Вілейка - фота і помнікі

Гісторыя Вілейкі

Вялейка (Вілейка), горад на р. Вілія (прыток Нёмана), цэнтр Вілейскага р-на. За 103 км на ПнЗ ад Мінска. Чыгуначная станцыя на лініі Маладзечна—Полацк. 29,1 тыс. жыхароў (1993).

Вядома з 1599 як мястэчка, цэнтр Вялейскага староства Ашмянскага павета Віленскага ваяводства ВКЛ. Паводле гістарычных сведчанняў, раней Вялейка мела назву Стары Куранец. у 16 ст. належала роду Куранецкіх. Знаходзілася ў доўгачасовым водкупе Пацаў. Сойм 1773—75 зацвердзіў права валодання мястэчкам гарадскому суддзі, паслу пінскаму I. Куранецкаму.

Пасля другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793 г.) далучана да Расейскай імперыі, стала цэнтрам Вілейскага павета. Кацярына II падаравала яе менскаму генерал-губернатару Карнееву. Паводле водгукаў сучаснікаў, займала апошняе месца сярод павятовых гарадоў як з пункту гледжання колькасці жыхароў, так і іхняга жабрацкага становішча. Калі Вілейка стала цэнтрам павета, дзе павінны канцэнтравацца мясцовыя кіруючыя і судовыя органы, там нават не знайшлося падыходзячага памяшкання для размяшчэння ўлад. Пасяджэнні судовых органаў адбываліся ў «карчме Купяловіча».

22.1.1796 зацверджаны герб горада: чырвонае поле шчыта перасякае выява ракі з суднам і залатым коласам. Развіццю горада спрыяла гандлёвае суднаходства. Па Віліі ў Зах. Еўропу вывозілі дрэва, лён, пяньку, збожжа, воск. У горадзе штогод адбываліся 4 кірмашы, да канца 19 ст. гандаль зменшыўся. У канцы 18 ст. тэрыторыя Вілейкі ў плане нагадвала трохвугольнік. Адметных будынкаў і ўмацаванняў не было. У 19 ст. набыла стройнасць забудовы. Вялікія страты гораду прычынілі пажар 1810 г. і грамадзянская вайна 1812 г. У час нацыянальна-вызваленчага паўстання 1830—31 гг. у горадзе 8.4—1.9.1831 дзейнічаў паўстанцкі камітэт на чале з Радзішэўскім. Паўстанне задушана царскім войскам пад камандаваннем Саф'янава. У час паўстання 1863—64 гг. у павеце дзейнічаў паўстанцкі атрад В.I. Козела (разбіты ў сутычцы пад Уладыкамі). У сярэдзіне 19 ст. ў Вілейцы быў маёнтак з палацам; у 1860 — 2 турмы, царква, 3 малітоўныя дамы, 3 капліцы, шпіталь, бровар, 14 крам, 272 дамы, у 1861 — 2931 жыхар, у 1880 — 3450, у 1897 — 3560 жыхароў, з іх 40,9 % пісьменных, 2 навучальныя ўстановы, шпіталь. Горад быў забудаваны пераважна драўлянымі аднапавярховымі дамамі, вуліцы падзялялі горад на кварталы. У 1904 праз Вялейку прайшла чыгунка.

У рэвалюцыю 1905—07 у горадзе дзейнічалі рэвалюцыйна-сялянскі камітэт, сацыял-дэмакратычная група. У час 1-й Сусветнай вайны ў Вілейцы дыслацыраваўся корпус расейскай 10-й арміі Заходняга фронту. 8 (21).11. 1917 г. устаноўлена савецкая ўлада. 3 лютага да 16.12.1918 г. акупавана войскамі кайзераўскай Германіі. З ліпеня 1919 г. да 10.7.1920 г. горад акупаваны войскамі Польшчы. Паводле Рыжскага мірнага дагавора 1921 г. горад у складзе Польшчы, цэнтр павета Віленскага ваяводства. Дзейнічалі падпольныя райкомы КПЗБ і КСМЗБ, арганізацыі Беларускай сялянска-рабочай грамады (БСРГ; 26.8.1926 г. у Вілейцы адбыўся павятовы з'езд), арганізацыі Таварыства беларускай школы (ТБШ; 13.5.1928 г. у горадзе адбыўся павятовы з'езд). У рабоце з'ездаў удзельнічалі Р.Р. Шырма, А.М. Уласаў. Адным з кіраўнікоў грамадска-дэмакратычнага руху на Вілейшчыне быў ураджэнец Вілейкі Ф.I. Валынец. У арганізаваным Беларускім народным доме вялася палітычна-асветная работа, пры ім існаваў драматычны тэатр (кіраўнік А.I. Каляда). Спектаклі ставіліся ў будынку пажарнай аховы (цяпер гісторыка-краязнаўчы музей). У горадзе была адна з буйнейшых турмаў, куды змяшчалі і палітзняволеных.

3 канца 1939 г. Вілейка ў складзе БССР, з 4.12.1939 г. цэнтр Вілейскай вобласці. У 1939 г. — 7,5 тыс. жыхароў. Выходзіла абласная "Сялянская газета", у рэдакцыі якой у 1939—41 гг. працавалі М. Танк, М. Машара, Н. Арсеннева, Е. Путрамант, М. Шыла. У 2-ю Сусветную вайну з 26.6.1941 г. па 2.7.1944 г. акупавана нямецка-фашысцкімі захопнікамі, якія загубілі тут больш за 6 тыс. грамадзян, горад амаль поўнасцю быў разбураны. 3 1944 г. Вілейка ў Маладзечанскай вобласці, з ліпеня 1946 г. цэнтр раёна. 8,2 тыс. жыхароў у 1959 г. 3 студзеня 1960 г. у Мінскай вобл. У 1965 — 10,8, у 1970 — 12,2, у 1989 — 25 тыс. жыхароў. У Вілейцы філіял Мінскага палітэхнікума, 3 прафтэхвучылішчы, 4 сярэднія, дзіцяча-юнацкая спартыўная і музычная школы, школа-інтэрнат, міжшкольны навучальна-вытворчы камбінат, 10 дашкольных устаноў, Дом культуры, 3 бібліятэкі, Вілейскі гісторыка-краязнаўчы музей, 2 клубныя ўстановы, бальнічны комплекс, Палац мастацтваў імя Н. Ю. Сілівановіча, бюро падарожжаў і экскурсій, станцыя юных натуралістаў. Брацкая магіла савецкіх вайскоўцаў і партызан, якія загінулі ў 2-ю Сусветную вайну, магілы ахвяр фашызму.

Захаваліся помнікі архітэктуры 19 — пач. 20 ст.: царква, Крыжаўзвіжанскі касцёл, будынкі бальніцы, гімназіі, турмы, жылы дом.

Літ.:
Г.А. Каханоўскі
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т.2.
Мінск, "Беларуская Энцыклапедыя", 1995

А. Цітоў
Геральдыка беларускіх местаў.
Менск, 1998