Іўе

Гісторыя Іўя

Іўе - мястэчка, цэнтр Іўеўскага раёна, на р. Іўянка. За 158 км на Усход ад Горадні, 10 км ад чыгуначнай ст. Гаўя. 8,6 тыс. жыхароў (1995 г.).

Вядома ў пісьмовых крыніцах з 1-й паловы 15 ст. як велікакняжацкі двор. У 1444 г. аддадзена вялікім князем ВКЛ Казімерам маршалку земскаму, намесніку наваградскаму Пятру Мантыгердавічу, які каля 1495 г. заснаваў касцёл. У 1-й палове 16 ст. належала князям Забярэзінскім, у 1558—1654 гг. — Кішкам. У 1561 г. мястэчка Ашмянскага павета. У 2-й палове 16 ст. адзін з цэнтраў арыянства ў ВКЛ. Тут знаходзіліся арыянскія друкарня і школа, рэктарам якой у 1585—93 гг. быў Ян Ліцыній Намыслоўскі. У 1598 г. у Iўе 2 карчмы, 129 сядзібных пляцаў, 19 пляцаў адведзена за мястэчкам для татараў. У 1630-я г. М.Юшка перадаў Петрапаўлаўскі касцёл і кляштар бернардзінцам; у гэты ж час пабудаваны драўляны фарны касцёл. Пры кляштары дзейнічалі школа, шпіталь, бібіліятэка. У 1634 г. мястэчка складалася з рынка, 3 вуліц, мела 180 двароў. У сярэдзіне 17 ст. — 1-й пал. 19 ст. ўладальнікамі Iўе былі Слушкі, Глябовічы, Жыжэмскія, Агінскія, Сапегі, Тызенгаўзы.

3 1795 г. у складзе Расейскай імперыі, з 1843 г. належала графам Замойскім. Пасля сялянскай рэформы 1861 г. у Iўе адбыліся хваляванні сялян. У 1897 г. цэнтр воласці Ашмянскага павета Віленскай губерні, 2828 жыхароў, 387 двароў, касцёл, капліца, сінагога, 3 яўрэйскія малітоўныя дамы, мячэць, народнае вучылішча, аптэка, млын, 17 крам, 4 карчмы, 5 кірмашоў штогод. У 1915 г. акупавана германскімі войскамі, у 1919—20 гг. Чырвонай арміяй, польскім войскам. У 1921—39 гг. у складзе Польшчы, мястэчка, цэнтр гміны Валожынскага павета Навагрудскага ваяводства. 3 1939 г. у БССР, з 15.1.1940 гарадскі пасёлак, цэнтр раёна. 3 29.6.1941 да 8.7.1944 акупавана ням.-фаш. захопнікамі, якія знішчылі ў Iўе і раёне 2621 чалавек. У 1971 г. 5 тыс. жыхароў.

Планіровачная структура Іўя складалася гістарычна, абумоўлена размяшчэннем на перакрыжаванні дарог на Менск, Ліду і Наваградак. І цяпер гэта галоўныя вуліцы мястэчка і з'яўляюцца ядром забудовы. На скрыжаванні галоўных вуліц знаходзіцца плошча (былая Гандлёвая). У цэнтральнай частцы забудова канца 19 ст. - пач. 20 ст., пераважна цагляная, двухпавярховая, гэтак званыя "габрэйскія" дамкі. У апрацоўцы большай часткі мураваных будынкаў шырока выкарыстана цагляная прафіліроўка і арнаментыка.

На ўскраінах пасёлка — аднапавярховая жылая забудова сядзібнага тыпу. На паўночным захадзе створаны мікрараён, забудаваны трох-, пяціпавярховымі жылымі дамамі, размешчана гасцініца. Новае жыллёвае будаўніцтва вядзецца таксама ва ўсходняй частцы.

Помнікі архітэктуры: кляштар бернардзінцаў (1-я трэць 17 ст.) з Петрапаўлаўскім касцёлам (канец 15—17 ст.), мячэць (1884 г., дзейнічае).

Літ.:
Валерый Шаблюк
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т.3.
Мінск, "Беларуская Энцыклапедыя", 1996