Выбраныя здымкі
Касцёл Святога Міхала Арханёла ў Міхалішках Фота © Иван Бай | Дата: 06.05.2009
Інтэр\'ер Фота © Яўген Каломенкін | Дата: 06.05.2009
Інтэр\'ер, хоры Фота © Яўген Каломенкін | Дата: 06.05.2009
Касцёл Міхаіла Арханёла пры кляштары аўгусцінцаў у в. Міхалішкі - найбольш тыповы і найменш перабудаваны на сённяшні дзень помнік «сармацкага» барока. Паводле вядомага гісторыка мастацтва С. Лёранца, гэты кляштар фундаваны ў 1622 г. Янам Цыпрыянам Бжастоўскім і першы касцёл пры ім быў драўляны. Мураваны ж касцёл у гонар св. Яна Хрысціцеля быў збудаваны тут да 1653 г., таму што ў інвентары за 1654 г. ён названы «новым». Гэтай даты пабудовы касцёла прытрымліваюцца ўсе сучасныя энцыклапедычныя даведнікі і кнігі па гісторыі архітэктуры. Аднак у азначаным інвентары касцёл прысвечаны Яну Хрысціцелю, а існуючы храм кансекраваны ў 1700 г. пад тытулам Міхаіла Арханёла. Вынікае, што гаворка ідзе пра розныя святыні і першы мураваны храм быў зруйнаваны падчас вайны. На наш погляд, будаўніцтва новага касцёла магло адбыцца толькі пасля замірэння Польшчы са Швецыяй у 1660 г. Таму больш рэальнай для пачатку будаўніцтва з'яўляецца дата фундацыі касцёла — 1662 г. (ажыццёўлена сынам першага фундатара Цыпрыянам Паўлам Бжастоўскім). Аўтарам пабудовы лічыцца архітэктар бельгіец Крыштаф Пенс.
Пры касцёле была мураваная капліца. У 1-ю сусветную вайну касцёл пашкоджаны, у 1920-я гг. адноўлены. Дзейнічае.
Планава-кампазіцыйнай схеме міхалішскага касцёла ўласцівы рацыяналізм, праграмнасць культавага рытуалу, дакладны канструкцыйны разлік і разам з тым пэўная тэатралізацыя, прасторава-часавае разгортванне агульнага ўспрымання, што адпавядае духу барока. Прамавугольны неф кафалікона перакрыты цыліндрычным скляпеннем з распалубкамі на падпружных арках, якія абапіраюцца на магутныя ўнутраныя пілоны-контрфорсы (вонкавыя контрфорсы адсутнічаюць). Сістэма падпружных арак і ўнутраных контрфорсаў падзяляе неф на тры роўныя травеі — структура ўжо знаёмая ў раннім барока. Падпружныя аркі візуальна падкрэсліваюць крывізну скляпення і яго функцыянальнае прызначэнне як канструкцыі, што абмяжоўвае прастору. У спалучэнні з падоўжным планам нефа гэта ўвасабляла два асноўныя прынцыпы стылю барока ў арганізацыі інтэр'ера: «руху ў прасторы» і «знаходжання ў прасторы» (пры адсутнасці ў сакральным беларускім дойлідстве эпохі барока характэрных для гэтага стылю ў храмабудаўніцтве іншых еўрапейскіх краін авальных планаў). Звонку неф накрыты традыцыйным двухсхільным кроквенным дахам.
Алтарная частка касцёла вырашана ў выглядзе пяціграннай апсіды, роўнавысокай нефу, але з ніжэйшым дахам. Яна мае развітую віму, па баках якой сіметрычна размешчаны невысокія амаль квадратныя ў плане сакрыстыі. Планавую схему алтарнай часткі з усходняга боку нібы ўраўнаважвае своеасаблівая кампазіцыя ўваходнай часткі ў выглядзе невысокага авальнага прытвора-крухты, а сіметрычныя квадратныя ў плане вежы зроблены ў адну лінію з сакрыстыямі.
Галоўны фасад як тэатральная дэкарацыя стварае медыявістычны вобраз святыні. Уваходная крухта імітуе сярэдневяковы абарончы барбакан, які звычайна прыкрываў брамы гарадскіх і замкавых умацаванняў. У цэнтральнай нішы пастаўлена скулытгура св. Міхала. Сцены прарэзаны арачнымі аконнымі праёмамі і раскрапаваны магутнымі панэлямі. Масіўныя прызматычныя вежы складаюцца з двух чацверыковых аб'ёмаў аднолькавага сячэння і накрытыя традыцыйным пакатым чатырохсхільным шатром-«каўпаком» — усё гэта надае ім візуальную важкасць і суровасць. Паказальна, што па сваіх формах вежы касцёла імітуюць якраз замкавыя вежы, а не круглыя невялічкія вежачкі абарончых храмаў беларускай готыкі. Тарэц даху на галоўным фасадзе закрыты простым трохвугольным атыкавым франтонам, злітым з верхнімі чацверыкамі вежаў у суцэльны маналіт, пазбаўлены знакамітых барочных валют і ордэрнага дэкору, які замяняюць прамавугольныя філянговыя нішы. У архітэктурным вобразе збудавання мы назіраем зварот да рыцарскіх часоў, рыцарскага духу, абстрагаваную эмблематычнасць, уласцівую сарматызму.
Тым больш уражвае кантраст паміж сярэдневяковай дэкарацыяй фасада і пышным барочным аздабленнем інтэр'ера міхалішскага касцёла. На паверхні сцен цэнтральнага аб'ёму дамінуюць бела-блакітныя стукавыя барэльефы з выявамі святых і пышны раслінны арнамент, які, нібы карункі, накінуты на сцены і аб'ядноўвае ўвесь дэкор у адзінае пластычнае цэлае. Кожны рэльеф — гэта тонкае паводле малюнка і віртуозна выкананае тэматычнае скульптурнае пано. Алтары ўпрыгожаны раслінным арнаментам, рэльефнымі выявамі апосталаў на пілястрах і на сценах апсіды. Бела-блакітныя стукавыя пано на евангельскія тэмы выразна глядзяцца на белым фоне сцен: спалучэнне 2 блізкіх колераў стварае вытанчаны жывапісны і пластычны эфект. Асабліва багатая аздоба 2-яруснага галоўнага алтара з вітымі калонкамі. На карнізе першага 3-часткавага яруса выявы ўкленчаных епіскапаў, у цэнтры — 2 анёлы. У навершы алтара рэльеф «Новазапаветная Тройца». Галоўны алтар, як і 8 іншых, абрамлены акантам, з пругкіх завіткоў якога нібы вырастаюць галовы драконаў, сірэн і іншых фантастычных істот. На шырокіх сценных пілонах гарэльефы 12 апосталаў. Пастаўленыя на квадратныя кансолі з маскаронамі розных тыпаў і памераў, яны амаль поўнасцю аддзелены ад сцен і ствараюнь эфект руху. У прасценках паміж пілонамі стукавыя алтары ў пышных барочных абрамленнях (картушы, раслінная арнаментыка, гірлянды з лісцяў, кветак і садавіны). Два бакавыя алтары ўпрыгожаны вітымі калонкамі і пілястрамі, якія падтрымліваюць падпружную арку. У ляпных рамах алтарныя карціны «Святая сям'я» ў сярэбраным з пазалотай абкладзе (пачатак 18 ст.) і «Маці Божая Ружанцовая» (пачатак 19 ст.). Побач з карцінамі — сюжэтныя барэльефы. Амбон, упрыгожаны пазалочаным раслінным арнаментам, падтрымліваецца ўнізе разным арлом, які трымае ў кіпцюрах картуш з гербам Бжастоўскіх. Балдахін драўляны, разны, у выглядзе кароны. Па-майстэрску выкананы каваныя жалезныя рашоткі ў капліцах св. Іосіфа (2-я палова 17 ст.) і Хрыста (19 ст.).
Аднак пры ўсёй сакавітасці, дынаміцы, пластычнасці ляпных стукавых кампазіцый не ўзнікае ўражання неакрэсленасці, экстатычнасці прасторы, што характэрна для позняга барока. Пластычны рэльефны дэкор з расліннымі матывамі, які аблямоўвае алтарныя карціны, падпарадкаваны барочнай люстэркавай сіметрыі. Алтары размешчаны адпаведна ўраўнаважанаму трохчасткаваму падзелу нефа сістэмай падпружных арак і пілонаў. Дынамічныя гарэльефы на евангельскія сюжэты, што аздабляюць пілоны, таксама падпарадкаваны іх архітэктурнаму рытму. Алтарныя кампазіцыі ўлучаюць геральдычныя картушы і выявы данатараў. Тут прысутнічае саслоўная эмблематыка, якая выяўляе сармацкі кантэкст сакральнага начыння. Вядома, што пластычнае аздабленне інтэр'ера касцёла выканана ў 1684—1700 гг. групай замежных майстроў (Джавані Галі, Андрэа Капоне, Ян Пенс, сын архітэктара) пад кіраўніцтвам фларэнтыйскага мастака П'етра Перці з удзелам мясцовага майстра Міколы Жылевіча, імя якога знойдзена Э. Лапацінскім у віленскіх архівах. Тая ж група майстроў перад гэтым (у 1668—1684 гг.) стварыла слынную стукавую аздобу касцёла св. апосталаў Пятра і Паўла на Антокалі ў Вільні, які дарэчы таксама належаў прадстаўнікам адгалінавання ордэна аўгусцінцаў, канонікам латэранскім. Яго фундаваў гетман ВКЛ Міхаіл Казімір Пац.
Як адзначае С. Лёранц, у часы сталага барока (апошняя чвэрць XVII — першая чвэрць XVIII ст.) у Вільні асноўнымі касцельнымі фундатарамі былі Пацы і Сапегі. Імі быў запрошаны з Італіі П. Перці (на думку А. Мілабендзкага, «найбольш яркая індывідуальнасць таго часу ў віленскім рэгіёне»). У гістарычных дакументах ён названы «архітэктар Яна Казіміра Сапегі Перці' Іаган Пётр». Гэта адзіны з італьянскіх мастакоў, які назаўжды застаўся ў ВКЛ і заснаваў дынастыю майстроў па аздабленню інтэр'ераў касцёлаў (тут працавалі яго сын і ўнук). Разам з ім з італьянскай часткі Швейцарыі прыбыў у Вільню і Джаванні (Жан) Галі, спецыяліст па раслінных і гратэскавых стукавых арнаментах. Захаваліся звесткі, што стукавыя алтары і багатая скульптурная пластыка былі ў тагачасных касцёлах у Стоўбцах, Клецку, Глыбокім і інш., якія па сваіх стылявых прыкметах належаць да «сармацкага» барока.
Пры касцёле была мураваная капліца. У 1-ю сусветную вайну касцёл пашкоджаны, у 1920-я гг. адноўлены. Дзейнічае.
Планава-кампазіцыйнай схеме міхалішскага касцёла ўласцівы рацыяналізм, праграмнасць культавага рытуалу, дакладны канструкцыйны разлік і разам з тым пэўная тэатралізацыя, прасторава-часавае разгортванне агульнага ўспрымання, што адпавядае духу барока. Прамавугольны неф кафалікона перакрыты цыліндрычным скляпеннем з распалубкамі на падпружных арках, якія абапіраюцца на магутныя ўнутраныя пілоны-контрфорсы (вонкавыя контрфорсы адсутнічаюць). Сістэма падпружных арак і ўнутраных контрфорсаў падзяляе неф на тры роўныя травеі — структура ўжо знаёмая ў раннім барока. Падпружныя аркі візуальна падкрэсліваюць крывізну скляпення і яго функцыянальнае прызначэнне як канструкцыі, што абмяжоўвае прастору. У спалучэнні з падоўжным планам нефа гэта ўвасабляла два асноўныя прынцыпы стылю барока ў арганізацыі інтэр'ера: «руху ў прасторы» і «знаходжання ў прасторы» (пры адсутнасці ў сакральным беларускім дойлідстве эпохі барока характэрных для гэтага стылю ў храмабудаўніцтве іншых еўрапейскіх краін авальных планаў). Звонку неф накрыты традыцыйным двухсхільным кроквенным дахам.
Алтарная частка касцёла вырашана ў выглядзе пяціграннай апсіды, роўнавысокай нефу, але з ніжэйшым дахам. Яна мае развітую віму, па баках якой сіметрычна размешчаны невысокія амаль квадратныя ў плане сакрыстыі. Планавую схему алтарнай часткі з усходняга боку нібы ўраўнаважвае своеасаблівая кампазіцыя ўваходнай часткі ў выглядзе невысокага авальнага прытвора-крухты, а сіметрычныя квадратныя ў плане вежы зроблены ў адну лінію з сакрыстыямі.
Галоўны фасад як тэатральная дэкарацыя стварае медыявістычны вобраз святыні. Уваходная крухта імітуе сярэдневяковы абарончы барбакан, які звычайна прыкрываў брамы гарадскіх і замкавых умацаванняў. У цэнтральнай нішы пастаўлена скулытгура св. Міхала. Сцены прарэзаны арачнымі аконнымі праёмамі і раскрапаваны магутнымі панэлямі. Масіўныя прызматычныя вежы складаюцца з двух чацверыковых аб'ёмаў аднолькавага сячэння і накрытыя традыцыйным пакатым чатырохсхільным шатром-«каўпаком» — усё гэта надае ім візуальную важкасць і суровасць. Паказальна, што па сваіх формах вежы касцёла імітуюць якраз замкавыя вежы, а не круглыя невялічкія вежачкі абарончых храмаў беларускай готыкі. Тарэц даху на галоўным фасадзе закрыты простым трохвугольным атыкавым франтонам, злітым з верхнімі чацверыкамі вежаў у суцэльны маналіт, пазбаўлены знакамітых барочных валют і ордэрнага дэкору, які замяняюць прамавугольныя філянговыя нішы. У архітэктурным вобразе збудавання мы назіраем зварот да рыцарскіх часоў, рыцарскага духу, абстрагаваную эмблематычнасць, уласцівую сарматызму.
Тым больш уражвае кантраст паміж сярэдневяковай дэкарацыяй фасада і пышным барочным аздабленнем інтэр'ера міхалішскага касцёла. На паверхні сцен цэнтральнага аб'ёму дамінуюць бела-блакітныя стукавыя барэльефы з выявамі святых і пышны раслінны арнамент, які, нібы карункі, накінуты на сцены і аб'ядноўвае ўвесь дэкор у адзінае пластычнае цэлае. Кожны рэльеф — гэта тонкае паводле малюнка і віртуозна выкананае тэматычнае скульптурнае пано. Алтары ўпрыгожаны раслінным арнаментам, рэльефнымі выявамі апосталаў на пілястрах і на сценах апсіды. Бела-блакітныя стукавыя пано на евангельскія тэмы выразна глядзяцца на белым фоне сцен: спалучэнне 2 блізкіх колераў стварае вытанчаны жывапісны і пластычны эфект. Асабліва багатая аздоба 2-яруснага галоўнага алтара з вітымі калонкамі. На карнізе першага 3-часткавага яруса выявы ўкленчаных епіскапаў, у цэнтры — 2 анёлы. У навершы алтара рэльеф «Новазапаветная Тройца». Галоўны алтар, як і 8 іншых, абрамлены акантам, з пругкіх завіткоў якога нібы вырастаюць галовы драконаў, сірэн і іншых фантастычных істот. На шырокіх сценных пілонах гарэльефы 12 апосталаў. Пастаўленыя на квадратныя кансолі з маскаронамі розных тыпаў і памераў, яны амаль поўнасцю аддзелены ад сцен і ствараюнь эфект руху. У прасценках паміж пілонамі стукавыя алтары ў пышных барочных абрамленнях (картушы, раслінная арнаментыка, гірлянды з лісцяў, кветак і садавіны). Два бакавыя алтары ўпрыгожаны вітымі калонкамі і пілястрамі, якія падтрымліваюць падпружную арку. У ляпных рамах алтарныя карціны «Святая сям'я» ў сярэбраным з пазалотай абкладзе (пачатак 18 ст.) і «Маці Божая Ружанцовая» (пачатак 19 ст.). Побач з карцінамі — сюжэтныя барэльефы. Амбон, упрыгожаны пазалочаным раслінным арнаментам, падтрымліваецца ўнізе разным арлом, які трымае ў кіпцюрах картуш з гербам Бжастоўскіх. Балдахін драўляны, разны, у выглядзе кароны. Па-майстэрску выкананы каваныя жалезныя рашоткі ў капліцах св. Іосіфа (2-я палова 17 ст.) і Хрыста (19 ст.).
Аднак пры ўсёй сакавітасці, дынаміцы, пластычнасці ляпных стукавых кампазіцый не ўзнікае ўражання неакрэсленасці, экстатычнасці прасторы, што характэрна для позняга барока. Пластычны рэльефны дэкор з расліннымі матывамі, які аблямоўвае алтарныя карціны, падпарадкаваны барочнай люстэркавай сіметрыі. Алтары размешчаны адпаведна ўраўнаважанаму трохчасткаваму падзелу нефа сістэмай падпружных арак і пілонаў. Дынамічныя гарэльефы на евангельскія сюжэты, што аздабляюць пілоны, таксама падпарадкаваны іх архітэктурнаму рытму. Алтарныя кампазіцыі ўлучаюць геральдычныя картушы і выявы данатараў. Тут прысутнічае саслоўная эмблематыка, якая выяўляе сармацкі кантэкст сакральнага начыння. Вядома, што пластычнае аздабленне інтэр'ера касцёла выканана ў 1684—1700 гг. групай замежных майстроў (Джавані Галі, Андрэа Капоне, Ян Пенс, сын архітэктара) пад кіраўніцтвам фларэнтыйскага мастака П'етра Перці з удзелам мясцовага майстра Міколы Жылевіча, імя якога знойдзена Э. Лапацінскім у віленскіх архівах. Тая ж група майстроў перад гэтым (у 1668—1684 гг.) стварыла слынную стукавую аздобу касцёла св. апосталаў Пятра і Паўла на Антокалі ў Вільні, які дарэчы таксама належаў прадстаўнікам адгалінавання ордэна аўгусцінцаў, канонікам латэранскім. Яго фундаваў гетман ВКЛ Міхаіл Казімір Пац.
Як адзначае С. Лёранц, у часы сталага барока (апошняя чвэрць XVII — першая чвэрць XVIII ст.) у Вільні асноўнымі касцельнымі фундатарамі былі Пацы і Сапегі. Імі быў запрошаны з Італіі П. Перці (на думку А. Мілабендзкага, «найбольш яркая індывідуальнасць таго часу ў віленскім рэгіёне»). У гістарычных дакументах ён названы «архітэктар Яна Казіміра Сапегі Перці' Іаган Пётр». Гэта адзіны з італьянскіх мастакоў, які назаўжды застаўся ў ВКЛ і заснаваў дынастыю майстроў па аздабленню інтэр'ераў касцёлаў (тут працавалі яго сын і ўнук). Разам з ім з італьянскай часткі Швейцарыі прыбыў у Вільню і Джаванні (Жан) Галі, спецыяліст па раслінных і гратэскавых стукавых арнаментах. Захаваліся звесткі, што стукавыя алтары і багатая скульптурная пластыка былі ў тагачасных касцёлах у Стоўбцах, Клецку, Глыбокім і інш., якія па сваіх стылявых прыкметах належаць да «сармацкага» барока.
Крыніца:
А.М. Кулагін
Каталіцкія храмы на Беларусі
Мінск, Беларуская Энцыклапедыя, 2000
Т.В. Габрусь
Мураваныя харалы
Мінск, "Ураджай", 2001