Калегіум езуітаў | Орша

Больш фотаздымкаў (28) >>

Знаходзіўся ў Наддняпроўскім пасадзе, на левым беразе р. Аршыца, побач з замкам. У 1590 г. канцлер Вялікага княства Літоўскага Леў Сапега выкупіў у мясцовых кальвіністаў зямельны ўчастак у цэнтры горада і перадаў езуітам, якія з'явіліся ў горадзе ў 1604 г. і ў 1610 г. заснавалі прыстанак. Першапачатковы драўляны храм пабудаваны ў 1604 г. Калегіум езуітаў пры касцёле пабудаваны ў 1609 г. каралём Рэчы Паспалітай Жыгімонтам III Вазай, Л. Сапегам і ксяндзом Лаўрэнціем. У 1610—11 гг. Жыгімонт падарыў аршанскім езуітам 210 валок зямлі з прыгоннымі сялянамі вёсак Цянкі, Князі, Крыніцы, Чарніца, Чабаданы, Чално, а таксама зямельныя надзелы ў горадзе для будаўніцтва касцёла, калегіума і ніжэйшых школ. У 1620 г. кароль Ян Сабескі пабудаваў для іх новы мураваны храм і падарыў уладанне Фашчаўка. Каталіцкая навучальная ўстанова дзейнічала з 1612 г. да 1820 г.

У 1621 г. на будаўніцтва касцёла езуітам адведзены ўчастак лесу па Дняпры. У 1634 г. кароль Уладзіслаў IV падарыў калегіуму в. Дуброўна, а аршанскі пробашч Ян Франчкевіч — сваю юрыдыку ў Оршы. У 1712 г. ад рэчыцкага падчашніка да езуітаў перайшоў фальварак Мікуліна з 2 вёскамі, аршанскі староста Аляксандр Сапега ў 1742 г. надаў маёнтак Жалезнік. Валоданні калегіума павялічваліся і за кошт куплі: у 1623 г. за 6,5 тыс. злотых набыты маёнтак Пагост, фальварак Почап. У падатковым рэестры Аршанскага павета за 1772 г. як уладанні аршанскіх езуітаў пазначаны маёнткі Гразівец, Гародня і Ламачын у ваколіцах Оршы. Прыбыткі калегіума раслі таксама за кошт ахвяраванняў. Кароль надзяліў езуітаў манаполіяй на адукацыю шляхецкай моладзі ў горадзе і ва ўсім Аршанскім павеце.

Калегіум спачатку меў статут няпоўнай ніжэйшай, а ў 1740—70 гг. вышэйшай навучальнай установы з няпоўным курсам філасофіі. 3 1618 г. тут працавала школа граматыкі, з 1623 г. — паэтыкі, з 1634 г. выкладалася рыторыка, з 1696 г. логіка, з 1724 г. філасофія. У 1634 г. адкрыты 2 бурсы: музычная і для шляхецкай моладзі са збяднелых сем'яў, меўся тэатр. Пры кляштары знаходзілася аптэка, былі батанічны і фруктовы сады. У 1655 г. ў сувязі з распачатай паміж Расеяй і Рэччу Паспалітай вайной (1654—67) калегіум на 9 гадоў спыніў сваю дзейнасць. У 1680 г. пажарам знішчаны пабудовы калегіума.

У 1690 г. пачалі ўзводзіцца мураваныя будынкі 2-павярховага калегіума і касцёла, асвячонага ў 1768 г. ў імя архістраціга Міхаіла. Езуітамі калегіума быў створаны «Аршанскі кодэкс». Пасля ўключэння Аршанскага павета ў склад Расейскай імперыі (1772) насуперак буле рымскага папы Клімента XIV (1773) аб роспуску ордэна езуітаў калегіум працягваў сваю дзейнасць да 1820 г. 3 1779 г. яго віцэ-рэктарам, а з 1782 г. рэктарам з'яўляўся каталіцкі рэлігійны дзеяч Ф.К.Кару. Пасля скасавання ордэна езуітаў дамініканцы ў 1822 г. прынялі ад іх школу, якая, аднак, у 1825 г. была заменена на свецкую. У 1832 г. касцёл закрыты, у 1839 г. кляштар перададзены ваеннаму ведамству і ператвораны ў гарадскую турму, якая дзейнічала з 1842 г. да пач. 21 ст. (праект рэканструкцыі распрацаваны ў 1841).

Касцёл, школа з бурсай, будынкі калегіума, аптэкі, гаспадарчыя пабудовы адвольна размяшчаліся на вялікай тэрыторыі ў форме абгароджанага няправільнага пяцікутніка. Паўночна-заходні ўчастак кляштара з'яўляўся дваром, паўднёва-ўсходні быў адведзены пад сад. Да заходняга боку касцёла далучаўся будынак школы і бурсы. Будынкі касцёла, школы і калегіума злучаліся паміж сабой крытымі пераходамі. Будынак калегіума быў 2-павярховым, складаўся з 2 крылаў, размешчаных пад прамым вуглом адно да другога; у іх месціліся келлі манахаў, бібліятэка, інтэрнат навучэнцаў публічнай школы, склад. У месцы іх перакрыжавання далучалася 1-павярховая прыбудова трапезнай з вокнамі ў сад. На працягу 19—20 ст. будынкі езуіцкага кляштара значна перабудаваны. Будынак калегіума знаходзіцца ў стадыі рэстаўрацыі.

Касцёл з'яўляўся творам архітэктуры позняга барока. У 1741 г. замест драўлянага храма пачалося будаўніцтва мураванага, якое было закончана ў 1760 г. Апсідай будынак быў арыентаваны на поўнач, да каралеўскага замка. Адносіўся да тыпу 3-нефавых базілік. У 1786—88 гг. перааформлены інтэр'ер храма — драўляныя алтары заменены на муравана-стукавыя, аздоблены фрэскавым роспісам. Касцёл перададзены праваслаўнай епархіі, у 1835 г. распрацаваны праект яго перабудовы паводле праваслаўных архітэктурных канонаў, які не быў рэалізаваны ў сувязі з продажам пад знос.

Літ.:
А.М. Кулагін
Каталіцкія храмы на Беларусі
Мінск, Беларуская Энцыклапедыя, 2000