Быхаў - фота і помнікі

Гісторыя Быхава

Горад Быхаў — цэнтр Быхаўскага раёна. Прыстань на р. Дняпро. Знаходзіцца за 44 км ад Магілёва. Чыгуначная станцыя на лініі Магілёў—Жлобін. Аўтадарогамі злучаны з Магілёвам, Рагачовам і з аўтамагістралямі Магілёў—Гомель і Магілёў—Бабруйск. 17,3 тыс. жыхароў (2004 г).

У пісьмовых крыніцах згадваецца пад 1393 г. як «двор Быхов». Аднак археалагічныя даследаванні сведчаць аб існаванні невялікага паселішча на месцы сучаснага горада ўжо ў 12—13 стст. Быхаў таксама згадваецца ў вядомым гісторыка-геаграфічным творы канца 14 ст. «Спіс рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх» у 1430 г. — сярод гарадоў, якія падтрымалі абранне Свідрыгайлы вялікім князем ВКЛ.

Быхаў належаў князю Дзмітрыю Сямёнавічу Друцкаму-Зубравіцкаму па празванні Сякіра (памёр пасля 1444 г.), яго дачцэ Марыне (жонка, потым удава Сямена Сямёнавіча Гальшанскага-Трабскага). Памерла Марына Гальшанская-Трабская каля 1495, завяшчала Быхаў свайму ўнуку Альбрэхту Гаштольду. Найбуйнейшыя магнаты свайго часу Альбрэхт Гаштольд і яго адзіны сын Станіслаў валодалі Быхавам да смерці Станіслава ў 1542, потым усе маёнткі Гаштольдаў адышлі да вялікіх князёў Жыгімонта I Старога і яго сына Жыгімонта II Аўгуста, які ў 1547 г. ажаніўся з удавой Станіслава Барбарай Радзівіл.

У гэты час Быхаў стаў цэнтрам дзяржаўнага староства, знаходзіўся ў складзе Аршанскага павета, быў аддадзены ў заклад князю Iвану Саламярэцкаму, які ў 1556 г. перазаклаў Быхаў Ераніму Аляксандравічу Хадкевічу. Апошні ў 1560 г. дамогся прывілея на валоданне Быхавам у якасці лена, пазней — у якасці вотчыны. З 1561 г. горад належаў Яну Ераніму Хадкевічу, які карыстаўся тытулам «графа на Шклове, Быхаве, Глуску і Мышы».

У 2-ой палове 16 ст. Хадкевічы заснавалі ў Быхаве ліцейную майстэрню - людвісарню, у якой выраблялі дробавыя гарматы, разнастайныя марціры і іншае ўзбраенне. На высокім беразе Дняпра існаваў замак, які меў драўляна-земляныя ўмацаванні. Ян Кароль Хадкевіч (апошні ўладальнік Быхава з роду Хадкевічаў) заснаваў у горадзе касцёл Святога Казіміра. У 1590 г. горад і замак значна пацярпелі ад нечаканага нападу данскога гетмана Мацюшы Федаровіча. У гэтым жа годзе гетман ВКЛ Ян Хадкевіч атрымаў ад караля грамату на пабудову новага замка і гарадскіх умацаванняў. Распачатае ім будаўніцтва было працягнута яго сынам Янам Каралем і завяршылася пры Сапегах, да якіх Быхаў перайшоў у валоданне ў 1621 г. праз шлюб Ганны Хадкевіч з Янам Станіславам, сынам канцлера ВКЛ Льва Сапегі.

Горад атрымаў магутную бастыённую фартыфікацыю. Вялізны 800-метровы земляны вал з бастыёнамі, равелінамі і ровам у выглядзе паўкруга надзейна ахоўваў Быхаў і набыў яму славу непрыступнай цытадэлі. Уваход і выхад з горада ажыццяўляўся толькі праз 3 каменныя брамы: Падольную (Дольную), Магілёўскую і Рагачоўскую (Навабыхаўскую). Добра спланіраваны горад падзяляўся на кварталы ўзаемна перпендыкулярнымі вуліцамі. Гандлёвая плошча перад замкам падзяляла Быхаў на дзве часткі, ад яе таксама пачыналіся дзве галоўныя вуліцы (дарогі на Магілёў і Рагачоў), перспектыва якіх у лініі ўмацаванняў замыкалася брамамі. Ядром абароны горада з'яўляўся палацава-замкавы ансамбль, пабудаваны Сапегамі ў пачатку 17 ст. Абнесены земляным валам з бастыёнамі, замак меў комплекс мураваных жылых і гаспадарчых пабудоў. Ад горада яго аддзяляў роў з пад'ёмным мостам. З заходняга боку па вуглах замка стаялі вежы. З поўначы подступы да замка перакрываў мураваны касцёл, абнесены каменнымі сценамі з невялікімі вуглавымі вежамі, з паўночнага захаду — мураваная сінагога. З усходу замак ахоўваў Днепр. У 1-ай палове 17 ст. у адрозненне ад новапабудаванага ў 16 ст. умацаванага паселішча Новы Быхаў (цяпер вёска Быхаўскага раёна) горад атрымаў назву Стары Быхаў. У гэты час ён з'яўляўся цэнтрам Быхаўскага графства, паступова ператвараўся ў гандлёва-рамесны цэнтр Аршанскага павета. Горадам валодалі Сапегі: Казімір Леў (з 1635), Павел Ян (1656—65), Казімір Ян (да 1720), Юры Станіслаў (да 1732), Антоні Казімір (да 1739).

Абарончы вал стрымліваў тэрытарыяльны рост горада. З гэтай прычыны ў 30-ыя гг. 17 ст. было вырашана збудаваць за Дняпром насупраць Быхава слабаду Лявонаўка, жыхары якой у 1638 г. вызваляліся ад падаткаў і павінасцей (акрамя ваенна-будаўнічай) на 14 гадоў. У 1648 г. горад беспаспяхова спрабавала захапіць казацкае войска Ф. Гаркушы. У час вайны Маскоўскага царства на Рэччу Паспалітай 1654—1667 гг., са жніўня 1654г., напрацягу 11 месяцаў жыхары горада абараняліся ад казацкіх войскаў І.Н. Залатарэнкі і маскоўскай арміі князя А.Н. Трубяцкога. У пачатку 1657 г. Быхаў здолелі захапіць маскоўскія войскі разам з украінскімі казакамі І. Нячая. У 2-ой палове 1658 г. Нячай перайшоў на бок польскага караля, а горад з 14.5.1659 г. апынуўся ў аблозе карнага войска царскіх ваяводаў Змеева і Лабанава-Растоўскага. 4 снежня таго ж года пасля штурму Быхаў быў захоплены. У 1660 г. царскія войскі самі апынуліся ў аблозе і ў снежні 1661 г. здалі Быхаў войску Рэчы Паспалітай пад камандаваннем С. Чарнецкага.

У 1676 г. пастанова Сейма вызваліла спустошаны горад на 10 гадоў ад падаткаў. У перыяд Паўночнай вайны 1700—1721 гг. уладальнік Быхава К. Сапега падтрымліваў шведскага караля Карла XII, а ў перыяд двоеўладдзя ў Рэчы Паспалітай — Станіслава Ляшчынскага. З гэтай прычыны горад з 29.8 да 10.10.1702 г. і ў 1707 г. знаходзіўся ў аблогах саюзнага войска караля Аўгуста II і цара Пятра I. Пасля вайны былі адноўлены і адрамантаваны гарадскія ўмацаванні і замак (разбураны адыходзячымі расейскімі войскамі каля 1714 г.).

У 1747 г. у Быхаве налічвалася 247 двароў; бібліятэка, паташня, саладоўня, лазня, астрог. Насельніцтва групавалася ў мяшчанскай і габрэйскай абшчынах. За карыстанне зямлёй яны плацілі ўладальніку горада грашовы чынш і выконвалі павіннасці ў замку. У 1755 у горадзе 2522 жыхароў, 534 двары, габрэйская малітоўная школа, 9 гандлёвых радоў, праводзіліся 3 кірмашы на год, сярод рамеснікаў былі шаўцы, гарбары, краўцы, сталяры, цесляры, кавалі.

З 1772 г. Быхаў знаходзіўся ў складзе Расейскай імперыі як горад, у 1772—1796 гг. і з 1802 г. цэнтр Старабыхаўскага (з 1852 г. Быхаўскага) павета Магілёўскай губерні, у 1796—1802 гг. — заштатны горад Беларускай губерні. Паводле зацверджанага ў 1778 г. плана Быхава, старажытная ўмацаваная частка горада з замкам і гандлёвай плошчай была захавана як цэнтральнае планіровачнае ядро, вакол якога забудоўваліся новыя кварталы. Былі пракладзены драўляныя тратуары, зроблена вулічнае асвятленне, адноўлены гарадскі гадзіннік. 16.8.1781 г. горад атрымаў герб: на чырвоным полі дзве скрыжаваныя чыгуначныя гарматы. У 1783 у Быхаве 2622 жыхароў, 534 дамы, працавала школа (павятовае вучылішча).

У пачатку грамадзянскай вайны 1812 г. на поўнач ад горада расейскія войскі М.М. Раеўскага 11—12 ліпеня стрымлівалі атрады напалеонаўскай арміі, што дало магчымасць расейскай арміі П.І. Баграціёна пераправіцца цераз Дняпро. У 1825 г. у горадзе было 569 дамоў, 2 навучальныя ўстановы (у тым ліку прыходскае вучылішча, адчыненае ў 1816 г.). У 1831 г. за ўдзел Сапегаў у паўстанні 1830—1831 гг. Быхаў канфіскаваны ў казну.

У 1841 г. горад налічваў 5475 жыхароў, 19 вуліц і завулкаў, 652 дамы, працавалі рамесныя майстэрні краўцоў, шаўцоў, кавалёў, майстроў па рамонце гадзіннікаў, слесараў, алавяншчыкаў і ювеліраў. У 1859 г. тут працавалі 108 рамеснікаў. Дзейнічалі талесна-фланелевая фабрыка і гарбарны завод.

У час паўстання 1863—64 гг. на тэрыторыі павета ў красавіку—маі 1863 г. дзейнічаў Быхаўскі паўстанцкі атрад на чале з I. Анцыпам. Паўстанцы грамілі валасныя ўправы, знішчалі іх дакументы, уступалі ў сутычкі з атрадамі царскіх войск. 6.6. 1863 г. па прыгавору ваенна-судовай камісіі ў Магілёве I. Анцыпа быў расстраляны.

З 1872 г. у Быхаве дзейнічала метэаралагічная станцыя. У 1880 г. у горадзе 816 дамоў, сярод якіх тры каменныя (разам з Сапегавым палацам-замкам). У пачатку 1880-ых гг. у горадзе працавалі 2 прадпрыемствы па вырабе запалак і цэглы, крупадчёрка, 4 ветракі, 2-класнае павятовае і прыходскае (з жаночай зменай) вучылішчы, у якіх працавала 8 настаўнікаў, 3 царквы, касцёл, сінагога, 10 габрэйскіх малітоўных школ, тэлеграфная станцыя пры паштовай канторы (з 1882 г.), 84 крамы. У 1897 г. у горадзе 6,4 тыс. жыхароў (36,2 % пісьменных), 816 дамоў. З 1902 г. пачаўся рух цягнікоў на чыгунцы Магілёў—Жлобін, якая прайшла праз Быхаў; была пабудавана аднайменная чыгуначная станцыя. Восенню 1904 на прызыўным пункце ў Быхаве адбылося хваляванне прызыўнікоў, якое суправаджалася сутычкамі з паліцыяй і казакамі. У час рэвалюцыі 1905—07 у горадзе адбываліся забастоўкі і дэманстрацыі, 8.3.1905 рабочыя явачным парадкам увялі 8-гадзінны рабочы дзень. У 1911 у Быхаве 39 прамысловых прадпрыемстваў, на якіх працавала 69 рабочых, 6 навучальных устаноў, у тым ліку 3-класнае гарадское вучылішча, ніжэйшае рамеснае вучылішча, прыходскія мужчынскае і жаночае нучылішчы, 2 царкоўна-прыходскія школы. У Быхаве адбываўся адзін з буйнейшых на Беларусі кірмашоў з гадавым абаротам 250 тыс. рублёў. У 1913 у горадзе 8,1 тыс. жыхароў, адкрыты 1-ы кінатэатр. У 1916 закончана будаўніцтва моста цераз Дняпро.

У жніўні 1917 г. у горад уступіла 1-я дывізія польскага корпуса Доўбар-Мусніцкага. Пасля разгрому карнілаўскага мяцяжу [24.8(7.9)—1(14).9.1917 г.] у Быхаўскай турме былі зняволены сем царскіх генералаў, т. зв. «быхаўскія вязні» — Л.Г. Карнілаў, А.І. Дзянікін, А.С. Лукомскі, I.П. Раманоўскі і інш. 20.11.1917 г. яны ўцяклі з турмы на Дон. 24.11.1917 г. у горад уступіў атрад бальшавікоў пад камандаваннем С.І. Марозава, які стварыў Быхаўскі рэўком. У студзені 1918 г. бальшавікі выбіты з горада польскім корпусам Доўбар-Мусніцкага, з сакавіка да 16.11.1918 г. Быхаў акупаваны войскамі кайзераўскай Германіі. У сакавіку 1918 г. Быхаў уваходзіць у склад абвешчанай БНР.

16.11.1918 Быхаў заняты Чырвонай арміяй. 25.12.1918 пачала выдавацца бальшавіцкая газета «Известия Быховского ревкома». 10.1 1919 1-ы павятовы з'езд Саветаў вітаў утварэнне БССР. Тым не менш маскоўскае кіраўніцтва бальшавікоў вырашыла па іншаму і горад у складзе Магілёўскай губерні увайшоў у РСФСР, дзе знаходзіўся да 3.3.1924 г. З 17.7.1924 г. цэнтр Быхаўскага раёна Магілёўскай акругі (да 26.7.1930 г.) БССР. У 1926 у горадзе 7657 жыхароў, 1120 гаспадарак. У 1933 г. у Быхаве 6,7 тыс., у 1939 г. — 11 тыс. жыхароў. У 2-ю сусветную вайну з 5.7.1941 да 28.6.1944 г. Быхаў акупаваны гітлераўцамі. У вайну ў горадзе і раёне загублено 9158 чалавек. Пад час баёў горад значна разбураны. У 1959 у Быхаве 13 тыс., у 1970 — 17,4 тыс., у 1989 — 20 тыс. жыхароў.

У сучасным горадзе працуюць прадпрыемствы харчовай (у тым ліку ААТ «Быхаўмалако»), лёгкай, металаапрацоўчай (завод металавырабаў) прамысловасці, лясгас. Дзейнічае гісторыка-краязнаўчы музей.

Захаваліся помнікі архітэктуры: рэшткі замка (16—18 стст.), сінагога (пачатак 17 ст.), Свята-Троіцкая царква (сярэдзіна 19 ст.).

Літ.:
Вольга Князева
Падарожжа па Беларусі. Гарады і гарадскія пасёлкі
Мінск, "Беларусь", 2005
В.Л. Насевіч, В. М. Удальцоў
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т.1.
Мінск, "Беларуская Энцыклапедыя", 1994