго ўзведзеныя і дах зроблены”.
У 1872 г. будаўніцтва не працягвалася. Звонку касцёл пачаў разбурацца. Вада сцякала па сценах, падмываючы падмурак. Работы былі прыпыненыя фундатарам касцёла Пятром Мальчэўскім па хваробе і ў сувязі з адсутнасцяй сродкаў. У будаўніцтве касцёла маглі дапамагчы парафіяне і рымска-каталіцкая калегія, але Мальчэўскі быў супраць. У 1876 г. Мальчэўскі памёр, даручыўшы свайму сыну Людвіку закончыць пачатае будаўніцтва лепельскага касцёла. У 1876 г. Людвік Мальчэўскі працягнуў работы па будаўніцтве касцёла. Ён зрабіў вокны, дзверы, падлогу, атынкаваў касцёл ў сярэдзіне і пабудаваў мураваную агароджу вакол касцёла.
8 снежня 1876 г. храм быў асвячоны пад тытулам Св. Казіміра. Лепельскі павятовы спраўнік Семянтоўскі 10.12.1876 г. даносіў Віцебскаму губернатару: “8 снежня с.г. у г. Лепелі асвячоны новы касцёл ... хрэсных хадоў па-за касцёлам не было... Адбылася паніхіда па памерлым будаўніку касцёла, памешчыку полацкага павету Мальчэўскаму”.
Аднак будаўнічыя работы не былі закончаныя: не атынкаваныя і не пабеленыя сцены будынка, не пафарбаваны дах. Лепельскі пробашч Штрон у 1878 г. звяртаўся ў кансісторыю з просьбай аб выдзяленні сродкаў на правядзенне гэтых работ. У 1881 г. паступіла просьба аб выдзяленні “хаця 600 рублёў срэбрам на будаўніцтва плябаніяльнага дома”.
У 1881 г. быў гатовы плябаніяльны дом даўжынёй 8 1/2 і шырынёй 5 сажаняў, на 6 пакояў, з 2 балконамі, з калідорам, кухняй, крыты гонтамі. 8 лістапада 1881 г. асвячоны. Грошы на будаўніцтва – 300 рублёў – атрыманыя з 5-працэнтнага капітала праз духоўную калегію: ад памешчыкаў лепельскай парафіі: Франца Сялявы – 100 руб. і Аўгуста Спасоўскага – 100 руб. Вышэй названы будынак каштаваў 1225 руб. У 1889 г. з Чашніцкага і Бялыніцкага касцёлаў прывезлі арганы, з асобных частак якіх майстар Шульц змайстраваў адзін арган на 12 галасоў і ўсталяваў яго ў лепельскім касцёле.
Вялікі рамонт праводзілі ў 1891 г. – пераважна работы, звязаныя з унутраным афармленнем касцёла. Ксёндз Карл Слівоўскі запрасіў для гэтай мэты спецыялістаў, якія перабудавалі арган, упрыгожылі асноўны прастордвума анёламі, умацавалі на сценах 9 лямпаў і 6 кандылябраў, пры уваходзе 3 венецыянскія ліхтары, над галоўным алтаром – лампада накладнога срэбра з крыштальным абручом. У цэнтры залі была падвешаная вялікая бронзавая, шарападобная, парыжская жырандоля на 64 свечкі. 14 абразоў пакутаў Хрыстовых, упрыгожылі 5 касцёльных алтароў. Лаўкі, уваходны драўляны ганак, працэсіяльны алтарык, п’едэстал да яго і ўсе драўляныя агароджы вакол алтароў былі перафарбаваныя пад “рымскі дуб”. Тады ж дах быў пакрыты бляхай і перафарбаваны. На гэтыя работы кансісторыя выдзеліла 2580 рублёў і асабіста кс. Слівоўскі 600 рублёў.
На пачатку 1890-х гг.праведзеная чарговая рэвізія Лепельскага касцёла. Кругом касцёла была пабудавана драўляная крацістая агароджа на мураваных слупах. Меліся 2 плябаніяльныя дамы (стары і новы), стайня, свіран, павець, калодзеж, 2 хлявы, 5 крамак, пабудаваных ззаду касцёла. Алтар быў асвячоны біскупам Сымонам у 1895 г. У 1907 г. быў праведзены падрабязны вопіс касцёла. Ён пабудаваны з цэглы, не атынкаваны, крыжападобны, квадратны на 8 сажаняў і 1/3 аршыны. Меў двое дзвярэй галоўныя з фронту з драўляным на 3 прыступкі ганкам. Вокнаў вялікіх 14 і малых 4, з фронта 2 званніцы, на левай з якіх звон на 100 пудоў, дарунак Сяляваў з былога Чашніцкага касцёла, на правай 3 званы па 40 і 20 пудоў і “сігнатурка” каля пуда. Дах касцёла і вежаў пакрыты бляхай, у вялікай палове перакрыты і перафарбаваны пры апошнім рамонце касцёла ў 1891 г., а ў апошні раз перафарбаваны ў 1899 г.
Змяніўся ўнутраны выгляд касцёла. Інтэр’еры храма аформленыя вельмі багата. Сцены пафарбаваныя ў розныя колеры пад мармур. Карнізы, столь, дзверы ўпрыгожаныя лепкай. Абразы выкананыя майстрамі князёўны Лубянскай, а таксама майстрамі Санкт-Пецярбургскай акадэміі мастацтваў. Некаторыя былі копіямі сусветна вядомых твораў. “Вызваленне Св. Пятра з цямніцы” Міліры і “Св. Антоні” Мурыльё. Над уваходам у касцёл размяшчаўся арган на 12 галасоў з 3 мяхамі. Хоры, арган і лаўкі пафарбаваныя пад колер каменя. Мелася ў касцёле і фізгармонія з 8 рэгістрамі, устаноўленая пры алтары Св. Антонія. Пры ўваходзе ў рызніцу на сцяне быў прымацаваны крыж з накладнога срэбра. Гэты крыж быў усталяваны на ўскрайку Лепеля ў памяць адбытай на гэтым месцы ў 1746 г. літургіі, а пазней перанесены ў касцёл. У капліцы Збавіцеля знаходзіўся абраз у пасярэбранай рызе з 4 вотамі пакутуючай Божай Маці італьянскай работы падарунак князя Сапегі. Рызніца цалкам абсталяваная ў 1841 г. Тут былі 2 шафы, вялікае люстэрка, столік са скрынкамі для свечак.
З вышэй сказанага вынікае, што касцёл быў добра абсталяваны, багата упрыгожаны знутры, тут былі пазалочаныя мошчазахавальніцы, накладнога срэбра падсвечнікі, пры ўсіх алтарах накладнога срэбра крыжы з п‘едэсталамі, абразы ў пазалочаных рамах, гіпсавыя статуі. Знадворку, як даносіў Лепельскі пробашч Карповіч у Магілёўскую рымска-каталіцкую духоўную кансісторыю 3 мая 1908 г. “мае патрэбу ён у неадкладнай атынкоўцы касцёла” і “у дадзены момант за няйменнем сродкаў” знадворку ён не атынкаваны, што шкодна ўплывае на будынак касцёла. Акрамя таго, паведамляў, што “Лепельскі касцёл тэрмінова мае патрэбу ў новым аргане, таму, што існуючы цяпер стары і зусім сапсаваны... і разладжаны”. У 1913–1914 гг. касцёл рамантавалі яшчэ раз. Дакуманты аб падрабязнасцях рамонту невядомыя.
У Лепельскай парафіі каля 1910 г. налічвалася 2976 каталікоў, 400 з іх жылі ў горадзе. Сярод іх было многа прыезжых каланістаў, якія жылі на хутарах. Дробная шляхта зямлі сваёй не мела, але арандавала ў іншых. Суцэльных каталіцкіх паселішчаў у Лепельскай парафіі не было.
Гісторыя захавала частку імёнаў каталіцкіх святароў Лепельскага касцёла. У розныя гады імі былі: кс. Віняровіч 1836 г.; кс. Іосіф Мікоша 1833 г.; кс. Ян Вайткоўскі 1860-ыя гг. (скончыў Магілёўскую семінарыю, настаўнік Закона Божага ў Лепельскім павятовым 5-ці класным дваранскім вучылішчы, меў крыж і медаль); кс. Леанард Міхайлавіч Кучэўскі, у 1860-ыя гг. адміністратар Лепельскага касцёла, меў крыж і медаль; кс. Рамуальд Кераноўскі, у 1861–1876 гг. дэкан Лепельскага каталіцкага дэканату, меў нагрудны залаты крыж і цёмна-бронзавы на Уладзімірскай стужцы; кс. Пётр Лабаноўскі 1866 г., вікарны; кс. Артур Карпавіч Старчэўскі пач. 1870-х гг.; кс. Жызнеўскі 1872 г., на службе каля 40 год, у тым ліку 20 год служыў на Каўказе; кс. Штрон, пробашч Лепельскага касцёла ў 1878–1881 гг., вёў будаўніцтва плябаніі; кс. Карл Слівоўскі, у 1891 г. кіраваў работамі па афармленню ўнутранага інтэр’еру касцёла; кс. Арол у 1901–1905 гг., “адрамантаваў касцёл, ажывіў грамадскае жыццё”; кс. Павел Ксавер’евіч Карповіч, у 1905–1914 гг. дэкан Лепельскі.
У дзяржаўным архіве Віцебскай вобласці ў дакументах Лепельскага павятовага выканаўчага камітэту захоўваецца журнал пасяджэнняў, дзе 20 лістапада 1922 г. разглядалася хадатайніцтва паверанага парафіяльнай рады Лепельскага касцёла Вяроўкіна аб дэмуніцыпалізацыі 11 крамаў, належачых раней касцёлу. Пастанавілі, грунтуючыся на шэрагу дакументаў, у хадайніцтве адмовіць. У 1924 г. у выканкам пададзены статут касцёла на зацвярджэнне.
Служба ў касцёле працягвалася да 4 сакавіка 1935 г., калі ксёндз быў арыштаваны (у дзень Св. Казіміра!), а касцёл зачынены. З сярэдзіны 1930-х гг. будынак касцёла стаяў зачынены і выкарыстоўвался не па прызначэнні. Але яго лёс склаўся больш шчасліва, чым лёс праваслаўнага Праабражэнскага сабора 1844 г., які знаходзіўся ў цэнтры гораду, “псаваў” знешні выгляд і ў 1950-ыя гг. быў канчаткова разабраны. Касцёл жа стаяў закінутым бліжэй да возера, не так кідаўся ў вочы. У 1970–1980-я гг. у ім быў гараж і стаялі трансфарматарныя будкі.
У 1980-х гг. адбываюцца змяненні ў грамадскім і эканамічным жыцці СССР. У верасні 1990 г. лепельскую каталіцкую парафію ўзначаліў неардынарны чалавек – ксёндз Мечыслаў Мікалаевіч Янчышын з Польшчы. Ён пачаў рамонт будынку касцёла Св. Казіміра. У 1993 г. тут ужо ішло набажэнства. У 1995 г. касцёл быў нанова асвячоны. З 13 мая 2000 г. у касцёле працаваў кс. Ян Пугачоў. Восенню 2001 г. яго змяніў кс. Гэнрык Чэслававіч Дамашка, выпускнік Гарадзенскай семінарыі.
Унутраны і знешні выгляд касцёла змяніўся. Будынак касцёла звонку атынкаваны і пабелены. Змяніўся воблік вежаў. На іх няма званоў. У касцёле двое дзвярэй. Галоўныя дзверы вядуць у касцёл, а бакавыя ў закрыстыю. Касцёл унутры атынкаваны і пабелены. Старыя роспісы на сценах забеленыя. У касцёле два алтары. Цэнтральны алтар – Св. Казіміра. Яго ікона вісіць над алтаром. Ніжэй ікона, на якой Ісус паказаны ва ўвесь рост. Злева размешчаны бакавы алтар, дзе знаходзіцца ікона Божай Маці Вострабрамскай. Асвятляе касцёл павешаная ў цэнтры жырандоля на 6 лямп. На сценах мацуецца 8 ліхтароў, якія асвятляюць галоўны алтар. Побач з алтаром устаноўлены арган на 2 галасы. На сценах размешчаны 14 абразоў пакут Хрыстовых работы мясцовага мастака. Лаўкі, алтар вырабланы з дрэва і ўпрыгожаныя разьбой. Над інтэр’ерамі працавалі мастакі: Іван Будзіч, Аляксандр Саўчанка, Ігар Будрэвіч, Сяргей Васіленка.
Літ.:
Аліна Стэльмах
Гісторыя Лепельскага касцёла
Святы Казімір у Паазер'і
Лепель, 2004