Сядзібна-паркавы ансамбль Куроўскіх | Гатаўшчына

У Гатаўшчыне, у цэнтры вёскі, стаіць у руінах старасвецкі будынак — сядзібны дом роду Куроўскіх. Пройдзе колькі часу і ад будынка не застанецца і сляда, а гэтае месца будзе цікавым, хіба што археолагам. Матэрыял, які прапануецца ўвазе нашых чытачоў, не проста аповяд пра гісторыю сядзібнага дома і маёнтка Гатаўшчына, а — спроба, хоць нейкім чынам, паўплываць супраць знішчэння будынка. Лёс яго, амаль, вызначаны. Ён стаіць на чарзе пад знос. З-за непатрэбнасці. Аднак зазірнём у мінулае Гатаўшчыны і гісторыю тутэйшага маёнтка.

Быў такі шляхціц

На першы погляд у аснове назвы Гатаўшчына – слова “гаць”, гэта значыць гаціць дарогу праз балота. Аднак суфікс “-шчына” скіроўвае да іншай думкі. Гэты суфікс – тыповы ў назвах, якія атрыманыя ад першага пасяленца, ці ўладальніка паселішча. Пятроўскі – Пятроўшчына, Кавалеўскі – Кавалеўшчына, Кісарэўскі – Кісарэўшчына… Значыць, у назве Гатаўшчына – трэба шукаць прозвішча Гатоўскі. Як ні дзіўна, самі тамтэйшыя жыхары прытрымліваюцца такой жа думкі. Паводле мясцовай легенды, Гатаўшчынай колісь валодаў пан Гатоўскі.

Нейкіх дакументаў на гэты конт мы не знайшлі. Але, вось вынятка з “Полацкай рэвізіі” за 1552 год адносна недалёкага Забор’я: “Остафей Глебович Корсак мает имене отчызное, двор Заборе. К тому двору местечко новосёлое дымов трынадцат, с которых плату жаднего не мает, бо еще на воли седит. В том же местечку корчма дворная, которой шынкъ зъ двора дает. Бояре того двора: Грыгорей Гатовъский мает чотыры чоловеки, Чурыло Семенович мает одного чоловека; тые люди имъ с пашен своих со всякого збожа дают четверътую долю...”.

Аказваецца, быў такі пан у тутэйшых ваколіцах і мог ён, альбо яго нашчадкі, заснаваць маёнтак Гатаўшчына!

Маёнтак Гатаўшчына

Маёнтак Гатаўшчына знаходзіўся ля старажытнай паштовай дарогі з Дзісны ў Вілейку. Паштовая станцыя была побач, у мястэчку Забор’е. Звесткі пра маёнтак Гатаўшчына можна знайсці ў спісе маёнткаў Мінскай губерні за 1795 год. Чаму за 1795 год? Зразумела. У 1793 годзе, паводле другога падзелу Рэчы Паспалітай, гэтыя землі адыйшлі да Расійскай імперыі. Новыя расійскія ўлады правялі перапіс маёнткаў. У гэтым годзе маёнтак Гатаўшчына Пліскай воласці Дзісненскага павету Мінскай губерні належаў Антону Гутаровічу. Недалёкі маёнтак Кісарэўшчына – Тадэвушу Гутаровічу.

Праўдападобна, пасля Гутаровічаў маёнткам Гатаўшчына валодаў Рамуальд Падбіпента, маршалак шляхты Дзісненскага павету. З 1842 года маёнтак Гатаўшчына знаходзіўся ў Пліскай воласці, Дзісненскага павету, Віленскай губерні. Ад Рамуальда Падбіпенты Гатаўшчына перайшла да яго дачкі Багумілы Куроўскай. Куроўскім Гатаўшчына дасталася пасля секвестрызацыі маёмасці інсургентаў 1863 года. У 1866 годзе ў Гатаўшчыне: 1 дом, жыхароў – 16. Ёсць звесткі, што ў 1870 годзе ў маёнтку Гатаўшчына, якім валодала пані Куроўская, налічвалася 35 душ. У 1880-ыя гг. Гатаўшчына належала Станіславу Падбіпенту (сыну Рамуальда Падбіпенты) і ягонай жонцы з дому Ратынскіх. Зямлі ў маёнтку – 260 дзесяцін.

Паводле бізнесовага даведніка “Ksega Adresowa Polski” за 1929 год, уладальніцай маёнтка Гатаўшчына Пліскай гміны, Дзісненскага павету, Віленскага ваяводства адзначаная графіня Мар’я Бжастоўская, зямлі – 296 га . Даведнік “Skorowidz miejscowosci pow. Dzisnienskiego woj. Wilenskiego”, які выдадзены ў Глыбокім у 1930 годзе, падае такія звесткі — маёнтак Гатаўшчына: зямлі – 277 дзесяцін, насельніцтва – 59 чалавек.

Сядзібны дом Куроўскіх

Ёсць апісанні маёнтка на пачатак ХХ стагоддзя. Гэта быў сярэдніх памераў маёнтак плошчай звыш 300 га. Сядзібны дом, збудаваны ў першай палове ХІХ ст., з’яўляецца тыповым класічным будынкам. Ён уяўляў сабой аднапавярховы ў плане мураваны будынак, сіметрыю якога падкрэсліваў чатырохкалонны порцік з трохвугольным франтонам. Плоскасны галоўны фасад чляніўся васьмю вялікімі арачнымі вокнамі. Накрыты будынак быў двухсхільным чарапічным дахам, пад ім знаходзіліся абшырныя скляпеністыя падвалы гаспадарчага прызначэння з самастойным знешнім уваходам.

Унутры дом вызначаўся двухраднай калідорнай планіроўкай; меліся як мінімум 7 прасторных пакояў, у двух з іх праходзілі банкеты і баляванні.

У канцы XIX – пачатку XX ст. дом быў перабудаваны: зменена ўнутранае ўбранне, часткова вонкавы дэкор. Да порціка прыбудаваны пандус – нахіленая пляцоўка — для пад’езду да параднага ўваходу.

Сядзібу атачаў пейзажны парк, які перакрыжоўвалі дзве сажалкі. Паркавы масіў у асноўным складаўся з пасадак ліпы, клёна і дэкаратыўных хмызнякоў. Ля дома былі газоны з кветнікамі.

Акрамя гэтага, сядзібны комплекс уключаў і шматлікія гаспадарчыя будынкі: стайня, карэтная, жыллё дваровых і інш. Згодна мясцовай легендзе, свой маёнтак Гатаўшчына гаспадар прадаў заможнаму селяніну за пазыку, якую не здолеў вярнуць. Непадалёк ад гатаўшчынскага маёнтка знаходзіўся маёнтак Сельцы, які належаў сыну Куроўскага. Гэты маёнтак у 350 га ўключаў некалькі фальваркаў і засценкаў: Пусты Вугал (200 га); Стрынадкі (400 га) і інш. Па ўспамінах старажылаў, пры панскай сядзібе ў Сельцах пэўны час існавала невялікая каплічка. Там былі лядоўня, сыраварня і іншыя гаспадарчыя пабудовы.

Паводле расповядаў мясцовых старэйшых жыхароў, а яны гэта ведаюць па ўспамінах сваіх бацькоў, сядзібны дом быў спалены пад час рэвалюцыйных падзеяў 1917 года. Потым будынак быў адноўлены. У 1920-30-ыя гг. Гатаўшчынай валодалі Бжастоўскія. З тых жа цверджанняў вынікае, што галоўны маёнтак Бжастоўскіх, за “полькім часам”, быў у Мнюце 1-ай. У Гатаўшчыне была філія мнюцкага маёнтка. У часе нядаўняй паездкі аўтара гэтых радкоў у Мнюту, і расповяду тамтэйшых старажылаў, гэты факт падцвердзіўся - Бжастоўскія валодалі: Мнютай 1-ай, Панамай, Азёркамі і Гатаўшчынай. У Гатаўшчыне гаспадарыла сястра ўладальніка Мнюты 1-ай – Мар’я.

Франтон у стылі сэцэсіён

Увесну 2006 г., калі аўтар пачаў працу над тэмай гатаўшчынскага маёнтка, былі зробленыя рэканструкцыі знешняга выгляду сядзібнага дома і пасланыя ў Мінск навукоўцу Алегу Трусаву. Спадар Трусаў адзначыў, што, адназначна, сядзібны дом Куроўскіх у Гатаўшчыне трэба ўносіць у рэестр помнікаў архітэктуры класіцызму сярэдзіны ХІХ стагоддзя і браць пад ахову дзяржавы. Што цікава – трохкутны франтон галоўнага партала аформлены ў стылі сэцэсіён. Датаваць гэты дэкаратыўны элемент можна каля 1905 года. Мы ж ведаем, з вышэйнапісанага, што ў канцы ХІХ – пач. ХХ стст., сядзібны дом быў перабудаваны, быў зменены дэкор.

Цікава, але на перагледжаных мной, мо сотнях здымкаў беларускіх палацаў і сядзібных дамоў, я не знайшоў нічога падобнага, аформленага ў стылі сэцэсіён. Мабыць, Куроўскія шмат вандравалі, былі ў Будапешце, Рызе, Празе. Там такога шмат! А магчыма, усё вельмі проста, гэта ініцыятыва архітэктара перабудовы. Раслінны арнамент і геральдычная стужка бачны на франтоне і сёння. На стужцы, праўдападобна, мог раней быць напісаны нейкі дэвіз. Між тым шматлікія жыхары і ўраджэнцы Гатаўшчыны цвердзяць: над стужкай быў герб! Дык гэта, стопрацэнтовы, сэцэсіён! У пасляваенны перыяд, калі ў сядзібным доме размяшчалася Шчарбоўская школа, герб, штораз, пры рамонце, “заціралі”, затынкоўвалі і ад яго не засталося і сляда. Чый быў герб? Куроўскіх? Бжастоўскіх? На нашай рэканструкцыі, для паўнаты відарысу, змешчаны герб Бжастоўскіх “Стрэмя”. Аднак аўтар быў бы ўдзячным за здымак мінулых часоў, дзе бачны арыгінальны герб, каб удакладніць рэканструкцыю.

Дзве зоркі на фасадзе

На рустованым партале, адразу пад карнізам 3-кутнага франтона, – дзве 8-канцовыя зоркі. Нібыта з беларускіх рушнікоў, ці нацыянальных строяў! Сімвал сонца! Зразумела. Аднак, наглядзеўшыся перадач па тэлебачанні з серыі “Шукальнікі” пра палацы вакол Пецярбурга, дзе ў інтэр’ерах захавалася шмат масонскіх знакаў, закраліся сумневы. Раптам і гатаўшчынскія паны былі масонамі?

Тэлефаную ў Менск мастацтвазнаўцу Сяргею Харэўскаму, адмыслоўцу ў гэтых пытаннях.
— Ніякія яны не масоны! Гэта — салярныя знакі, сімвал колазвароту Сонца! Тое, толькі лішні раз, паказвае дэмакратычнасць гатаўшчынскіх паноў, якія ўзялі гэтыя сімвалы з простай вясковай хаты. Узялі ў якасці абярога. Магчыма, такая народная традыцыя – упрыгожваць сялянскія хаты 8-канцовымі зоркамі — і сёння існуе ў гэтай мясцовасці?

Кажуць, што гэта была стайня

Два гады таму, фатаграфуючы гатаўшчынскі сядзібны дом, да аўтара гэтых радкоў падыйшоў спадар і кажа: “Вось як пан любіў сваіх коняў і клапаціўся за іх, што пабудаваў такую прыстойную стайню! Сам жа пан жыў насупраць у сціплым драўляным доме!” Вось дзіўна! Коні жылі ў цагляным будынку, а пан – у халупе! Не веру я ў гэтую казку! Хоць такое прыходзілася потым чуць неаднойчы, гэтую версію, аднак, я не прыняў да ведама. Магу толькі паверыць, што ў 1939 годзе, з прыходам саветаў, будынак быў разрабаваны ўшчэнт. Саветы ж паноў не любілі! Праз паўтара гады прыйшлі немцы і прыстасавалі будынак пад стайню. Хтосьці з апошніх уладальнікаў (магчыма, Бжастоўскіх), мог і вярнуцца ў часе вайны, ды жыць пэўны час насупраць у нейкім драўляным будынку. Вось такая хада падзеяў мне падаецца больш верагоднай. Будынак, які з’яўляецца тэмай нашага аповяду – класічны сядзібны дом з падвалам на ўсю даўжыню будынка. Малая верагоднасць таго, што ў стайні мог быць падвал, а зверху, на падлозе, ляжаць гной. Скляпенні ягога падвала вытрымаюць такое агрэсіўнае асяроддзе!? Будынак не мае ніякіх тыповых рысаў стайні, напрыклад, шырокіх варотаў для ўводу і вываду коняў.

Пасля вайны, роўна 50 год таму, будынак колішняга сядзібнага дома Куроўскіх (потым Бжастоўскіх) пераабсталявалі пад Шчарбоўскую школу.

Руіна сярод вёскі

Гісторыя вёскі Гатаўшчына – гэта гісторыя маёнтка Гатаўшчына, гісторыя сядзібнага дома Куроўскіх. Іншай гісторыі проста няма. Тое лішні раз даказваюць здымкі выпускных класаў сярэдзіны 1950-ых гг., якія мне нядаўна паказалі ў Гатаўшчыне. На здымках ёсць, як вы ўжо здагадаліся, не толькі партрэты выпускнікоў, але і сама школа. Школа размяшчалася ў сядзібным доме Куроўскіх. Дык вось, школа называлася не Гатаўшчынская, а – Шчарбоўская. Заўважце, яшчэ 50 з лішкам гадоў таму Гатаўшчына як населены пункт не мела вагі. У ёй была школа, але называлася яна па назве бліжэйшага населенага пункта (Шчарбы) – Шчарбоўскай.

Уявіце простую рэч: стаіць у вёсцы Гатаўшчына сядзібны дом, значыць гэтаму населенаму пункту не менш 400 гадоў, як і шматлікім населеным пунктам Глыбоччыны, што ўзніклі на месцы фальваркаў і маёнткаў. Да гэтай гісторыі можна падыйсці і дакрануцца. Знясуць сядзібны дом — што ж, гісторыя Гатаўшчыны будзе адлічвацца з сярэдзіны 1950-ых гг. Гэта так як у бізнесе: ёсць ваша фірма, ёсць ваша рэклама — і пра вас ведаюць усе. Ёсць у Гатаўшчыне помнік архітэктуры – пра Гатаўшчыну ведае ўся Беларусь, і сюды прыедуць турысты…

У сярэдзіне верасня аўтар гэтых радкоў адмыслова наведаў Гатаўшчыну, каб сустрэцца са старшынём СВК “Сельцы” Уладзімірам Генадзевічам Пашукевічам і абмеркаваць лёс гэтага гістарычнага будынка.
– Стаіць сярод вёскі руіна і псуе выгляд паселішча, — кажа Уладзімір Генадзевіч. Таго і глядзі – заваліцца, кагосьці прыб’е! А мне адказвай! Я і сам рад захаваць гэты будынак, хаця б таму, што тут была школа і ў ёй я вучыўся. Разумею, што гэта наша гісторыя… Аднак аднаўленне будынка наша СВК фінансава не пацягне. Наша асноўная задача – вырошчваць ураджай, а не рэстаўраваць помнікі. Больш таго, гэты будынак нідзе, ні на якім балансе не лічыцца! Вось так! Не магу зразумець і да сёння: чаму пасля пабудовы новай Гатаўшчынскай школы, яшчэ 10 гадоў таму, гэты дабротны тады будынак, не перадалі для патрэбаў нашага калгасу, хаця б пад кантору. Усе гэтыя гады расцягваюць сядзібу: хто на цэглу, хто на дошкі.

Аднавіць будынак – не пытанне! Патрэбны толькі грошы… Усё можна аднавіць, і не толькі сядзібны дом, але і парк, сажалкі, стайню, карэтную… Не горш бы тады Гатаўшчына выглядала б за Мосар. І турысты сюды паехалі б. Зрэшты, і за старадаўнім паркам вучні нашай школы некалі даглядалі, праводзілі суботнікі. Цяпер, здаецца, нікому гэта не патрэбна.

І ўсё ж, калі надарыцца магчымасць, у якасці нейкага падсобнага памяшкання для СВК захаваць будынак, мы яго захаваем. Праўда, не ведаю колькі доўга прастаіць сядзіба? Праз падвалы працякае крыніца. Гэта небяспечна для падмуркаў.

Дзе знайсці грошы?

Дзе знайсці грошы на аднаўленне гатаўшчынскага сядзібнага дома? Можаце палічыць за жарт: трэба знайсці наўпроставых нашчадкаў з роду Куроўскіх. Магчыма іх зацікавіць лёс гэтага сядзібнага дома, і яны ахвяруюцца на яго аднаўленне. Думаеце: гэта не магчыма? Паспрабуйце даць свайму камп’ютэру заданне: па ключавой фразе “Kurowski” знайсці ў свеце тых Куроўскіх, якія маюць тоўстыя кашалькі. Вы ўбачыце: іх безліч, што валодаюць фірмамі і атэлямі! Зразумела, не толькі ў Польшчы, але найбольш ў Амерыцы.

Магчыма, Куроўскіх гэты праект не зацікавіць. Давайце пашукаем грошы на Беларусі. Можа Міністэрства сельскай гаспадаркі зацікавіць гэты праект. Кажучы сучаснай мовай, для СВК “Сельцы” патрэбны больш сучасны офіс. Не “фінскі” домік, у якім месціцца ўправа, а — “палац”. У будынку можа быць некалькі ўстаноў. Напрыклад, яшчэ і ашчадная каса. А ў банкіраў грошы ёсць! Можна патурбаваць Міністэрства спорту і турызму. Турызм – гэта бізнес. А ў бізнесе няма пытання: дзе ўзяць грошы? У бізнесе ёсць пытанне: колькі трэба? Зразумела, Міністэрства грошай наўпрост не дасць. Міністэрства можа толькі “пралабіраваць” гэтую ідэю. Зразумела, калі знойдзецца ў Гатаўшчыне ці Глыбокім чалавек, які ўзваліць на свае плечы клопаты ў яе рэалізацыю. Тут мы і пяройдзем да “турыстычнай” тэмы.

Палацы і сядзібы на шляху Язэпа Драздовіча

Дапусцім, гатаўшчынскі сядзібны дом будзе адноўлены пад турыстычны гатэль, ці пад дзіцячы летнік. Адсюль можна прапанаваць конныя, пешыя, альбо роварныя маршруты. Каб не быць шматслоўным, прыбегнем да інфаграфікі. Схема, якая прапанаваная ўвазе нашых чытачоў, – гатовы турыстычны маршрут. “Палацы і сядзібы на шляху Драздовіча” – агульны турыстычны брэнд. Гарадзец: палац графа Плятэра, старадаўні парк, музей, рака Мнюта; Лужкі: гістарычнае мястэчка, сталіца паўстання 1831 года, касцёл Міхала Арханёла, радзіма Эліэзэра Бэн-Іегуды, чалавека, які адрадзіў гутаркавую мову яўрэяў – іўрыт; Германавічы: палац Шырынаў, касцёл і стараабрадніцкая царква, музей Я. Драздовіча. І гэтак далей: праз Шаркоўшчыну, Мосар, Канстанцінаў Двор.

Але, возьмем Гатаўшчыну і бліжэйшае наваколле больш шырока. Гатаўшчына: сядзібны дом Куроўскіх, парк; Акунёва: возера і колішні фальварак Мастовічаў, дзе нарадзіўся Тадэвуш Даленга-Мастовіч, аўтар шырокавядомага экранізаванага твора “Знахар”; Мнюта Першая: сядзібна-паркавы комплекс Бжастоўскіх, рака Мнюта – адна з прыгажэйшых рэк Беларусі, прыдатная для воднага турызму; Панама (Шэпелева) – гідраэлектрастанцыя на рацэ Мнюта (захаваўся будынак ГЭС); Мнюта Другая: сядзіба Пяркоўскіх (захавалася); Задарожжа: касцёл Найсвяцейшай Марыі Панны Ласкавай, у якім хрышчоны Вацлаў Ластоўскі, гісторык, фундаменталіст беларускага Адраджэння пач. ХХ ст, прэм’ер-міністр Беларускай Народнай Рэспублікі; Якубенкі: радзіма дзеда і бацькі Аляксандра Грына, аўтара “Пунсовых ветразяў”; Вялец: возера Мнюта, курганы валатоўкі, Чортаў камень – культавае паганскае месца. Вось вам пешы альбо конны (ці на роварах) маршрут аднаго дня, пры ўмове, што Гатаўшчынскі сядзібны дом – базавы лагер (гатэль).

Аўтар гэтых радкоў не прэтэндуе на арыгінальнасць ідэі. Мая мэта: зрабіць хоць нейкі ўнёсак у захаваннне культурна-гістарычнай спадчыны нашага краю. Не магу моўчкі сядзець і назіраць, як гіне наша гісторыя і культура. Трэба хоць нешта рабіць. Калі ў кагосьці ёсць на шмат лепшая ідэя – давайце абмяркуем на старонках нашай газеты.

“Жывуць у Восаве, а кажуць, што ў Гатаўшчыне”

Было б недаравальна, згадаўшы гісторыю маёнтка Гатаўшчына, не зазірнуць у дзень сённяшні. Словы, якія вынесеныя ў падзагаловак належаць не аўтару матэрыяла, а сакратару Пліскага сельскага выканаўчага камітэту, куды мы звярнуліся па даведку.

— Колькі людзей жыве сёння ў Гатаўшчыне? Вам, напэўна, трэба пералічыць не толькі насельніцтва Гатаўшчыны, але і Восава адначасова, — кажа голас у тэлефоннай трубцы.

Атрымліваецца тут штосьці падобнае, як і ў Мнюце. Ёсць дзве розныя вёскі: Мнюта Першая і Мнюта Другая, але ўсе кажуць, што жывуць у Мнюце. Так і тут: Гатаўшчына і Восава – фактычна адзін населены пункт. Жывуць ў Восаве, а кажуць, што ў Гатаўшчыне.

Між тым на 1 студзеня 2006 года ў Гатаўшчыне налічвалася: двароў – 110, жыхароў – 268, з іх да 16 год – 40, працаздольных – 171, пенсіянераў – 57. У вёсцы Восава: двароў – 45, жыхароў – 96, з іх да 16 год – 20, працаздольных – 42, пенсіянераў – 34. Сярод прадпрыемстваў і ўстаноў у Гатаўшчыне маецца: сярэдняя школа, фельдшарска-акушэрскі пункт, паштовае аддзяленне, Дом культуры, сталовая, 1 прыватны магазін і 1 дзяржаўны (Глыбоцкага РАСТ), сельскагаспадарчыя майстэрні і цэнтральная сядзіба СВК “Сельцы”. Зрэшты, СВК “Сельцы” атрымала сваю назву ад колішняга блізкага маёнтка Сельцы, гэтак сама, як і “Канстанцінаў Двор” у Карабах ад былога маёнтка Акушкаў, што ў Канстанцінаве.

Уладзімір Скрабатун
Надрукавана ў газеце «Вольнае Глыбокае»,
№№ 39 і 42 за 2006 г.