Сітцы - фота і помнікі

Гісторыя Сітцаў

Першыя згадкі пра Сітцы адносяцца да 1530 года. Тады ўжо ў Сітцах стаяла царква. Здаўна існавалі тры паселішчы з назовам Сітцы – маёнтак Сітцы, сяло Вялікія Сітцы і вёска Малыя Сітцы за два кіламетры на захад ад іх. Толькі ў 1971 годзе Сітцы і Вялікія Сітцы былі афіцыйна аб’яднаны ў адно паселішча. У Малых Сітцах зараз жыве ўсяго каля 20 чалавек.

Напачатку 16 стагоддзя Сітцы, што былі ў складзе маёнтка Ваўкалаты, ўпамінаюцца сярод уладанняў трокскага ваяводы Багдана Саковіча, які атрымаў вялізныя абшары зямель на захадзе сучаснай Докшыччыны. Яго дачка Альжбета выйшла замуж за Мікалая Радзівіла, віленскага ваяводу. Сітцы разам з Ваўкалатамі сталі ўласнасцю Радзівілаў.

Пазней у складзе маёнтка Ваўкалаты Сітцы перайшлі да Ю. Слуцкага, потым да Ю.А. Хадкевіча, ва ўладаннях якога дворац Сітцы ўзгадваецца ў 1567 годзе. Пазней невядома якім чынам Сітцы сталі ўласнасцю Бжастоўскіх. Магчыма, якраз Бжастоўскія і заклалі тут умацаваную сядзібу ці нават замак. Менавіта нешта падобнае на замак адлюстравана на гравюры ў кнізе кс. Э. Зеляевіча “Задыяк на зямлі”, выдадзенай у 1650 годзе. Зрэшты, больш дакладных звестак пра яго няма, аднак існуюць паданні пра яго існаванне.

Выява сітцаўскай сядзібы ў кнізе “Задыяк на зямлі” 1650 г.

Бжастоўскім належалі таксама і Ваўкалаты, якія ў 1795 годзе былі канфіскаваны і перададзены ва ўласнасць Цыцыянава. Сітцы нейкім чынам перайшлі ў той час да Пшэздзецкіх, а ў 1798 годзе – да Дамейкаў. Магчыма, тады яшчэ стаяў стары палац, які, верагодна, у першай палове 19 стагоддзя быў знішчаны пажарам. Ад яго засталіся толькі чатыры калоны ды падзямеллі. Брама і драўляная пабудова ў парку існавалі яшчэ ў 1805 годзе – да гэтага часу адносіцца малюнак альбо гравюра, дзе адлюстраваны гэтыя збудаванні. Як лічыцца, дзесьці ў 1830-40 гг, Аляксандрам Дамейкам быў закладзены новы драўляны сядзібны дом, што прастаяў да 1944 г.

Па звестках рэвізіі 1795 года, да маёнтка Сітцы адносіліся 17 паселішчаў. Тады ў фальварку Сітцы пражывалі 5 чалавек. У сяле Сітцы (Вялікія Сітцы) – 32 двары, 187 чалавек, праваслаўная царква. Маёнтак Малыя Сітцы, да якога прыналежала адно сяло – Малыя Сітцы, (13 двароў, 75 чалавек), належаў Станіславу Кульвінскаму, аднак пазней перайшоў ва ўласнасць Дамейкаў.

У 19 стагоддзі Вялікія Сітцы сталі цэнтрам воласці, да якой належалі ў 1866 годзе 35 вёсак (326 двароў, 3929 жыхароў). Пазней воласць была ліквідавана, яе тэрыторыя была падзелена паміж іншымі валасцямі, а самі Сітцы сталі адносіцца да воласці Парфенава.

Паводле выдання “Słownik Geograficzny Królewstwa Polskiego i innych krajów słowiańskich” 1887 года, у Вялікіх Сітцах было 34 дамы, 279 чалавек, праваслаўная царква, бровар, ветраны млын (належалі Дамейку). Дзейнічала створанае ў 1864 годзе народнае вучылішча, дзе ў 1885-86 навучальным годзе было 32 навучэнцы. Па звестках за 1886 год, да Сітцаўскай праваслаўнай парафіі Да парафіі Сітцы належылі 1982 чалавекі. На мапе 1910 года адзначаны яшчэ адзін гаспадарчы двор паміж маёнткам Сітцы і Рапяхамі. Ніякіх звестак пра яго пакуль не знойдзена.

У 1913 годзе была ўзведзена новая мураваная царква. У часе Першай сусветнай вайны значна пацярпела ўнутранае ўбранства палаца – загублена большая частка мэблі і сямейных рэліквій Дамейкаў. У 1935 годзе каля фальварка Асонавічы рабаўнікі забілі святара Яўстафія Нядзельскага — пробашча Сітцаўскай парафіі.

У 1939 годзе прыйшлі бальшавікі. Маёнтак быў канфіскаваны і ў 1940 годзе на ягонай базе стваралі саўгас “Сітцы”. Каля Вялікіх Сітцаў новыя ўлады пабудавалі вайсковае лётнішча. У часе Другой сусветнай вайны яго выкарыстоўвалі і немцы, якія злучылі лётнішча вузкакалейкай са станцыяй Парфенава. Падчас вызвалення Сітцаў у 1944 г. быў спалены драўляны палац Дамейкаў.

Пасля вайны Сітцы сталі цэнтрам аднайменнага саўгаса і даволі значным паселішчам (768 чалавек па стану на 2004 год). Парк Дамейкаў за гады савецкай улады паступова прыйшоў у заняпад. У 1999 годзе Сітцы наведаў адзін з нашчадкаў Дамейкаў, які быў вельмі засмучаны убачанным.

Кастусь Шыталь, краязнаўца
ksz@tut.by