Вула - фота і помнікі

Гісторыя Улы

Былое мястэчка Ула, цяпер гарадскі пасёлак у Бешанковіцкім раёне, стаіць на Зах. Дзвіне пры ўпадзенні ў Дзвіну р. Ула. Знаходзіцца за 27 км на ПнЗ ад Бешанковіч; аўтадарогамі злучаны з Бешанковічамі, Лепелем, Ушачамі і аўтадарогай Віцебск—Полацк. Прыстань на р. Заходняя Дзвіна. 2240 жыхароў (2000).

Ула вядома з 14 ст., калі знаходзілася ў Полацкім княстве, з 16 ст. мястэчка ў Полацкім ваяводстве ВКЛ. Належала Кішкам, потым Жабам.

Вытрымка з кнігі "Нашы касцёлы" (1914)

Дзіўнае ўражанне выклікае Ула – маленькае мястэчка, населенае пераважна беларусамі і троху габрэямі. З гандлёва-прамысловага гледзішча не мае яно вялікага значэння. Нават пракладзеная чыгунка Рыга–Арол не разварушыла тысячнага насельніцтва. У сённяшняй Віцебскай губерні у Лепельскім павеце, над Дзвіною, пры ўпадзенні да яе рэчкі Улы, было ў старажытнасці малое мястэчка названае, ад упадаючай рэчкі, Улай.

Гістарычныя згадкі пра гэта мястэчка ў часе войнаў з Масквой выглядаюць так. У час панавання Жыгімонта Аўгуста ў 1566 г. стасункі з Маскоўскім Княствам ўсё больш ускладняліся. Цар Іван (Жахлівы) у дыпламатычных лістах і прамовах дэкляраваў мір, аднак у рэчаіснасці яго не хацеў; нягледзечы на замірэнне, рабаўнічыя аддзелы з Масковіі пляжылі памежныя літоўскія правінцыі. А тым часам цар Іван, рыхтуючыся да вайны, загадаў закласці на захопленых землях некалькі абарончых замкаў, у іх ліку з’явіўся замак каля старажытнага мястэчка пры ўпадзенні Улы да Дзвіны на мысе – доўгім і вузкім кавалку зямлі, які далёка уваходзіў паміж імі і праз гэта быў рэкамі абаронены. Замак у Уле праз геаграфічнае становішча мусіў утвараць для цара пункт стратэгічна важны; таму ў тым жа годзе на сейм у Вільні былі прысланыя ягоныя паслы. За абавязковую ўмову ставілі яны захаванне за Масквою Полацкіх правінцый з усімі замкамі, ў тым ліку і Улы, жадаючы адступлення Рэчы Паспалітай да мяжы Віленскага ваяводства, а таксама патрабавалі ўсе Інфлянты аж да Дзвіны. Кароль адкінуў гэтыя ганебныя ўмовы і вайна стала непазбежным вынікам гэтых няўдалых перамоваў.

У 1568 г. Жыгімонт Аўгуст зрабіў вялікую вайсковую падрыхтоўку, сканцэнтраваўшы да 100 000 войска, як падлічваюць нашыя храністы, у Радашковічах, куды і прыехаў з вайсковым аглядам, прабыўшы ў лагеры два месяцы, якія выкарыстаў для навукі і падрыхтоўкі жаўнераў. Калі ж дзяржаўная справа, а менавіта перамовы з інфлянцкімі пасламі ў Горадні, змусілі яго пакінуць лагер, распусціўшы значную частку сабранага войска і перадаўшы камандаванне Яну Гераніму Хадкевічу, жмудскаму старасту, паслаўшы яго здабываць абарончы замак Улу. Сам жа вярнуўся ў Горадню. Гэта выправа мела перадусім палітычную мэту; а менавіта падтрымаць меркаваны бунт баяраў, якіх мусіў падбухторыць нейкі шляхціч Казлоў, жанаты з Карсакоўнай. Казлоў быў таемна пасланы ад Літоўскіх сенатораў да Масквы дзеля сувязі з тамтэйшымі баярамі, мусіў пераказаць ім сакрэтны план, згодна з якім баяры мелі выдаць Івана каралю, а князя Уладзіміра Андрэевіча пасадзіць на царскі трон. Калі Казлова другі раз паслалі з той сакрэтнай місіяй, ён быў злоўлены і пасаджаны на палю. Калі вайсковыя падрыхтоўкі, зробленыя Жыгімонтам Аўгустам у такім вялікім маштабе і з такім вялікім розгаласам, праз каралеўскую непаслядоўнасць, былі скончаныя, тую нягеглую вайну з гумарам назвалі Курынай.

Хадкевіч вырушыў з войскам пад цяжкапрыступны замак Улу, абклаў яго і пачаў штурмаваць. Доўгі час вайсковыя дзеянні Хадкевіча былі безпаспяховымі, Масква перапраўляла з Полацку па Дзвіне вайсковую дапамогу, чым стала ўзмацняла абарону. Марцін Бельскі паведамляў: “Калі прыйшла абкладзеным у замку дапамога з Полацку, маскалі мацней бараніліся”. Шмат нашых людзей пры штурме забілі, рыць акопы было вельмі цяжка, бо зямля была замёрзлай, таму штурм мусілі спыніць. Хадкевіч, адкліканы каралём у сталіцу па дзяржаўных справах, перадаў камандаванне войскам князю Раману Сангушку, які пайшоў на новы прыступ. Цікавыя падрабязнасці авалодвання замкам засталіся ў гісторыі. Паслухаем, як аб іх распавядае хроніка: “Таго ж году месяца верасня, апавядае далей Бельскі, князь Раман гетман польны Улу, замак абарончы маскоўскі ўзяў і спаліў у такі спосаб: наперад казакоў у чоўнах пад замак выправіў, а сам выступіўшы з аддзеламі з-пад Полацка і Туроўлі, уначы ротмістраў пяхоты Рачкоўскага і Тарноўскага да сценаў з драбінамі накіраваў. Казакі ж з Бірулям, Мінкам ды Аскеркам пачалі падсякаць брамы і фарты. Тады ротмістр Мікалай Салагуб, не марудзячы, уброд перайшоў Улу з усёй сваёй ротай, узмацніўшы пяхоту, якая па драбінах лезла на сцены і секлася з масквой на брамах. Тады, калі ўжо сам замак гарэў, сам князь Раман паслаў сваю роту, а таксама ротмістраў Войну і Тышкевіча ды князя Лукомскага, якія канчаткова даціснулі маскву, што адчайна баранілася пасярод агню, і ўзялі замак, захапіўшы двух ваяводаў братоў Вельямінавых, важных баяраў 300, а стральцоў з рушніцамі 800 . Але ніякай іншай карысці ад таго не было, бо ўсё ў замку згарэла, і мусілі нашы яго нанава будаваць”.

Ульскі Замак, здабыты князем Раманам Сангушкам, заставаўся ад таго часу ў літоўскіх руках. Адбудаваны і ўзмоцнены, ён быў памежнай цвярдыняй супраць нападаў Масквы. У 1580 г. Стэфан Баторы рыхтаваўся да паходу на Вялікія Лукі. У Чашніках ён збіраў войскі, а пасля прыняцця там маскоўскага пасла, асабіста выехаў да замку ў Уле, з мэтай яго узмацнення, каб абараніць край, які заставаўся без абароны войска, што вырушыла на Вялікія Лукі. Пасля асабістага агляду замку Баторы знайшоў, што ўсходні кірунак быў слаба абаронены, і загадаў насыпаць паміж Улаю і Заходняй Дзвіной шанец вышынёй шэсць сажняў, і да сёння называнага валам Баторыя.

На гэтым заканчваюцца гістарычныя згадкі пра замак ў Уле. Праз колькі часу замак быў разбураны, а мястэчка страціла сваю знакамітасць. Пэўных датаў у гісторыі не захавалася. Дасёння існуюць шанцы па берагах рэк вакол міжрэчнага мысу. Захаваўся таксама і вал, які сцярог замак ад поўдня і ўсходу, званы шанцам Баторыя, за якім знаходзіцца парафіяльны касцёл і плябанскія пабудовы. Катлавіна замку засеяная пробашчаўскім агародамі. Улянскія землі належылі Быстрыцкім, потым Лукомскім, Прысецкім, Меншыка вым, Патоцкім, а потым былі прададзеныя Рэўтам і ў іх руках заставаліся да нядаўняга часу.

У 1577 Ула атрымала Магдэбургскае права і герб: у чырвоным полі замак з вежай пасярэдзіне. У 16—18 ст. належала князям Быстрыцкім, Лукомскім, Ржэцкім, Патоцкім, Рэутам, А.Д. Меншыкаву. Паводле інвентара 1764, у горадзе да 600 жыхароў, 187 двароў. Пасля 2-га падзелу Рэчы Паспалітай (1793) Ула ў складзе Расейскай імперыі, гандлёвае мястэчка, цэнтр воласці Лепельскага павета, прыстань, 2 гарбарныя і піваварны заводы, млын, школа.

У канцы 19 ст. каля 2,5 тыс. жыхароў, больш за 200 дамоў, у т.л. 30 мураваных, царква, касцёл, 48 крам. З сакавіка 1918 г. уваходзіць у склад абвешчанай БНР. У 1924—31, 1946—56 цэнтр Ульскага раёна БССР. З 27.9.1938 гарадскі пасёлак. З ліпеня 1941 да 26.6.1944 акупавана ням.-фаш. захопнікамі. У 1931—46 і з 1956 у Бешанковіцкім раёне. Ува Уле працуюць сярэдняя школа, вучэльня механізацыі сельскай гаспадаркі, дзіцячы садок, Дом культуры, 2 бібліятэкі, бальніца. Брацкая магіла савецкіх вайскоўцаў і партызан, магіла ахвяр фашызму, помнік землякам, якія загінулі ў другую сусветную вайну.

Крыніца:
Нашы касцёлы
Магілёўская архідыяцэзія. Лепельскі дэканат.
Пад рэдакцыяй кс. Язафата Жыскара (1914).
(Менск, 2005
Падрыхтаваў да друку Алесь Белы)

Яззп Бунто
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т.6.
Мінск, "Беларуская Энцыклапедыя", 2001