Выбраныя здымкі
Выгляд ад паўночнага захаду Фота © К. Шастоўскі |
Царква на паваенным здымку з 1940-х гг. Фота © К. Шастоўскі |
Катэдральны праваслаўны сабор у Менску Фота © К. Шастоўскі |
Будынкі былога кляштара бернардынак знаходзяцца ў цэнтры Мінска (вул.Кірыла і Мятода), а вежы колішняга касцёла дамінуюць у ансамблі Верхняга рынку. Заснаваў кляштар сясцёр бернардынак сваёй фундацыяй ад 20 верасня 16ЗЗ г. ваявода трокскі, кашталян менскі Аляксандр Слушка. Спачатку пабудавалі драўляны комплекс, але ўжо ў 1642 г. сталі ўзводзіць каменныя пабудовы, і 31 жніўня 1687 г. быў кансэкраваны новы касцёл пад тытулам Нараджэння Найсвяцейшай Марыі Панны. Адначасова пры кляштары была створана друкарня.
Пасля пажару 1741 г. святыня была рэканструяваная. Работы скончыліся ў 1746 г. і цяпер касцёл уяўляў сабой 2-вежавую, пакрытую гонтай, 6-слуповую, 3-нававую базыліку з трохграннай апсідай у стылі сталага барока. Галоўны фасад, завершаны высокім фігурным франтонам фланкіраваўся дзвюма 6-яруснымі вежамі. Пад касцёлам змаяшчаліся склепы і крыпта для пахаванняў. У касцёле "гралі на арганах і на хорах спявалі надзвычай дзівосна".
Інтэр'ер касцёла ў ХVІІІ ст. ўпрыгожвалі 7 алтароў. Галоўны алтар, у якім знаходзіўся абраз Маці Божай з Дзіцяткам, уяўляў сабой 6 калонаў, якія неслі барочны антаблемент з 2 анёламі і 2 вазонамі. Астатнія алтары былі 2-яруснымі. Бакавыя алтары Хрыста Укрыжаванага і св. Францішка Серафіцкага фланкавалі праём прэзбітэрыя. Пры апорах стаялі алтары св.Антонія і св. Клары. Бакавыя нефы завяршаліся капліцамі з каменнымі алтарамі Найсвяцейшай Тройцы і Міхала Арханёла.
Галоўнай святыняй касцёла лічыўся цудатворны абраз Маці Божай з дзіцяткам у срэбнай шаце. Марыя стаіць за сталом, на якім ляжаць раскрытая кніга і тры ружы. Дзіцятка Езус стаіць на гэтым стале, прыхіліўшыся да Маці. Яна падтрымлівае яго правай рукою, а левай паказвае скіпетрам на радкі ў кнізе, быццам бы навучае. Гэты сюжэт не мае аналагаў у беларускім іканапісе, ён выглядае як трансфармацыя больш вядамага сюжэта "Святая Ганна навучае Марыю". Абраз быў прысланы з Рыма Папам Урбанам VIII Зоф'і Зяновіч, жонцы Аляксандра Слушкі, фундатара касцёла, пасля чаго і ўпрыгожыў галоўны алтар.
З паўночна-заходняга фасада да касцёла далучаўся узведзены ў 1660-х гг. П-падобны ў плане 2-3-павярховы кляштарны корпус, які замыкаў унутраны двор. Далучаная да апсіды "лінія" выходзіла на Вялікую Бернардынскую вуліцу дзвюма рызалітамі, паміж якімі ўтвараўся кветнік. Паўднёва-ўсходні фасад вылучаны 2 рызалітамі, сцены рытмічна расчлянёны прамавугольнымі аконнымі праёмамі і пілястрамі ў прасценках.
Корпус мае калідорную сістэму планіроўкі: уздоўж 1-баковага калідора, перакрытага крыжовымі скляпеннямі і арыентаванага ва ўнутраны дворык, размяшчаліся келлі, трапезная, а таксама склады і розныя гаспадарчыя памяшканні. 3 паўночнага ўсходу ад жылога корпуса знаходзіцца 2-павярховы лямус, з паўднёвага ўсходу — 3-павярховы флігель І8 ст., накрыты вальмавым дахам. Комплекс кляштара бернардынак змяшчаў у сабе таксама 2-павярховы каменны флігель (ніжэй па рэльефе), драўляны флігель і шэраг гаспадарчых пабудоваў. У 1842 г. у кляштары было 20 законніцаў, 1 навіцыятка і 1 кандыдатка, 2 тэрцыяркі, а таксама 20 дзяўчат-сірот на выхаванні.
У 1866 г. манашкі былі пераведзены ў Нясвіж, а кляштар перададзены праваслаўнай царкве. Пасля паўстання 1863—64 гг. у будынку кляштара працавала дзяржаўная следчая камісія, некалькі гадоў знаходзіліся зняволеныя паўстанцы, у тым ліку К.В. Марцінкевіч (дачка В.Дуніна-Марцінкевіча).
У 1869 г. паводле хадайніцтва архіепіскапа Мінскага і Бабруйскага Аляксандра Дабрыніна з казны былі вылучаны сродкі для перабудовы, аднаўлення, рэстаўрацыі і добраўпарадкоўвання манастырскага комплекса. 3 вылучанай сумы ў 13 тысяч руб. палова пайшла на аднаўленне храма і стварэнне іканастаса. 4.1.1870 г. храм адкрыты і асвячоны ў гонар сашэсця Святога Духа на апосталаў, прыдзел асвячоны ў гонар святых першанастаўнікаў славянскіх Кірылы і Мяфодзія; у будынку кляштара размясціўся праваслаўны мужчынскі манастыр Святога Духа, брацію якога склалі манахі, пераведзеныя са старажытнага Слуцкага Свята-Троіцкага манастыра; адначасова з яго былі забраны бібліятэка, рызніца і іншая манастырская маёмасць.
У маі 1870 г. Сінод надаў прадпісанне называць манастыр Святадухаўскім. Асвячэнне галоўнага прастола ў гонар сашэсця Святога Духа адбылося 22.10.1870 г. мінскім епіскапам Аляксандрам Дабрыніным; правы прыдзел у імя святых Кірылы і Мяфодзія асвячоны 1 лістапада. На пачатак 20 ст. было 16 чалавек браціі (у 1905 г. 10 чалавек: архімандрыт, ігумен, 4 іераманаха, 2 іерадыякана і 2 манаха).
Пасля ўсталявання бальшавіскай улады ў 1918 г. манастыр скасаваны, спыніліся набажэнствы і ў храме. Ён быў пераўтвораны ў спартыўную залу, потым архіў.
У 1943 г. пасля асвячэння сабора архіепіскапам Філафеем (Нарко) набажэнствы ў ім адноўлены. Быў створаны новы 3-ярусны іканастас. Адначасова з храмам аднавіўся і мужчынскі манастыр, у якім мелася ўсяго 3 чалавекі браціі. У 1947 г. над вежамі сабора былі ўзняты крыжы. У 1-й палове 1950-х гг. праведзены капітальны рамонт інтэр'ера храма коштам 500 тыс. руб. Сучасны воблік храму надаў апошні рамонт канца 1970-х - пачатку 1980-х гг. 4-прастольны храм, прастольныя святы: Дзень Святога Духа 4 лістапада, 17 снежня і 24 мая. Пры саборы існуе Праваслаўнае таварыства міласернасці Святой праведнай Сафіі Слуцкай.
Будынак касцёла быў вырашаны паводле канона 3-нефавай б-слуповай 2-вежавай базылікі. Пануючы карабель галоўнага нефа пераходзіць у 3-гранную апсіду з бакавымі рызніцамі. Галоўны фасад тонкапрафіляванымі карнізнымі цягамі падзелены на 3 ярусы. Трэці ярус фарміруюць 2 бакавыя 6-ярусныя тэлескапічныя вежы (вышыня 34 м) са складанымі па форме барочнымі купаламі і фігурны шчыт паміж імі, запоўнены ў 1990-я гг. мазаікай. Вуглы фасада і ярусаў вежаў крапаваны пілястрамі, якімі вылучана і цэнтральная частка і прасценкі лучковых і арачных аконных праёмаў бакавых фасадаў. Ніжнія ярусы вежаў дэкарыраваны плоскімі арачнымі нішамі.
У інтэр'еры (умяшчальнасць каля 800 чал.) цэнтральны неф, які ў 2 разы шырэйшы за бакавыя, перакрыты цыліндрычным скляпеннем з распалубкамі, бакавыя — крыжовымі. Створаны 3 прыдзелы: асноўны прастольны — сашэсця Святога Духа, правы — у імя вялікапакутніцы Варвары (1953), левы — у гонар Казанскага абраза Маці Божай (1968). Каля паўночнай сцяны ўсталявана рака з мошчамі праведнай Сафіі, княгіні Слуцкай, а ў крыптавай частцы сабора зроблены прыдзел у імя святых роўнаапостальных Кірылы і Мяфодзія, які выкарыстоўваецца як хрысцільная царква. Яе іканастас мае абразы Прасвятой Багародзіцы і Збавіцеля, прападобнага Серафіма Сароўскага. Захаваліся 7 стукавых алтароў 18 ст. ў стылі позняга барока — калонныя порцікі з крапаванымі антаблементамі, выкананыя пад блакітны мармур з залачэннем ляпных элементаў. Апсіду вылучае 4-ярусны драўляны пазалочаны іканастас.
З праваслаўных святынь сабор меў абраз святога Мікіты, епіскапа Наўгародскага з часткай яго мошчаў, прыжыццёвы партрэт Ціхана Задонскага, 4 пасярэбраныя крыжы-каўчэжцы для мошчаў. На галоўным прастоле знаходзілася старажытнае Евангелле, перапісанае ў 1582 г. слуцкім князем Юрыем Алелька і ахвяраванае ім у Слуцкі Свята-Троіцкі манастыр. Шануецца абраз 2-й паловы 17 ст. «Крупецкая Маці Божая Адзігітрыя» (знаходзіўся ў Свята-Пакроўскай царкве в. Крупцы, якая зараз увайшла ў межы Мінска). У 1945 г. з закрытага Свята-Петра-Паўлаўскага сабора ў Свята-Духаўскі храм быў перанесены старажытны цудатворны абраз Мінскай Маці Божай. Абраз 1731 г. «Грамніцы (Стрэчанне)», выяўлены ў 1920-я гт. ў Свята-Успенскай царкве в. Басценавічы (Мсціслаўскі раён Магілёўскай вобласці), да 2-й сусветнай вайны знаходзіўся ў Дзяржаўным мастацкім музеі БССР. Маецца абраз сярэдзіны 18 ст. «Мікола з жыціем».
Змены амаль не паўплывалі на касцельны выгляд комплексу, ад якога, акрамя святыні і кляштарнага корпуса, быў захаваўся і каменны 2-павярховы флігель па вул. Кірыла і Мятода, 7 (там былі майстэрні Свята-Духаўскага сабора). Комплекс яшчэ ў 1926 г. быў узяты пад ахову дзяржавы і аб'яўлены помнікам архітэктуры рэспубліканскага значэння. Нажаль, нягледзячы на тое, у 2008 г. 2-павярховы флігель быў перабудаваны да непазнавальнасці пад адзін з карпусоў праваслаўнай семінарыі.
Цікава, што мітрапаліт Філарэт неаднарозова выказваў жаданне надбудаваць над цэнтральным нефам барабан з кумпалам, для прыдання галоўнай беларускай катэдре "больш праваслаўнага выгляду". Пакуль архітэктарам і гісторыкам удаецца адстаяць спрадвечны вонкавы выгляд цудоўнага помніка віленскага барока, калі ня лічыць мазаічнай выявы Багародзіцы на шчыце галоўнага фасада.
Пасля пажару 1741 г. святыня была рэканструяваная. Работы скончыліся ў 1746 г. і цяпер касцёл уяўляў сабой 2-вежавую, пакрытую гонтай, 6-слуповую, 3-нававую базыліку з трохграннай апсідай у стылі сталага барока. Галоўны фасад, завершаны высокім фігурным франтонам фланкіраваўся дзвюма 6-яруснымі вежамі. Пад касцёлам змаяшчаліся склепы і крыпта для пахаванняў. У касцёле "гралі на арганах і на хорах спявалі надзвычай дзівосна".
Інтэр'ер касцёла ў ХVІІІ ст. ўпрыгожвалі 7 алтароў. Галоўны алтар, у якім знаходзіўся абраз Маці Божай з Дзіцяткам, уяўляў сабой 6 калонаў, якія неслі барочны антаблемент з 2 анёламі і 2 вазонамі. Астатнія алтары былі 2-яруснымі. Бакавыя алтары Хрыста Укрыжаванага і св. Францішка Серафіцкага фланкавалі праём прэзбітэрыя. Пры апорах стаялі алтары св.Антонія і св. Клары. Бакавыя нефы завяршаліся капліцамі з каменнымі алтарамі Найсвяцейшай Тройцы і Міхала Арханёла.
Галоўнай святыняй касцёла лічыўся цудатворны абраз Маці Божай з дзіцяткам у срэбнай шаце. Марыя стаіць за сталом, на якім ляжаць раскрытая кніга і тры ружы. Дзіцятка Езус стаіць на гэтым стале, прыхіліўшыся да Маці. Яна падтрымлівае яго правай рукою, а левай паказвае скіпетрам на радкі ў кнізе, быццам бы навучае. Гэты сюжэт не мае аналагаў у беларускім іканапісе, ён выглядае як трансфармацыя больш вядамага сюжэта "Святая Ганна навучае Марыю". Абраз быў прысланы з Рыма Папам Урбанам VIII Зоф'і Зяновіч, жонцы Аляксандра Слушкі, фундатара касцёла, пасля чаго і ўпрыгожыў галоўны алтар.
З паўночна-заходняга фасада да касцёла далучаўся узведзены ў 1660-х гг. П-падобны ў плане 2-3-павярховы кляштарны корпус, які замыкаў унутраны двор. Далучаная да апсіды "лінія" выходзіла на Вялікую Бернардынскую вуліцу дзвюма рызалітамі, паміж якімі ўтвараўся кветнік. Паўднёва-ўсходні фасад вылучаны 2 рызалітамі, сцены рытмічна расчлянёны прамавугольнымі аконнымі праёмамі і пілястрамі ў прасценках.
Корпус мае калідорную сістэму планіроўкі: уздоўж 1-баковага калідора, перакрытага крыжовымі скляпеннямі і арыентаванага ва ўнутраны дворык, размяшчаліся келлі, трапезная, а таксама склады і розныя гаспадарчыя памяшканні. 3 паўночнага ўсходу ад жылога корпуса знаходзіцца 2-павярховы лямус, з паўднёвага ўсходу — 3-павярховы флігель І8 ст., накрыты вальмавым дахам. Комплекс кляштара бернардынак змяшчаў у сабе таксама 2-павярховы каменны флігель (ніжэй па рэльефе), драўляны флігель і шэраг гаспадарчых пабудоваў. У 1842 г. у кляштары было 20 законніцаў, 1 навіцыятка і 1 кандыдатка, 2 тэрцыяркі, а таксама 20 дзяўчат-сірот на выхаванні.
У 1866 г. манашкі былі пераведзены ў Нясвіж, а кляштар перададзены праваслаўнай царкве. Пасля паўстання 1863—64 гг. у будынку кляштара працавала дзяржаўная следчая камісія, некалькі гадоў знаходзіліся зняволеныя паўстанцы, у тым ліку К.В. Марцінкевіч (дачка В.Дуніна-Марцінкевіча).
У 1869 г. паводле хадайніцтва архіепіскапа Мінскага і Бабруйскага Аляксандра Дабрыніна з казны былі вылучаны сродкі для перабудовы, аднаўлення, рэстаўрацыі і добраўпарадкоўвання манастырскага комплекса. 3 вылучанай сумы ў 13 тысяч руб. палова пайшла на аднаўленне храма і стварэнне іканастаса. 4.1.1870 г. храм адкрыты і асвячоны ў гонар сашэсця Святога Духа на апосталаў, прыдзел асвячоны ў гонар святых першанастаўнікаў славянскіх Кірылы і Мяфодзія; у будынку кляштара размясціўся праваслаўны мужчынскі манастыр Святога Духа, брацію якога склалі манахі, пераведзеныя са старажытнага Слуцкага Свята-Троіцкага манастыра; адначасова з яго былі забраны бібліятэка, рызніца і іншая манастырская маёмасць.
У маі 1870 г. Сінод надаў прадпісанне называць манастыр Святадухаўскім. Асвячэнне галоўнага прастола ў гонар сашэсця Святога Духа адбылося 22.10.1870 г. мінскім епіскапам Аляксандрам Дабрыніным; правы прыдзел у імя святых Кірылы і Мяфодзія асвячоны 1 лістапада. На пачатак 20 ст. было 16 чалавек браціі (у 1905 г. 10 чалавек: архімандрыт, ігумен, 4 іераманаха, 2 іерадыякана і 2 манаха).
Пасля ўсталявання бальшавіскай улады ў 1918 г. манастыр скасаваны, спыніліся набажэнствы і ў храме. Ён быў пераўтвораны ў спартыўную залу, потым архіў.
У 1943 г. пасля асвячэння сабора архіепіскапам Філафеем (Нарко) набажэнствы ў ім адноўлены. Быў створаны новы 3-ярусны іканастас. Адначасова з храмам аднавіўся і мужчынскі манастыр, у якім мелася ўсяго 3 чалавекі браціі. У 1947 г. над вежамі сабора былі ўзняты крыжы. У 1-й палове 1950-х гг. праведзены капітальны рамонт інтэр'ера храма коштам 500 тыс. руб. Сучасны воблік храму надаў апошні рамонт канца 1970-х - пачатку 1980-х гг. 4-прастольны храм, прастольныя святы: Дзень Святога Духа 4 лістапада, 17 снежня і 24 мая. Пры саборы існуе Праваслаўнае таварыства міласернасці Святой праведнай Сафіі Слуцкай.
Будынак касцёла быў вырашаны паводле канона 3-нефавай б-слуповай 2-вежавай базылікі. Пануючы карабель галоўнага нефа пераходзіць у 3-гранную апсіду з бакавымі рызніцамі. Галоўны фасад тонкапрафіляванымі карнізнымі цягамі падзелены на 3 ярусы. Трэці ярус фарміруюць 2 бакавыя 6-ярусныя тэлескапічныя вежы (вышыня 34 м) са складанымі па форме барочнымі купаламі і фігурны шчыт паміж імі, запоўнены ў 1990-я гг. мазаікай. Вуглы фасада і ярусаў вежаў крапаваны пілястрамі, якімі вылучана і цэнтральная частка і прасценкі лучковых і арачных аконных праёмаў бакавых фасадаў. Ніжнія ярусы вежаў дэкарыраваны плоскімі арачнымі нішамі.
У інтэр'еры (умяшчальнасць каля 800 чал.) цэнтральны неф, які ў 2 разы шырэйшы за бакавыя, перакрыты цыліндрычным скляпеннем з распалубкамі, бакавыя — крыжовымі. Створаны 3 прыдзелы: асноўны прастольны — сашэсця Святога Духа, правы — у імя вялікапакутніцы Варвары (1953), левы — у гонар Казанскага абраза Маці Божай (1968). Каля паўночнай сцяны ўсталявана рака з мошчамі праведнай Сафіі, княгіні Слуцкай, а ў крыптавай частцы сабора зроблены прыдзел у імя святых роўнаапостальных Кірылы і Мяфодзія, які выкарыстоўваецца як хрысцільная царква. Яе іканастас мае абразы Прасвятой Багародзіцы і Збавіцеля, прападобнага Серафіма Сароўскага. Захаваліся 7 стукавых алтароў 18 ст. ў стылі позняга барока — калонныя порцікі з крапаванымі антаблементамі, выкананыя пад блакітны мармур з залачэннем ляпных элементаў. Апсіду вылучае 4-ярусны драўляны пазалочаны іканастас.
З праваслаўных святынь сабор меў абраз святога Мікіты, епіскапа Наўгародскага з часткай яго мошчаў, прыжыццёвы партрэт Ціхана Задонскага, 4 пасярэбраныя крыжы-каўчэжцы для мошчаў. На галоўным прастоле знаходзілася старажытнае Евангелле, перапісанае ў 1582 г. слуцкім князем Юрыем Алелька і ахвяраванае ім у Слуцкі Свята-Троіцкі манастыр. Шануецца абраз 2-й паловы 17 ст. «Крупецкая Маці Божая Адзігітрыя» (знаходзіўся ў Свята-Пакроўскай царкве в. Крупцы, якая зараз увайшла ў межы Мінска). У 1945 г. з закрытага Свята-Петра-Паўлаўскага сабора ў Свята-Духаўскі храм быў перанесены старажытны цудатворны абраз Мінскай Маці Божай. Абраз 1731 г. «Грамніцы (Стрэчанне)», выяўлены ў 1920-я гт. ў Свята-Успенскай царкве в. Басценавічы (Мсціслаўскі раён Магілёўскай вобласці), да 2-й сусветнай вайны знаходзіўся ў Дзяржаўным мастацкім музеі БССР. Маецца абраз сярэдзіны 18 ст. «Мікола з жыціем».
Змены амаль не паўплывалі на касцельны выгляд комплексу, ад якога, акрамя святыні і кляштарнага корпуса, быў захаваўся і каменны 2-павярховы флігель па вул. Кірыла і Мятода, 7 (там былі майстэрні Свята-Духаўскага сабора). Комплекс яшчэ ў 1926 г. быў узяты пад ахову дзяржавы і аб'яўлены помнікам архітэктуры рэспубліканскага значэння. Нажаль, нягледзячы на тое, у 2008 г. 2-павярховы флігель быў перабудаваны да непазнавальнасці пад адзін з карпусоў праваслаўнай семінарыі.
Цікава, што мітрапаліт Філарэт неаднарозова выказваў жаданне надбудаваць над цэнтральным нефам барабан з кумпалам, для прыдання галоўнай беларускай катэдре "больш праваслаўнага выгляду". Пакуль архітэктарам і гісторыкам удаецца адстаяць спрадвечны вонкавы выгляд цудоўнага помніка віленскага барока, калі ня лічыць мазаічнай выявы Багародзіцы на шчыце галоўнага фасада.
Літ.:
Каталіцкія святыні
Мінск, Про Хрысто, 2003
А.М. Кулагін
Праваслаўныя храмы на Беларусі
Мінск, Беларуская Энцыклапедыя, 2001
Паведамленні
СВЯТО-ДУХОВ КАФЕДРАЛЬНЫЙ СОБОР
Храм построили в 1642-1687 годах на одной из самых высоких точек города как костел женского бернардинского монастыря в стиле «виленского барокко». Его жив...
SS. Klaryski – Bernardynki (p.w. Św. Trójcy i Wniebowzięcia NMP.)
1630 – pojawiły się pierwsze zakonnice bernardynki, mieszkały bez kościoła
1833 –...
Był to klasztor bernardynek - klarysek. Zakon oparty o II regułę św. Franciszka z Asyżu. Bliskośc klasztorów bernardyńskich (meskiego i żeńskiego) jes...